Grammatyka łacińska pijarska

G R A i M M A T Y K A

ZA POZW OLENIEM CENZURY RZĄDOW EJ.

f i

J Ś '

f

i

f J J

« 4W

W

l .

ì l l i l à

f

f

M

Ł A C I Ń S K A P I J A R S I i A

Jak dawniej tak i teraz do gruntownej nauk łacina zawsze jest i będzie potrzebna, a za­ rzucenie jeij szkodliwe przynosi i przyniesie skutki. B u fi à / k l e D z . K r , P o l . T . l / . e i r . j S . e m ' . z W W A R S Z A W I E , W D H C K A R W 1 X X . P I T A U O Wr , 1 S ii (ii

« 5

Bgfflsaa

Pierwszą edycyą niniejszej Grammatyki wydałem W W arszaw ie, w Drukarni XX. Pijarów roku 1829, .a drugą pomnożoną tamże roku i8 3 o , P. Bartoszewicz w e wstępie do swojej Grammatyki języka łacińskiego, 1832 w W ilnie wydanej, o te'm dziele powiedział : ,,że „p rz y dziwnej jasności i prostocie, jest bardzo dosta­ te cz n e i dogodne do użycia szkolnego.”

X . J. P.

l :

Ł A C I Ń S K A .

C Z Ę Ś Ć I.

O GŁOSKACH 1 ICH WYMAWIANIU. g ł o s e k w jeżyku łacińskim jest 2 7 , jako to:

A , B , C ,C H albo Cli, « D, E , F , G , II, I, ** J, *** (K), a, b, c, cli, d, e, f, g, h, i, j, (k), L, M, N, O, P, PH, albo P h , Q, R, S, T, U, V, X, Y , Z; 1, m, 11, o, 1», ph, <j, r, s, t, u; v, x, y, z.

* Grecy pierwiastkowo nie m ieli głosek fI>, X , O, w yrażali je tylko przez przydany znak. przydechu, który b y ł H , n p . K 1I.A A T B 2 , zamiast XuXv\fj. Przypadek ten przejęli Rzy­ m ianie, i w języku łacińskim wyraża się przez II, albo h . Wie mając W sw oim języku postaci osobne'j na sp ó łg ło sk i pr/.ydechowe, gdy chcieli pisać wyraz z greckiego w zięty, np. Xalxtifi, chwytali się sposobu dawniej przez G reków używanego, kładąc przydech h obok mocnej c, która u nich to samo m iała brzm ienie, co greckie y.: ch alybs stal. Ztąd to powstały u nich ch, ph, th.

** Nad i nie kładziono kropki aż do i 4 wieku po nar: Ćhr: *** Tej spółgłoski w pisaniu nie odróżniali Rzymianie od sa­ m ogłoski i. D opiero \v 1 7 w ieku zaprowadzono ją do pisma łacińskiego,)

Głoski te dzielą się na Samogłoski i spółgłoski. Sa niogłosek (vocales) jest 6: a, e, i, o, u, y. lune głoski nazywają się spółgłoskami (consonantes), Z dwóch sa­ mogłosek będących w jednej zgłosce, pow stają dw ugło­ ski ('diplhongi); takiemi są: ae, oe, a u , eu, czasem ei, i oz, zzz.

Jak dawni Rzymianie wymawiali łacińskie wyrazy, bardzo mało o te'm wiedzieć możemy, Dzisiejsze na­ rody stosują wymawianie łaciny do swoich języków: a ztąd i polacy wymawiają łacinę na wzór polszczyzny. Różni się zaś wymawianie łaciny od polszczyzny:

1 . Że w łacinie samogłoska i ze spółgłoską c, s, brzmi jak y , np. sin cip u t (czyta się syncyput) p ó ł głow y.

2 . Samogłoska ù po g , q, s w jednój zgłosce brzmi ja k w, np. sa n g u is (sangwis) krew , q ui (kwi) który,

su a v is (swawis) miły. Q uum gdy, czytasię kum .

3. Dwugłoski ae, oe, brzmią jak e, np. herbae

(herbe) zioła, corna, (cena) wieczerza.

4. Spółgłoska c brzmi ja k k. Jeżeli jednak po nie'm następują samogłoski e i y,. łub dwugłoski ae, oe, wy­ mawia się jak c, np. caro (karo) mięso, cras (kras) jutro, cedo (cedo) ustępuje, cinis (cvnis) popiół, cy m ­

ba (cymba) łódź, caecus (ćekus) ślepy, coena (cena)

wieczerza ( i ) .

5. H po r , l , w wyrazach s greckiego języka wzię­ tych nie brzmi, np. rh y th m u s (rytmus) wymiar wr mu­ zyce.

6 . P h brzmi jak f, i znajduje się tylko w wyrazach z greckiego pochodzących, np. philosophus (hlozofus) filozof.

( i). Niektórzy utrzymują, źc c, r.» czasów Cycerona, w ym a­ w iało się w szędzie jak i .

y . S między dwiema samogłoskami brzmi jak e, np. casus (kazus) przypadek.

8 . Zgłoska ti w wyrazach właściwie łaciAskich wy­ mawia się jak cy, gdy po niej następuje samogłoska. Eeez wymawia się w łaściwem swoje'm brzmieniem, i nie zrnieria się na cy, gdv ją poprzedza s, t, x, np.

grcttia (gracya) łaska, p ru d e n tia (prudencya) roztro­

pność, o stium (ostyum) ujście, m ittie r (mitlyer) być po­ sła nym, m ix tio (mikstyo) mięszanina.

9. X brzmi jak ksf np. x y stu s (ksystus) galery*.

C Z Ę Ś Ć II.

Części mowy jost ośm: imię {nomen), zaimek (pro ­

nom en), słowo albo czasownik {verbum ), imiesłów

{p a rtic ip iu m ), przyimek {praepositio), przysłów ek

{adverbium ), sp ó jn ik {conjunctio), wy krzyknik {inter­

je c tio ),

R O Z D Z IA Ł P IE R W S Z Y .

O I MI E N I U .

Imie jest dwojakie: rzeczowne {su b sta n tiv u m ), p rzy- miotne {adjectivum ),

1. o IMIENIU RZKCZOWNEM.

Imiona rzeczowne czyli rzeczowniki odmieniają się przez liczby {per num eros), rodzaje {genera) i przypadki (c<a.szz5).

Imiona rzeczowne nieodmienne są: xirg o s Argos mia­ sto, cepe cebula, cete wieloryb, f a s rzecz godziwa, ne~

m elos śpiewanie, n ih il nic, żadna rzecz, opus potrzeb-*, pondo funt, sexus płeć, sem is połow a, sina p i gorczy­

ca, tetnpe wesołe miejsce, i nazwiska głosek, np. jo la .

O Ł I C Z B A C I I .

Liczb jest dwie: pojedyncza ( num erus sin g u la ris), i mnoga {pluralis).

Nie wszystkie imiona odmieniają sic przez liczby, i tak:

M ają tylko liczbę pojedynczą, lo d powiększę] części imiona w łasne osób, miast, krajów i t. p.; are imiona zbóż i jarzyn, np. tritic u m pszenica, le m soczewica. 3cie imiona rzeczy kopalnych, np. a u ru m złolo; 4te imio­ na niektórych cieczy i przypraw, np. acetum ocet. hu­

ty runi masło, p iper pieprz; 5c imiona cnot, np. p ieta s

pobożność; 6e imiona umiejętności, np. geom etria geo- metrya; jo. następująco: adolescentia wiek młodzieńczy,

a lv u s brzuch, b ilis gniew, cholera, cholera, coermm

błoto, fa m a sława, fa n i es głód, fin iu s gnój, fa e n tin i siano, f u g a ucieczka, g lo ria chw ała, g lu tin u m klej,

liepar wątroba, h u m u s ziemia, indoles dowcip, in fa n tia

niemowlęctwo, ju b a r blask promieni, ju s titiu m zaw ie­ szenie sądownictwa, ju v e n tu s młodość, le tu n i śmierć,

lim u s m u ł, błoto, lues zaraza, m acellum jatki, m acies

wycbudnienie, m eridies południe, nectar słodycz, nenio nikt, n ih ilu m nic, żadna rzecz, p a sc h a wielkanoc, p a u ­

peries ubóstwo, p ela g u s, p o n iu s morze, plebs pospól­

stwo, progenies pokolenie, p u e r tilia dzieciństwo, p u s rojia, rabies szaleństwo, requies odpoczynek, sa n g u is krew , senectus, senium starość, s itis pragnienie, s u ­

p ellex sprzęt, tabes suchoty, ta b u m posoka, tellus zie­

mia, ver wiosna, vesper, vespera wieczór, viru s ja d ,

Mają tylko liczbo mnogą, I od powiększćj części imio­ na własne miast, igrzysk i świąt, np. P a r is ii Paryż,

A th e n a e Ateny, Circenses igrzyska w cyrku dawane, B a c c h a n a lia święta Bachusa; 2 >e następujące: aedes domostwo, a estiv a kwatery letnie żołnierskie, a n tia e ,

capronae w łosy na przodku głowy, arm a broń, bel­ la ria wety, biblia pismo święte, calendae pierwszy

dzień miesiąca, cancelli krata, szranki, c a n i siwizna,

ca stra obóz, cib a ria wety', clitellae siodło na mula

lub osła, copiae wojsko, crèpundla cacka, cu n a b u la ,

incu n a b u la , cunae kolebka, dirae przęklęStwo, d iv i­ tia e bogactwo, excubiae straż, exeq u ia t obrzęd po­

grzebowy, exuviae zdobycz, fa c e tia e żarty, f a s ti dzie­ je roczne, g e m in i bliźnięta, hyb en ia kwatery zimowe żołnierskie, idits środek miesiąca, induciae zawieszenie broni, in d u v ia e odzież, in fe ri podziemni mieszkańcy, in ­

fe r ia e ofiary za umarłych, insidiae zasadzki, ju s ta po­

grzeb, leniures strachv, literąe lisi, m ajores przodkowie,

nianes duchyg m anubiae zdobycz wojenna, niinae groźba, m oenia m ury miasta, m a n ia urzędy, nonae piąty albo

siódmy dzień miesiąca, n u g a e fraszki, n u ndinae targ,

nu p tia e wesele, optim ates znakomici obywatele, p h a ­ lerae strój na konia, p osteri potomkowie, p rim itia e

pierwiastki, p rim o re s, proceres znakomici obywatele,

rpiinquatria święto Mi nerwy, q u isq u ilia e śmieci, re­ liq u ia e szczątki, repetundae zdzierstwo na urzędzie, sca­ la e schody, scapulae plecy, scopae m iotła, sordes p lu ­

gastwo, sponsalia zaręczyny, s ta tiv a stanowisko, s u ­

p eri niebianie, tenebrae ciemności, tesq u a knieje, Lri- °a e uwikłanie, v a lva e drzwi.

o R O D Z A J A C H .

Rodzajów jest trzy: nięzki ( m a scu lin u m ), żeński ( f e -

niektóre imiona mające rodzaj wspólny (com m une), ta jest: podług różnego znaczenia pici, mogące przyjąć rodzaj męzki lub żeński, np. conjux, znaczy męża i żonę.

Rodzaje imion rzeczownych poznają się albo ze zna­ czenia (e.r significatione), albo z zakończenia (ear ter-

m inatione). W ogólności, ze znaczenia poznaje się ro­

dzaj imion własnych i ludzkich pojedynczych, np. R o ­

m a Rzym, P a u lu s P aw eł, C onsul Konsul, a gricola

rolnik; z zakończenia ludzkich zbiorowych, i wszelkich pospolitych, np. copiae, exercitus wojsko, a u x ilia p o ­ si i ki, vig ilia e , excubiae straże, operae robotnicy, m a n ­

cipium niewolnik, niewolnica, a n im a l zwierz, m ensa

stół (2).

— 1 0 —

(u) „ O le m utworzenia rodzajów w języku, nie jest odróż­ nianie płci, ale wskazanie związku m iędzy wyrażonym lub domyślnym rzeczow nikiem , a przymiotnikiem lub zaimkiem, dla tego nadano rodzaje nawet rzeczow ni­ kom nieżywotnym. M r o z iń s k i w R o i p r . o O r to g r . p o i. s tr . 448.

I M I O N A R O D Z A J U M E Z K I É G O . I. Ze znaczenia.

I. Wszystkie imiona tak własne jako i pospolite, słu ­ ż c e samym tylko mężczy­ znom, np. P a u lu s Paweł,

v ir mąż,n a u ta żeglarz,p ra e- ceptor nauczyciel.

II. Nazwiska Bogów po ­ gańskich i wszelkich duchów, np. Jupiter Jowisz, daemon zły duch, lemures .strachy nocne, tnanes duchy.

III. Imiona w łasne gór, °p. A v e n tin u s Awentyn ( i )

W y ją t k i,

IV. Imiona własne rzek, nlJ' Tiberis Tyber (*)•

. V. Imiona w łasne wiatrów 1 dwunastu miesięcy roku, ł*P* A q u ilo wiatr północny,

(lnuarius Styczeń.

( l ) . A lp e s lub A lp is Al­ py, i Rhodope, są rodzaju żeńskiego. P elion, nijakiego. W ogóle, gdy przy imionach własnych gór nie znajduje się wyrraz m ons góra, rodzaj ch poznaje się z zakończe­ nia.

(2 ). S ty x , L ethe, są ro­ dzaju żeńskiego. Zakończo­ na a w liczbie pojedyn­ czej, u dawnych pisarzy cza­ sem, u nowszych po większój części są rodzaju żeńskiego.

—

12 —

rV liczbie

-0

r

■

er

rU,

•r

V

on

3

er

nr

>

w

cito czytanie, od lego

czy eg io kierunek,

od ręgo kieruję, com ­

m unio jedność, od

com m unis wspólny.

Tudzież: caro rnięso,

contagio zaraza, echo

odgłos, portio cząstka,

talio odwet, unio je ­

dność., które są rodzaju żeńskiego.

(2) A ed o n słowik,

alcyon zimorodek,sin - clon prześcieladło, są

rodzaju żeńskiego. Z greckiego języka wzię­ te imiona drugiej de- klinacyi: barbiton lu­

tnia, enchiridion mała

xiążeczka, są rodzaju, nijakiego.

(3 ) C adaver trup,

iter droga, spinther

naramiennik, tuber guz,

uber piersi, ver wiosna, verber bicz, tudzież i-

miona roślin, lip. laser bucieii, pap a ver inak, jsą rodzaju nijakiego.

—

' i 5

Ł in tc r czółno, rodza ju

żeńskiego czasem mez-kiego. »S't.ve/'

kuczmef-r: o ce ka (ziele), w liczbie po­

a to jedynczej jest rodzaju

nijakiego, w mnogiej

OJ' or np. Labi)}' męzkiego.

- •-1 praca (4). (4 ) A r b o r drzewo

«1

r* cn rodzaju żeńskiego. A

-dor mąka używana do

S

©

■>

,

IS m arm ur, są rodzaju

y os a np. Flos nijakiego.

S3 kwiat (5 ). (5) A rb o s drzewo

o owocowe, cos osia, dos

—

•

o

3

3

_•r-;

fc

o

fS

)

N

_IIS

N

O

CJ

_"O

K

N

!s

O

j*

CS

C

O

it"

S

CC

£

katJm nkul, opalus o- pal) tudzież następu­ jące. abyssus

prze-paść, acus igła, alvu s Krzu cli, a n tid o tu s le­ karstwo na truciznę,

arctus wóz niebieski,

albo niedźwiedź, (kon- Steliacya), atom us pro­ szek, byssuś bisior, (płótno cienkie), colus kądziel, exodus wyj­ ście, dialectils dyalekt,

dumus dom, dip h th o n - gna dw ugłoska,ćrć/»«s

pustynia, fic u s figa,

hum us ziemia, i du,s

środek miesi ąca, m a nu a reka,tnethodus sposó b,

penus spiżarnia, perio­ dus per v od, okres,

porticus przy sio ne k,

qu in q u a tru s święta Miner wv , synodus

zjazd, tribus oddział miasta, Paunus opałka, sij rodzaju żeńskiego.

C rystallus k ry sz ta 1,

p a m p in u s winna lato­

rośl, phaseilus łódź, są rodzaju męzkiego lub żeńskiego. Specus jaskinia, męzkiego lub nijakiego. A vernus, ta rta ru s piekło, w li­

czbie pojedynczej męz­ kiego, w mnogiej nija­ kiego. i o cus żart,

lo-—

i5

rjì

cus miejsce (*), sibili s

gwizdanie, W liczbie pojedynczej m ężki^o, w mnogiej męzkiego lnb nijakiego. C arba­

sus płótno, żagiel, w

pojedynczej żeńskiego, w mnogiej żeńskiego lub nijakiego.

IMIONA BODZAJU ZBNSKIEGO,

I. Z e zn aczenia.

I. Wszystkie imiona lak Własne jako i pospolite słu ­ żące samym szczególnie nie­ wiastom , np. C atharina Katarzyna,E u c re tia , Chloe,

Calypso, GlycerLum, m a- ter matka, nurus synowa.

II. Imiona w łasne bogiń pogańskich, np, Juno, P a l­ l a s, Vm us.

III. Imiona własne pięciu części świata,krajów i wysp,

» p . E u r o p a, P olonia, Cy

p r u s ( i ) .

P P yjątki.

( i ) . Imiona w łasne kra­ jów i wysp zakończone na

urn, są rodzaju nijakiego,

ńp. E aliurn, D u lic h ia m . P ontus jest rodzaju mę z kie­

go-(2 ). Im i o n a własne m i asi , kończące się na i liczby mnogiej, np. D elphi, P h i­

lippi, tudzież Cures, Tim es,

Croto, F rusino, H ip p o ,

Narbo, Sulm o, są rodzaju

męzkiego. Kończące się na

um , (greckie on) np. E u g

-(*) L o c u s w lic z b ie m n o g iej je st rodzaju m ę z k ie g o , gd y je st m o w a o m iejscu ja k iem w p iśm ie lub x ią żce ; r o ­ d za ju zus m ę z k ie g o lub n ija k ieg o , g d y o m ie jsc u ita a ie in i.

IV. Imiona wlaSne miast, np. Borna Rzym, H a d ria ,

IIa d ria (we W łoszech; Co­ rin th u s Korynt, C arthago

Kartagina (2).

V. Imiona własne okrę­ tów i poematów', np , A rg o s (nazwisko okrętu), A en e is Enejrla (poema) (3).

VI. Imiona drzew, np.

ahi.es jo d ła , m a lu s jabłoń, p in u s sosna (4 ).

duniim Lyon, Ilio n TrojaJ

na a liczby mnogiej, np. E c ­

batana^ nieodmienne koń­

czące się na i, y , np. llU tu r -

g i, A n t y ; tudzież A r g o s , A h x u r , G a d ir, H is p a l, N e - pet, T ibur, T uder, są rodza­

ju nijakiego. Praeneste, i

inne nazwiska miast w ło ­ skich na e, są w pierwszym i czwartym przypadku rodzaju żeńskiego lub nijakiego, w innych tylko żeńskiego.

(3 ). Imiona własne po­ ematów, kończące się na a liczby mnogiej, są rodzaju nijakiego, np. B u co lica Sie­ lanka, G eorgica Ziemi ań- •stwo.

(4). Imiona własne drzew, kończące się na ster, np. o -

leaster leśna oliwa, są ro­

dzaju męzkiego. Kończące się zaś na er, u r, um , są ro­ dzaju nijakiego, np. acer klon, robur dąb, salicLuin wierzba.

—

17

—

II. Z zakończenia;

a, e np . C ura

pierw szej staranie, epi­ .

i. deklinacyi 0 tom e krótki O*

SS liczby sozbiór (1) . P! mnogi ej b > ₀ • p-* *n ae­ • - np. D iv itia e bogactwo. tn «3 N ~ B « _do c np. F orm ido 0 '•i* bojaźń (2 ). rtf* • n b B np. Im a g o

fe

a rm a , orum broń, są

rodzaju nijakiego.

M a r g a r ita p e rła , o- strea ostryga, w liczbie

pojedynczej żeńskiego, w mnogiej żeńskiego lub nijakiego.

(2 ) Cardo zawiasa,

cudo szyszak , ordo

porządek, udo obuwie z sierci koziej, są ro­ dzaju męzkiego. C u ­

pido żądza, męzkiego

liib żeńskiego.

(3 ) H a r p a g o bak,

ligo m otyka, są rodza­

ju męzkiego. M a rg a

brzeg, rodzaju męzkie­ go lub żeńskiego.

(4 ). M d a m a s d y s- rnent, as, as s it Junt,

as (moneta rzymska), elephas słoń, tia r a s

zawdj, v a s , (v a d is)

—

i8

s

tort, buceras hoża tra­ wka (roślina), erysy -

p e la s róża (choroba), va s, v a s is naczynie, rodzaju nijakiego. (5) A c in a c e s szabla, cespes daru, fu m e s podnieta, g a u sa p e s ma tery a w ełniana,gw r-

ges w ir na wodzie, li­ m es granica, m eridies

południe, palm es w in ­ na latorośl, p a rie s

ściana, pes noga, po ­

ples pod kolanek, s li - pes pień, term es ga­

łązka z lisciami, tr a ­

mes ścieszka, vepres

ciernie; tudziez zrniona liczby' mnogiej: A n n a ­

les roczniki, an les plac

kw adratowy; wreszcie imiona greckie kończą­ ce się na es, np. lebes naczynie miedziane, ta -

pes kobierzec, obicie;

są rodzaju męzkiego.

A e s miedź, mosiądz, cacoethes zły na tóg, nepenihes oman (zie­

le)) rodzaju niiakiego.

P a lu m b es dziki g ołąb’, torques łańcuch, m ęz-

— » 9

o

rt

o-C bo _{■ ',}

is np. C lavis

W* _lub klucz, c helys

,rN

m y S • ^ lutnia (b); cn *4> O et4 N _O V O r* _' St> _{ń u s} p _{np. L a u i} G _{chwa la .} O «5 N _SJ V £ O) KI Si u fl C O _s np. F ro n s . _ gal ę ź , h ie m s g z ])o przę­ (&* zima (7). dza jącą c/l £ sp ó lg ło

-T)ies dzień, w liczbie

pojed'vnceej, jest io - dzaju męzjtiego, czasem żeńskiego, w mnogiej tylko męzkiego.

(6) A n g u is w ąz,

a ssis deska, a x is oś, cassis siatka, c a u lis

gl ąb, ceńchris rodzaj węża, collis pagórek,

cucum is ogórek, ensis

miecz, f a s c i s wiązka,

f o l l i s miech kowalski, f a s lis kij, g lis szczur, la p is kamień, m ensis

miesiąc, m u g ilis g ło ­ wacz (ryba), o rb is o- krąg, p isc is ryba, p o ­

stis podw ój, p u lv is

piasek, sa n g u is krew ,

sen,lis ciernie, torris

głow nia zapalona, u n ­

g u is paznokieó, vectis

drąg, ve rm is robàk,

vom is, eris lemiesz;

tudzież kończące się na

His, np. a m n is rzeka, cin is p o p ió ł, f u n i* powróż, pa? iis cli bib, i

pochodzące od a s funt,

as (m on eta rzunska), ńp, s tm is p ó l asa, sa rodzaju mc'/,kiego. A -

q u a lis nalew k a, cu /lis

scieszka, c a n a lis k«—

a * O 0! C àJ) O* (V . w c * <L> W O r r - 2 U (V C , V c £ • f-S 0 «5 N N O O rd N U O U *5

fi

s

\

(7) A d e p s tłusto^ć, c h a lyb s stal, dens ząb

ze złożonemi, d e x ta n s 1 0 ùncyj, dodrans 9 Uncyj, cèrcops m ałpa ogoniasta, ellopsiyxhd),

epops dudek, f o n s źró­

d ło , g ry p s gryf, hy~

drops wodna puchlina,

merops żołna, m ons

góra, Occidens zachód,

oriens w schód, po n s most, qu a d ra n s czwar­ ta część, rudens lina okrętowa, scrobs dół, se x ta n s szósta część, triens trzecia część,

torrens potok, są ro­

dzaju męzkiego, F o r­

ceps kleszcze, fr o n s

czoło, seps gatunek ja­ szczurki, serpens w ąż,

stirp s pień, męzkiego

ttx np. P a x > p o k ó j ( 8 )

ft

.

d a x taniec wesoły» do­ n a x trzcina cypryjska, dropax maść, h a r p a x bursztyn przyciągający do siebie źdźbło, p a ­ n a x (roślina), p in a x tablica, s ty r a x żywica, th o r a x kaftan, zbroja; są rodzaju męzkiego. L i m a x , ślimak, m ę s­

kiego lub żeńskiego. (9) d p ex wierzcho­ łek, caudex pniak, c i­

m ex pluskw a, codex

księga, culex kom ar,

fr u te x krzew, g re x

trzoda, irpex brona,

la te x p łyn, m u rex

żó łw morski, krew szkarłatną mający,p a n ­

te x brzuch, podex po­

śladek, p o llex palec

wielki, p u le x pchła,

ram ex gałęź, sorex

mysz leśna, u le x krzew podobny do rozmarynu,

vertex wierzch, verv ex

skop, są rodzaju m ęz- kiegò, Córtex kora,

im brex dachów ka, in ­

— 2 2 - . j o z r 71 2 en <y-. ' CJ ' — * _{io c} — np. 'N i x </j lub X , śnieg ( io ) . a\ y x ■Ji O r r - a N o - a 'N _{e r} o ox np. N o x U noc. o -a 3 o ca N <y 3 a? N U ° \ u x np. C rux • r—\ <T3 krzyż ( i i ) . a >*> o X ctf* _{np. A r x} z p o p rz e ­ !/) _{zamek (1 2 ).} £ dzający społgjfo-ską. zawada, p u m e x (ka­ mień), ru m ex szczaw’, silex krzęmień, męz­

kiego alfyo żeńskiego.

A tr ip le x łoboda (ro­

ślina), rodzaju nijakie­ go, czasem żeńskiego.

(1 0 ) B o m b yx jed- wabniczek, c a lix kie­ lich, c a ly x wklęsłość,

ceyx zimorodek,coccyx

kukułka, f o r n i x skle­ pienie, onyx gatunek marmuru, oryx sarna a f r y k a ń s k a , p h o en ix

fenix (ptak bajeczny,)

sa u rix albo so rix so­

wa, sp a d ix farba cie­ mnoczerwona; są ro­ dzaju męzkiego. L a r ix modrzew, n a tr ix wąż wodny, p erd ix k uro­ patwa, sa n d y x farba czerwona, sardonyx

kamień drogi , v a r ix żyła napuchła, męzkie­ go albo żeńskiego.

( l i ) T ra d u x w ino­ rośl, rodzaju męzkiego,

lu x światło, żeńskiego

czasem męzkiego. ( i '^ ) C alx pięta, ly n x ostrowidz, są Yo-

dzaju męzkiego albo żeńskiego. D ecunx

— 2 3

-« _{dziesięć uncyi, deunx}

r-N _{.21 jedenaście uncyj, q u in ­}

N _{£ cu n x pięć uncyj, sep­}

3 5 _{* tu n x siedtn uncyj; ro­}

o

_^z _rh V % dzaju męzkiego.

i m i o n a h o d z a j c j n i j a k i e g o. 1« Ze znaczenia.

I. Przysłów ki; . 'ow a i wszystkie inne wyrazy p o ło ­ ż n e w mowie zamiast imienia rzeczownego, up. S e ife

i Unni n ih il e s t wiadomość twoja niczem. jest.

Są także rodzaju nijakiego imiona rzcczowne nieod­ mienne, np. cete wieloryb; pondo funt. O prócz se m is i'olow a, które iest rodzaiu męzkiego.

. li. Z za k o ń czen ia .

u, e, n p. S tig m a ( i) . M u g il głow acz

*5 trzeciej piętno, m are (ryba), sol słonce, są C deklinacy i morze. rodzaju męzkiego. S a l

• ?' o» sól, męzkiego albo

ni-O obo jakiego.

O

T i> (2 ) . Co edam niebo,

u « np. Corna clath.ru m ogrodzenie,’"

o

** ’S róg. w liczbie pojedynczej

O 3 rodzaju nijakiego, w

è C* •y mnogiej męzkiego. D e­

N

O c "CO np. Z,ac £ liciam, rozkosz, epu­

O_{KJ mleko. •f—5 lu m bankiet, w poje­}

fz l nji. A n i m a i dynczej nijakiego, w

S C/O_{zwierz, ( i ) £ mnogiej żeńskiego.}

g _um np. T e m ­ F renum w ędzidło, r a

-p lu m kościół)

1 4

stru Ji motyka, w p o ­

— ' 2 4

I

en _{np. Carmen}

wiersz (3 )

mnogiej męzkiego lub nijakiego. B a ln e u m

ei np. C alcar łaźnia, w pojedynczej

a a r o

'00

ostroga (4), nijakiego, w mnogiej żeńskiego lub nijakie­

o*. _o go.

u r _{np. F u lg u r (3). A tta g e n ja rz ą ­} (A

m~ błyskaw ica bek, lichen liszaj, lieri

-ś (5). va humor śledziony, pec­

O _cd ten grzebień, ren ner­

ci* ka, solen p ła w morski,

N us •<—5 np. JNemus splen śledziona, są O trzeciej _{• -I gaj (6)-} rodzaju męzkiego.

-a deklinacji Syren Syrena, żeń­

o TÌ* skiego. O scen p ta k t. _{np . C aput} dający wieszczbę, męz­ kiego i żeńskiego. o £ głowa.

,fm

m

k

_fi

« kiego. G rus żó raw ’,

a incus kow adło, ju v e n ­

o tu s młodość, p a lu s

•- ai* bagno, pecus bydlę,

2 rJi sa lu s zdrowie, sene­

ctu s starość, s e rv itu s

niewola, subscus li­ stwa, sus świnią, te llu s

Hf— 2 0 — • ti 5

o z tn ziemia, v irtu s cnota,

N .ÌT *5 «r są rodzaju żeńskiego.

a .. N 'P_{Q R h u s sumach (drzew o}

.2 Z do garbowania), m

ęz-s O'

.

n

£

O P R Z Y P A D K A C H

Przypadków jest sześć: pierwszy ( n o m in a tiv u s), d ra ­ gi (:g e n itiv u s ), trzeci (d a tiv u s ), czwarty (accu sa tivu s), piąty (v o c a tiv u s ), szósty (a b la tiv u s).

Przypadkiem pierwszym odpow iada się na pytanie kto? co? np. discipulus uczeń, liber książka, drugim, n a pytanie czyj? czego? np. d isc ip u li ucznia, lib ri książki; trzecim, na pytanie kom u? czemu? np. discipulo ucz­ niowi, libro książce; czwartym na pytanie kogo? co? np. d isc ip u lu m ucznia, librum książkę; piątym, wzywa sie lub mówi do kogo? np. d iscip u le! uczniu! liber ksi ątko; szóstym, odpowiada się na pytanie kim? czem? n p . discipulo uczniem, libro książką.

U w aga. Pierwszy i piąty przypadek zowią się pro­

sterni (casus r e d i), ponieważ są tylko prostem nazw i­ skiem osoby lu b rzeczy. Inne zowią się ubocznemi

(ca su s obliqui), poniew aż zawsze od innego w yrazu

zależą.

O D E K L I N A C Y i C H .

D cklinacyj czyli form na odmianę imion przez przy­ p ad k i jest pięć.^D o której zaś z nieb jakie imię należy, pozuaje się z drugiego przypadku liczby pojedynczej, który się kończy w dokliuacyi

pierw szej na ae. np. m ensa stół m ensae, drugiej n a i, np. p u er --chłopiec p u e r i, trzeciej n a is, np. serm o mowa serm onis, czwartej na u s, np. m a n u s ręk a m anns, piątej na ei, np. res rzecz rei,

— a6; — P K A W I D Ł A O G Ó L N E .

1. Imiona rodzaju nijakiego jakiejkolw iek deklinacyi m ają zawsze, tak w liczbie pojedynczej, ja k o i mnogiej, trzy przypadki jednakow e; to jest: pierw szy, c zw a rty

i p ią ty , któ re w liczbie mnogiej, pospolicie kończą się'

na a, np. tem p la kościoły od tem plum : wyjąwszy am bo i duo, które W tych przypadkach kończą się na o.

2 . Przypadek p ią ty tak liczby pojedynczej jako i mnogiej jest podobny pierw szem u, we wszystkich d c- klinacyach, wyjąwszy imiona drugiej deklinacji k o ń ­ czące się na ics i pierw szej deklinacji rodzaju m ęzkie­ go, z greckiego języka wzięte.

3. T rze c i i szó sty przypadek liczby mnogiej w k aż­ dej deklinacji są sobie podobne; liczby zaś pojędyn- czej tylko w drugiej deklinacji.

4. C zw arty przypadek liczby mnogiej deklinacji

trzeciej, czw artej i piątej, jest podobny pierwszemu.

D e llin a c y a p ie rw sza .

T)o pierwszej d eklinacji należą wszystkie imiona la^ emskie rodzaju męzkiego i żeńskiego, zakończone w pierwszym przypadku na a, w drugim na ac, np. m en­

sa , mensae: tudzież mające tylko liczbę mnogą, zakoń­

czone na ae, np. d iv itia e bogactwo d iv itia r u m . T u także należą imiona z greckiego wzięte rodzaju męz­ kiego i żeńskiego kończące się na e, as, es.

I V z ór p rzyp a d ko w a n ia im io n ła c iń sk ic h .

Liczba mnoga. Menszzę sto ły

M crisam/7i stołom Mensw sto ło m

Liczba pojedyncza.

1. Mensa stó ł.

2 . Mensa# sto łu

— 2 7 —

I

‘E Mensa?» stó ł. •.,* Mens??! #/o/e! Mensa sto łem .

Mensa# sto ły . Mensae sto ły . Mens i# s to ła m i.

t y zory p rzy p u d ro w a n ia im ion z greckiego jeżyka, w zięty ch .

I.

Liczba pojedyncza.

Epitome Tiara# Dynaste#.

krótki zbiór zawój w ładzca

Epitome# T iarae Dynastae

Epitomae T ia ra e Dynastae

Epitome?? Tiara??? albo.— an Dynaste?? ^

Epitome Tiar??! Dynaste! albo----a i

Epitome T iara Dynaste.

Epitomae Epitoma?» O, d • JipUom?# Epitoma# Epitomae! O. i? •_Łpttom?# Liczba mnoga. Tiarae Tiara/*»?/?. Tiar i# Tiara# T i f e r a i ! Tiar?# Dynastae. Dynasta?*??.?/?. Dynast?#. Dynasta#., .Dynastae. Dy nast?#.

ty va g a . I. Następujące imiona mają przypadek tr z e -

. 1 szó stv liczbv mnogie'j na abus, a to dla rozróżnie- >I;1 ’ch od zakończonych w tychże samych przypadkach

ls, rzeczowników rodzaju mezkiego drugiej dcklina-

c*ł5 anirna dusza, a sin a oślica, cerna lania, ela n a Ealka, dea bogini, d om ina (hera) pani, equa klacz,

‘j'^ u là służąca, filia (nata) córka, libertà wyzwole- m u la mulica, se m a służąca, socia towarzyszka,

i jednakże z p rzyleglich wyrazów można poznać 0<E.aj doński, imiona le mogą mieć trzeci i szósty przy-

na is. ( i ) . (*) żoljaci Liv. 38, bj:

- . a g ­

li. Dawni Rzymianie, a osobliwi© poeci, kończyli drts- gi przypadek liczby pojedynczej na a i i as, np. terrai,

fa m ilia s , fo r t u n a s ; lecz to teraz nie jest we zwyczaju,

wyjąwszy p a te r -fa m ilia s gospodarz, zamiast p a te r - f a -

m iliae, tnater fa /n ilia s g o s p o d y n i , filiu s f a m i l i a s syn

gospodarski, filią —fia m ilia s córka gospodarska.

III, W drugim przypadku liczby mnogiej poeci wy­ rzucają niekiedy k 'ik a głosek, np, Coelicolum zamiast

caelicolarum , od coeticola niebianin.

IV. I n f i c i a s , in c ita s, suppetias, są czwarte p rzypad­

ki, i W tych tylko umywane, I n jic ia s kładzie się irei

np. in fic ia s ire przeczyć; in c ita s, ze słowem redigere, np. a d in c ila s redigere do ostatniej nędzy przyprow a­ dzić; suppetias, ze słow am i f e r r e, ire, venire, np. sup­

p e tia s fe r r e posiłkować.

JD ellinacya d ru g a .

Do .drugiej deklinacyi nalecą imiona łacińskie wszyst­ kich trzech rodzajów, zakończone w pierwszym przy­ padku na er, ir, us, uni, a w drugim na i, np. liber książka libri, v ir mąż v ir i ( i) , populus, po p u li, tem ­

p lu m , t e m p l i tudzież mające tylko liczbę njnogą, za­

kończone na i, a, np. g e m in i bliźnięta, g em in p ru m ,

arm a broń arm orum . T u także należą imiona z grec­

kiego języka wzięte wszystkich trzech rodzajów zakoń­ czone w pierwszym przypadku na os, on, eus, us, (2 ).

(1) Na ir jest tylko v i r ze złoźonem i, np. d e c e m v ir, triu m ­ v i r i t. d.

(2) W )ftle im ion z greckiego w ziętych , zm ien iło sw oje koń­ ców ki oę i ov na łacińskie us, urn. up. ta u r u s ( t tdręoę)

gyk, Iloin& fus 1C' Ofiijęoę) H o m er, th e a tru m (&eui<;ov) teatr, N iektóre tylko nieczęsto u żyw an e zatrzym ały sw oje pierwotne końców ki os, on. Imiona własne na eus (za­ miast greckiego zrę), i n a us (zamiast greckiego on? sk łó ­ conego z 00?), różni;, się od im ion łacińskich tylko w

IF s o r y p rzy p a d k o w a n ia im io n ła c iń s k ic h i Liczba pojédyncza. P u er Puerż Puero P u erum Puer! Puero chłopiec, chłopca, chłopcu, chłopca, chłopcze! chłopcem . Liczba pojedyncza. lud. lu d u . ludow i. h*d. lu d u ! ludem . P o p u lu s Pop ulż Populo Pop nl um Popule! P opulo Liczba pojedyncza. T em plum ko śció ł. Tem plż kościoła.

Tem plo kościołow i.

T em plum ko śció ł. Tem plum / kościele! Tem plo ko ścio łem .

Liczba mnoga. Puerż chłopcy. P uerorum chłopców . Pucrżs c h ło p co m • P ueros chłopców . Puerż! chłopcy! Puerżs ch ło p ca m i. Liczba mnoga. Populż ludy. P opulorum lu d ó w . Populżs lu d o m . lu d y * ludy! lu d a m i. Populos Populi/ Pop ulż.? Liczba hinoga. Tempie/ T em plorum Tempie? Tem p lu T e m p la / Templż.? k o ś c io ły , ko ś c io łó w . ko ścio ło m , k o śc io ły . ko ścio ły! k o ścio ła m i. W z o r y p rzy p a d k ó w a n i a im io n z greckiego je ż y k a w z ię ty c h . L Orpheus* O rphsż. 3. O rphro. O rpheum . ^ O rphe//. O rpheo. Liczba pojedyncza. ! P anthus. Panthż. Pantho. Panthum . P anthu/ Pantho.

— 3o

i Liczba pojedyncza.'

1. Epodos. Barbiton lu tn id i

2 . Epod/. B arbiti lu tn i.

3 . Epodo. Barbito lu tn i.

4. Epodon- Rarbito/2, lu tnie.

5. E pode/ Barbiton/ la m io !

C. Epodo; Barbito lu tn ią .

Liczba mnoga. Barbila lu tn ie . Barbiton lu tn i. Barbitis lutn io m . B arbila lutnie. B arbita/ lu tn ie ! Barbitis lu tn ia m i. 1. Epodi. 2 . Epodon; 3. E podis. 4. Epodos; 5. Epodi! C. E p od is;

U w a g i. 1. Imiona zakończone na er, wyrzucają ,t,

przed r. np. liber książka libri, caneer rak cancri. N iektóre jednakże zatrzymują o przed r, a te są: C e lli-

her, gćner, zięć, jb e r, L ib e r Bachus, presbyter kapłan, pu er chłopiec, socer św iek r, tudzież złożone ze słów fe r o i gero, jako to: s ig n ife r chorąży, a rm ig e r germek.

V ir mąż, ma drugi przypadek v iri.

II. Imiona na us zakończone, kończą się w piątymi przypadku liczby pojedynczej pospolicie ( i ) na e, np.

d o m in u s pan dom ine. Lecz imiona w łasne łacińskie

(2 ) zakończone na ius, formują piąty przypadek przez odrzucenie zgłoski us, np. A n to n iu s ma A n to n i, S e r ­

v iu s , S u lp iciu s, S ervi, S u lp ic i, L a r iu s (nazwisko je

zio-(1) ISiekiedy bow iem u poetów piąty przypadek koń ozy się tak jak pierw szy. Zob. Iłor. Od. 1. a. 43. T er. Płior.

2. 2, 10. Qvid. Fast. 4. 7. 3i.

(2 Poniew aż w zięte z greckiego, pisane u G reków pvzez jioę» lip. D a r iu s (z/«ęftoę) n a leżą .d o reguły o g ó ln ej.

— 3i

—

r»), L a r i ; a nawet L a ius, P om peius i t. p. kończące się na ius mają w piątym przypadku pojedyncze i. np.

C/iei, P om pei. Imiona zaś pospolite i przydomki (epi—

tlietn) na iu s zakończone, zatrzymują e w piątym p rzy­ padku, np. n u n tiu s poseł n u n tie, D e liu s Apollo od

wyspy Delos tak nazwany D elie. D e u s Bóg ma D eu s, filiu s syn ma fi iii. Imiona '(■ greckiego języka wzięte na u s i eus zakończone, formują piąty przypadek odrzuca­

jąc końcowe s, np. P a n th u s P a n th u , O rpheus Or­

pheu..

III. D eu s Bóg, ma piąty i pierwszy przypadek liczby mnogiej D e i albo D ii, trzeci i szósty- D e is albo D iis , drugi i ezwArty foremnie, D e o ru m , D eos.

IV. D a w n i Rzvmauie drugi przypadek liczny poje­

dynczej kończyli na dw ugłoskę ei, np. c a p tiv u s nie­ wolnik captine i.

V: W liczbie mnogiej trafia się wyrzutnia, np. D i,

D e u m , v ir u m ; zamiast D ii, D eorum , viro ru m . W imio­

nach zakończonych na ius, iurn, poeci drugie i drugiego przypadku najczęściej opuszczają, np. p ec u liu m w ła ­ sność p e c u li zamiast p e c u ln , f i l i u s syn, f i l i zamiast

filii.

V f.

Golas

kiedy jednak odmienia się i podług czwartej. Ju g e ru m staje, odmienia się w liczbie pojedynczej podług deki i— naevi drugiej, w mnogiej podług trzeciej. Prócz tego ma niekiedy p r z y p a d e k szósty w liczbie pojedynczej j u ­

gere, w mnogiej fu g e ris.

D e k lin a c ja trzecia .

Do trzeciej deklinacji należą imiona tak łacińskie jako i z greckiego języka wzięte wszystkich trzech r o ­ dzajów zakończone w pierw szym p r z y padku na a, e, o.

mnjaee tylko lie/.hę mnogą zakończone ila es. Driigj^ p r z y p a d e k liczby pojedynczej rozmaicie się formitje od pierwszego: że zaś inne przypadki formują sic od d ru ­ giego, poznać go więc potrzeba w e wszystkich tej fo r­ my imionach. Następująca tablica do tego doprow a­ dzi* a grec­ kie. a iis om s np. P o em a wiersz p o e ­ m a tis . np. Cubile łó ik o cubi lis. np. B ib o p i j a k bibo­ n is, o ra tió thowa o ra ti­ onis ( i ) . J V y in iu ia sńp ( i ) A n ia (rzeka) A -

n ie n is, caro mięso,

ciało c a r n is , hom o

człowiek h o m in is, n e ­

nio nikt n em inis, turbo

w icher tu rb in is, i wszy­

stkie zakończone na do, g-o,które mają na in is , np. cardo zawiaśa c a r ­

dinis, m argo brzeg, m a r g in is ; oprocz n a ­

stępujących, k tó re do ogólnego praw idła w ra ­ cają: cerdo partacz?,

comedo ż a rło k , cudo

szyszak, h ugo (im ię),

ligo motyka, M a c e d o

- 35

-korsarz, spado rzeza­

c cis np . H a le c

ryba mary­

niec, udo obuwie z sie r- ci koziej, unedo jeżów ­

« n _{nowana, h a - ka.}

a / a lis lecis (2). (2). L a c mleko la c ­

o* np. S a l sól tis .

M 'WK sa lis, consul (3). P e l żó łć fe lliS f

n u n is consulis ( 3 ) . m el miód m ellis.

O

U z p o - ai n p . P a e a n (4). A c h e ro n (rze­

p rze- _T3 in is pieśń p a e a ­ ka), cham aeleon dzie­ N

O dzają- V n is, delphin więć sił (roślina), c h a -cem a, o świnią mor­ ron (imię), horizon wi­

o _{h o,y* A ska delp h i­ dnokrąg, L a o m ed o n}

(i-•24 _{n is (4 ).} mię), p h a e to n (imię), ►a nis p h le g e th o n (rzeka), r*

O en X enophon (imię), m ają

«Ł y np. C arm en na ontis.

•a r-H _{wiersz car­ (5 ). A n ie n (rzeka),}

— n m in is (5). a tta g e n jarząbek, H y ­

CJ m en bożek wesel, li­

~C CS chen liszaj, Hen hum or

* •—i A»

np. J u b a r

śledziony, P hilopoe­

*4> >>,_N * m en (imię), ren nerka,

o r t u blask p ro ­ splen śledziona, syren

o A _i mieni ju b a ­ syrena, mają na enis. •N

5-. - ris, ver w io­ (6). A c c ip ite r ja ­

*•# fc/D _{sna veris (6) strząb accipitris, cor}

ca w serce cordis, december

a T3 grudzień decem bris,

e-o

rt* bur kość słoniowa

ebo-6 _es ris, f a r zboże f a r r i s

i—i

p=i fe m u r udo fe m o r is ,

fr a te r brat fr a t r is , he- p a r w ątroba hepatia, im ber deszcz im bris,

«t > •1—5 '0? 0 " <L> a tis n p A e q u ita s • —■s' słuszność as O P* a e q u ita tis ła ci/i- (7)-skie. JP SI 0 np. G ig a s olbrzym g i ­ g a n t is. as _r—H np. L a m p a s grec­ st 0) kaganiec kie. a n tis la m p a d is . r.męz: ”3 n p .A rto cr& r.iefi: a_{p,. ad is} as tort a rto

-r.nija: M

abis crealis.

np . A e s

aes _Ohaeris miedź aeris

bes

(8). 50 bis np; L a b e s

C C S 3. cedis skaza labis

(<))■ des dtf* fS dis np. Sedes sto'ica s a i is (10 ).

C C S H "i edis np, Afer c es

nagroda

mercedis.

iter droga itineris, j e -*

zvzr wątroba jeco ris al­ bo jecinoris, ' Untar clolno lin tris, m a te r matka m a tris, novem-r

ber listopad novem bris, october październik o - ctobris, p a te r ojciec p a tris, robur dąb ro­ boris, septem ber S e p ­

tem bris, u te r w ór skó­

rzany u tr i s , venter

brzuch ven tris,. (7)- A s (moneta

rzymska miedziana) as-

sis,m a s mężczyzna m a ­ ris, v a s rękojm ia v a ­ dis, v a s naczynie v a ­ sis.

X r

t (9). L ebes naczynie miedziane lebetis.

(1 0 ). P edes pieszy żołnierz p e d itis.

V If 3 5 ««e.. fe s etis np. Su ffes urzędnik w karta ginie a s u ffe tis . g es Ć g™ ' i\p. S tra g e s • r~i klęska s tr a ­ N g is (1 1 ).

ies O, etis ńp P avies ściana p a r i­

etis.

les Ò lis np. JMoles

5

O wielkość

Pm ino lis (1 2 )

mes m itis np. Tram,es

f n ścieszka tr a ­

N m itis ( i3 ).

nes V g n e l i ? np. M a g n es

F—1 _{magnes m a ­}

g n e tis. pes 0) itis np. Ccspes

re

Ph (x4).

ques K_N3 quis np. Torques łańcuch ozdo

P- _{bny na szyję}

torquis ( X 5)

res bo ris np. Vepres

u cierń pepris "Tj ( •6). es idis np. Obses zakładnik 1 cbsidis.

tes lis np. V ates

'

prorok, poeta

f a t i s (x 7).

(11). G urges w ir na wodzie g u rg itis, I n d i­

g es bożek opiekuńczy In d ig e tis, seges zboże segetis, teges nakrycie tegetis

(1 2 ). udles ptak len— źdy latający a litis, co- e/es jednooki co c litis,

miles żołnierz m ilitis , poples podkolanek p a - p litis , sa te lle s strażnik

przyboczny sa te llitis.

(1 3 ). Chremes Chre­

m etis.

( i h ) . P es noga p e ­ dis, sepes p lo t sepis, tapes kobierzec, obicie tapetis, pulpes liszka vulpis.

( 1 5). E ques jeździec

equitis.

(16 ). Ceres Cererà (bo giui) Cereris, haeres dziedzic haeredis, in ­

terpres tiómacz in te r ­

pretis,.

-(1 7 ). Uw.lga ogólna. W najlepszych 'dziełach łacińskich znajduje się drugi przypadek liczby

3 6

pojedynczej na i za­ miast na is} od imion w łasnych męzkich z

•• Cw greckiego wziętych za­

«

CS kończonych na es, n p .

Is o c r a ti zamiast I s o ­

ęjtt _'D

c r a tis o d lso c ra te s, A

-l» M_O c h illi zamiast A c h illi»

U a od A c h ille s .

V is _n3

o

is n p. C lavis (1 8 ). Capis konew rt‘

M łaciń­ klucz c la v is ca p id is, cassis szyszak

c a ssid is, cin is p o p ió ł

V skie» •rs_O (1 8 ). -a

o Ph cineris,cucum is ogórek

cucum is albo cucum e­ ris, cuspis ostrze cu s­

!►> N p id is , D is Jowisz albo

V V Pluto D itis , g lis szczur

ta

'« r-< g lir is, la p is kamień la ­

p id is, lis spór litis ,

*S4 O prom ulsisprzckqskapro

O ""O

nd

CO m u lsid is. p u lv is proch

is P- idis np. Ir is tę­ p u lv eris, Q uiris Rzy­ • f—»

grec­ albo cza iridis mianin Q u iritis,S a m n is kie. idos albo ir idos Sarnnita S a m n itis , sa n ­

o Oh _{( i9 ) .} g u is krew sa n g u in is,

k _{vom is lemiesz vo m eris.}

u

-4-* b _»30 (19 ). C haris (bogini

(«H

w dzięków) C har itis , €3

c nd C harybdis (przepaść

o _ctf wodna) C harybdis, l) e

-5 ’ Cw capolis (kraina) D

eca-kr*

A polis albo D ecapoleos,

haeresis sekta haeres is

albo haeres eo s,L a ch e­

e u

~ 3 / —

21

Lachesisy m etam or­

phosis przemiana m e- tam orphoseos, poésis

poezya p o e s is albo p o -

èseos, P yro is Mars

(planeta) P yro e n tis, Sym o is (rzeka) S y m o - entos, t y n t a x is porzą­

dek s y n ta x is albo s y n -

taxeos.

(20). B o s w ól bovis,

custos stróż cu sto d is, os kość ossis, cos osia, dos posag, nopos w nuk,

ze złoźonenń, sacerdos ap la n , mają na o lis.

(2 1 ). E ros (bożek miłości) E ro tis , r h i­

noceros nosorożec rh i­ nocerotis.

(2 2 ). Corpus ciało

corporis, crus goleń, cruris, decus ozdoba decoris, fa c in u s uczy­

nek fa c in o r is , fe n u s lichwa fe n o r is , fr ig u s zimno fr ig o r is , g r u s żóraw g r u is , incus ko­ w adło in c u d is, j u s

prawo ju r is , ju v e n tu s młodość ju v e n tu tis , le­

p u s zając leporis, L i ­ g u s Liguryjczyk L i g u ­ ris, littu s brzeg morski lu to r is, m us mysz, mu.*

—

38

a r a . . s z t u k a artis (iS ),

ris, nem us gaj nemoris,, p a la s bagno p a lu d is , pectus piersi pec to ris, pecus bydlę pecudis, pecus bydło pecoris, p ig n u s zaslawp ig n0ris,

p u s ropa p u ris, rus

wieś ruris, sa lu s zdro­ wie s a lu tis, senectus starość senectutis, ser­

vitu s, niewola se rvitu - tiSySt ercus g n ój s t ere 0 ris, subscus szpąga subscu­

dis, sus świnią su.iś, tellus ziemia tellu ris,

tem pu s

czas

tergus grzbiet tergoris, thus albo tu s kadzidło,

thuris, v irtu s enota

v ir tu tis .

(2 2 ). A m antJiu s, Ci­

p u s, P essinus, S e lin u s,

T rapesus ( nazwiska

miast), mają na uniis,

Uhus sifmuch (drzewo) rhois,

,(2 3). P rons gałęź

fro n d is, g la n s zołądź

g la n d is , lens gnida

lendis, T yrin s (miasto) Titàni his.

(» 4 ). Zakończone na

ceps'\mn\A na ipis, np.

princeps naczelnik

au-bs, ms p s _a P ** u t '0J 0» N vl O P X Qj O Ctf* N O V N przę­ • '~5_O TSJ _{dz ają- CU} O cém a, i,o,

.

ceps ptasznik ctucupis. G ryps gryf ma g ry p h is.

( 2 5 ). lmiooa własne męzkie zakończone na

n a x , mają na d i s , np. A s ty a n a x A s t i a n a - ętis, A llo b ro x A l l o -, brógis, coccyx kukow­

ie a coccygis, co n ju x

mąż albo żona c o n ju g is?

J a p y x (im ię) J a p y g is , n ix śnieg n iv is ,n o x noc noctis, o iiy x paznogięd onychis, p h a la n x szv.k

w ojska p h a la n g is , P h r y x frygijczyk P h r y ­ gis, sa rd o n yx (kamień

drogi) sardonichis al­ bo sa rdonichos, S phin x ( potwór )S p h in g is, S t y x (rzeka) S t y g is , S y r in x (imię) S y ry n g is. (2 6 ). A q u ile x rur— mistrz A q u ile g is , f a e x drożdże f ‘aecis, f'oenis ex kosiarz fo é n ise cis, g re x trzoda greg is, le x prawo

leg is,n ex zabójstwo ne­ cis, rem ex flis rem igis, resex latorośl resecis, rex król regis, senex

Starzec senis, supellex

sprzęt supellect i l is, ver

I V t o r y p rzy p a d k o w a n ia im ion ła c iń sk ic h . Liczba pojedyncza, f . Sermo m o w a . 2 . Sermonzs mowy. 3 . Serm oni m o w ie . 4 . Sermonem m ow c. 5 . Sermo/

mowo!

mową.

3 . Tem pors cza so w i.

4 . Tempom c za s.

5 . T em pus/ cza sie!

6 . Tempo7'e czasem . Liczba Sermones Sermonnnj Serm onibus Sermones Sermones/ Sermonibus mnoga. m o w y. m ów . m ow om * m o w y . m ow y! m o w a m i. Liczba mnoga. T em pora c z a s y . Tem po rum c za só w . Tem p oribus czasom . Temp ora c zà sy

T em p o m / c z a sy f T em poribus c z a s a m i'. f V z o r y p jzy p a d h o w a tiia im ion z greckiego j ę t y h a '

w z ię te .

Liczba pojedyncza. Liczba mnoga.

1 . poem a po em a. P oem ata.

2 . P oem atis. Poéraa ttlni albo poém ato n i 3 , P oem ati. Poèm a tib u s albo p o e m a tis.

4 . P oem a. P oiim ata.

'5. P oem a/ Poem a ta !

6. Poem ate. Poemaiz&n-salbo powrnatw.

, Liczba pojedyncza. 1 . A èr p ow ietrze. C alchas.

2 . h e ris. Calch a n tis .

3 . A eri. Calch a n ti.

4 . A èra albo neretti. C ald i a n ta .

5. Ać r! C alcha/

CB » •> 0 5 Ł* 6 J W Iàczba pojedyncza. *• Lido.'

2 - Lidozzis albo Lidzzs. 3. Didozzz" albo Dido.

L id onem albo Dido. 5* L ido/

D idone albo Lido.

Achilles. A chi 11 is. Achill/. Acliillezz.

Achilles albo Achille/ Achille, Liczba pojedyncza. *• Parz*s.' 2 . P ar id is. J 3 . P a r idi. , P a r idem l Parzda^ P ar im , Parz/z. 5 , Parj7 ParzVe. Agamemnozz. Agamemuozzżs. Agamemnozzz". Agamemnozza. Agamemnon./ Agamemnozze. Liczba pojedyncza. h Chlamys p ła s z c z .

• Chlamy z/zsalbo chlamyz/os • Chlamyzfz”.

• Chlamyz/ezzz] albo chla-

cny da .

« C hlam y/

• Chlamyz/e.

Poeszs p o eżya 1 Poésis albo poò’seòs. Poesz*.

Poesz’zzz albo pocszzz. Poeszs/

Poesia

• C hlam ydes’

• Chlamyz/zzzzi. • C hlam yi/zA zzg.

• Chlamyafes albo chla m y

-d a s.

Chlamydes!

• Chlumyz/zAzzs.

Liczba mnoga.

Voèses.

Poèseon albo pOesium l Poes ibus.

Poéses. Poeses/. Poès ibus.

Liczhe mnoga, fleroès.

Heroum. H eroibus,

Heroesalbo H eroas.

Heroes! H eroibus.' Liczba pojedyncza. 1. H eros bohater, 2 . Ilcrozs, 3. Hero/.

4 . iicroem albo Ilero a. 5. H eros/ 6 . H e r o t ' . Liczba pojedyncza. 1 . Peleus. 2 . Peleos. 3. Pel ei, 4 . P elea. 5. Pelea/ • ,

U w aga. Innych imion z greckiego języka wzięty cli

drugie przypadki pokazuje tablica w y ż e j położona; a treli dalsze przypadki idą podług deklinacji trzeciej

łat ‘

U w a g i n a d d e liin a c y ą trzecią .

I. W czwartym przypadku liczby pojedyuczćj nastę­ pujące rzeczowniki kończą, się na im:

1 . Wszy stkie w ogólności imiona w łasne kończące sio na is, np. Tiberis T.yber, T iberim , N eapolis Neapol, .

N ea p o lim , wyjąwszy Jo rd a n is Jo rd an , które ina ia rd a - nem.

■j. Następujące: a m u ssis sznur ciesielski, buris nasad U pługa, cannabis konopie, peluis miednica, ra u is chryp­ ka, securis siekiera, s itis pragnienie, str ig ilis zgrzebło,

tu ssis kaszel, v is sita.

3. C ucum is ogórek, mające dw a razy drugi przypa­

dek, cucum is albo cucum eris, w formie z przypadkiem drugim cucum is, ma czwarty przypadek na im . N astę­ pujące rzeczowniki mają dwojako przypadek czwarty, na