588
przypomniał p r z e j a w y o s t r e j opozycji szlacheckiej przeciwko w p ł y w o m f r a n c u s k i m w Polsce i u j e m n e oceny roli królowej przez współczesnych i potomnych. Dr J. Dy-biec zwrócił się z z a p y t a n i e m o zainteresowanie ideałem władcy w k r ę g u L u d w i k i Marii, a dr J. Dianni podkreśliła niezwykłość profilu d w o r u królowej na tle s t o s u n k ó w polskich. Prof. H. Barycz — z a m y k a j ą c d y s k u s j ę — przeprowadził po-r ó w n a n i e po-roli d w o po-r u k po-r ó l o w e j Bony i L u d w i k i Mapo-rii, podkpo-reślając, że d po-r u g i e j z nich przyszło przezwyciężać wiele starć i spięć k u l t u r a l n y c h .
K. T.
POSIEDZENIE NAUKOWE ZESPOŁU H I S T O R I I NAUKI OKRESU OŚWIECENIA
W dniu 21 m a r c a 1972 r. odbyło się w Krakowie, pod p r z e w o d n i c t w e m prof. Kazimierza Opałka, posiedzenie naukowe Zespołu Historii Nauk Okresu Oświe-cenia. Mgr W. Mincer wygłosił na nim r e f e r a t Terminologia naukowa w polskich podręcznikach fizyki wczesnego Oświecenia. P o d s t a w ę do przygotowania r e f e r a t u stanowiły w y b r a n e polskie podręczniki z w i e k u XVIII, które były główną bazą kształtowania się terminologii n a u k o w e j z tego zakresu.
Mgr Mincer celowo p o m i n ą ł osiągnięcia terminologiczne J ę d r z e j a Śniadeckiego, biorąc pod u w a g ę p r a c e wcześniejsze: Samuela Chróścikowskiego — Fizyka do-świadczeniami potwierdzona, Antoniego Wiśniewskiego — Elementa Philosophiae..., Józefa Rogalińskiego — Doświadczenia skutków rzeczy pod zmysły podpadają-cych, Józefa Osińskiego — Fizyka doświadczeniami potwierdzona, Józefa Lisikie-wicza — Fizyka, czyli wiadomości natury i skutków rzeczy pod zmysły podpada-jących oraz Michała Hutoego — Wstęp do fizyki dla szkół narodowych.
P r z y j m u j ą c pracę L. Kutiny Formirowanie terminologii fizyki w Rosii j a k o wzorcową dla rozważań tego typu, r e f e r e n t podkreślił ogromne znaczenie a s p e k t u językoznawczego w b a d a n i a c h terminologicznych. P o m i n ą ł j e d n a k ten — w y m a -gający specjalnego przygotowania — p u n k t widzenia, a n a l i z u j ą c t e r m i n y pod k ą t e m h i s t o r y c z n o - n a u k o w y m , tzn. kształtowania się, trwałości i a d e k w a t n o ś c i nazw. K o n f r o n t a c j a kilku e l e m e n t a r n y c h t e r m i n ó w (m.in. fizyka, ciało, rozciąg-łość, nieprzenikliwość, podzielność), w y s t ę p u j ą c y c h powszechnie w podręcznikach tego okresu, miała na celu ustalenie ich właściwego znaczenia. W rezultacie t a k p r z e p r o w a d z o n e j analizy okazało się, że d o k o n y w a n e próby terminologiczne do-prowadziły z czasem do stworzenia określonego, polskiego już, nazewnictwa fizycz-nego. Cały szereg w y r a z ó w stał się u ż y w a n y m i w fizyce t e r m i n a m i , przy czym wzory czerpano z łaciny, tworząc równolegle nazwy rodzime. J ę z y k tych prób c h a r a k t e r y z o w a ł a zbieżność pomiędzy pojęciami z z a k r e s u filozofii przyrody i fizyki, k t ó r e rozdzielił dopiero czas.
W dyskusji, k t ó r a w y w i ą z a ł a się po r e f e r a c i e głos zabierali: doc. I r e n a S t a -siewicz-Jasiukowa, dr J u l i a n Dybiec, dr A n n a Chełkowska-Zeleńska, mgr Józef Wojakowski i doc. S t a n i s ł a w Brzozowski.
Dr A. C h e ł k o w s k a - Ż e l e ń s k a zwróciła uwagę zebranych n a f a k t , że do czasu r e f o r m y K o ł ł ą t a j a m a t e m a t y k a w y k ł a d a n a na Uniwersytecie K r a k o w s k i m o b e j mowała także fizykę. F a k t łączenia fizyki z m a t e m a t y k ą , jak i z filozofią p r z y -rody, w s k a z u j e na j e j niezupełną samodzielność jako dyscypliny n a u k o w e j w okre-sie wczesnego oświecania.
zastępo-Kronika
589
w a n y szerszą f o r m ą o m o w n ą : „doświadczenia s k u t k ó w rzeczy pod zmysły p o d -p a d a j ą c y c h " , co widać szczególnie wyraźnie w t y t u ł a c h dzieł i -p r o g r a m a c h szkol-nych. Jednocześnie zastępowanie t e r m i n u „fizyka" powyższym określeniem było o tyle istotne, iż sygnalizowało postawę teoriopoznawczą a u t o r a .
Mgr J. W o j a k o w s k i zainteresował się r e l a c j ą między s ł a w n y m podręcznikiem J. A. Nolleta Leçons de physique experimentelle... a Wstępem do fizyki Michała Hubego. Doc. S. Brzozowski n a t o m i a s t sugerował udział specjalistów d a n e j dzie-dziny w, urządzanych w przyszłości, d y s k u s j a c h tego typu.
Na zakończenie mgr W. Mincer raz jeszcze mocno podkreślił poruszony w r e -feracie f a k t zmiennego występowania szeregu t e r m i n ó w пр.: cząstka, cząsteczka, k o r p u s k u ł a , proszek, a t o m ; jest to c h a r a k t e r y s t y c z n ą cechą pierwszych polskich p r ó b w zakresie tworzenia terminologii fizycznej, k t ó r e w p e r s p e k t y w i e p r o w a -dzić będą do k s z t a ł t o w a n i a się p r e c y z y j n y c h pojęć.
Małgorzata Trzcińska
POSIEDZENIE NAUKOWE ZESPOŁU H I S T O R I I METODOLOGII Z e b r a n i e Zespołu Historii Metodologii, które odbyło się dnia 21 m a r c a 1972 г., j a k zwykle, w K r a k o w i e i, jak zwykle, pod p r z e w o d n i c t w e m prof. P a w ł a R y -bickiego, wypełniły: r e f e r a t prof. W a l d e m a r a Voisé Cyrano de Bergerac między heliocentryzmem i darwinizmem oraz dyskusja, w k t ó r e j kolejno zabrali głos: dr Zdzisław Bezwiński, doc. I r e n a Szumilewicz, doc. I r e n a S t a s i e w i c z - J a s i u k o w a , m g r M a r i a Władyczanka, prof. Izydora D ą m b s k a , dr J e r z y Rebeta, m g r Wiesław Mincer, prof. P a w e ł Rybicki, mgr G r a ż y n a Rosińska i mgr A n d r z e j Biernacki. Przed przystąpieniem do właściwego p o r z ą d k u dziennego prof. W. Voisé, j a k o zastępca k i e r o w n i k a Z a k ł a d u Historii Nauki i Techniki PAN, złożył w i m i e n i u k i e r o w n i c t w a Z a k ł a d u i wszystkich obecnych na z e b r a n i u serdeczne g r a t u l a c j e i życzenia przewodniczącemu Zespołu, prof. P. Rybickiemu, z okazji m i a n o w a n i a go p r o f e s o r e m z w y c z a j n y m U n i w e r s y t e t u Jagiellońskiego.
G ł ó w n y m p r z e d m i o t e m r e f e r a t u była powieść f a n t a s t y c z n o - n a u k o w a C y r a n a de Bergeraca Tamten świat (1657, wyd. pol. 1956), a szczególnie p r o p a g o w a n e w t e j powieści poglądy n a świat. W związku z t y m głównym t e m a t e m , r e f e r e n t naszkicował także sylwetkę autora, p o d k r e ś l a j ą c rozbieżności własnego obrazu z o b r a -zem, k t ó r y dał E d m u n d Rostand w słynnej komedii z 1897 r.
Spośród poglądów p r o p a g o w a n y c h przez de Bergeraca, zainteresowały r e f e r e n t a zwłaszcza poglądy na zagadnienia kosmologiczne i antropologiczne, a m ó wiąc ściślej, obrona kopernikańskiego heliocentryzmu i p e w n e pomysły p r e k u r -sorskie w stosunku do darwinowskiego ewolucjonizmu. R e f e r e n t podkreślił szczególnie f a s c y n a c j ę a u t o r a Słońcem i dominacją Słońca w e wszechświecie, k o j a -rzącą się z ówczesnymi t e n d e n c j a m i absolutystycznymi (nawiązał przy tym do wcześniejszych wypowiedzi na ten t e m a t B. Suchodolskiego). Zwrócił także uwagę n a łączenie przez de Bergeraca {jak zaznaczył — wzorem epikurejczyków) m a -'terialistycznego p r z y r o d o z n a w s t w a ze świecką etyką. Z a k w a l i f i k o w a ł go przy tym jako „libertyna", a jego powieść jako pierwszą r e p r e z e n t a n t k ę g a t u n k u „powia-stek filozoficznych".
Sporo uwagi poświęcił r e f e r e n t c h a r a k t e r o w i u t w o r u de Bergeraca. N i e w ą t p l i wą intencją de Bergeraca było zabranie głosu w k w e s t i a c h n a u k o w y c h n u r t u j ą -cych ówczesne społeczeństwo (a raczej jego czołówkę intelektualną) i m a j ą c y c h doniosłe implikacje społeczne. Nie będąc j e d n a k uczonym lecz literatem, w y b r a ł często wtedy używaną f o r m ę relacji z f a n t a s t y c z n e j podróży. I choć w owych czasach zapewne napisano o tych samych zagadnieniach wiele t r a k t a t ó w ściśle
