Sianko, Józef
Barokowe organy w katedrze
fromborskiej
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 95-122
K s . J O Z E F S I A N K O
BAROKOWE ORGANY W KATEDRZE FROMBORSKIEJ
Rozkw it budow nictw a organow ego na teren ie diecezji w arm iń sk iej przypada na w iek X V II i X V III. Z tego to okresu pochodzą znakom ite in stru m en ty , ja k w W ęgorzew ie (1641), Ł ab ęd n ik u (1650), P ra b u ta c h (1707), P asłęku (1719), M łyna rach (1745) i w ielu innych m iejscow ościach. Podczas o sta tn iej w o jn y św iatow ej część tych in stru m en tó w uległa zupełnem u zniszczeniu; część je d n a k ocalała i nadal św iadczy w ym ow nie o w ielkiej w iedzy i opanow aniu sztuki budow nictw a organo wego przez ów czesnych m istrzów .
W sposób szczególny zasługują na uw agę barokow e organy w kated rze from - borskiej — dzieło polskiego m istrza z G dańska, D aniela N itrow skiego. Pochodzą one z 1683 r. J a k w iększość in stru m en tó w tego okresu, na sk u te k w ielokrotnych re k o n stru k c ji, niestety, n ie zachow ały pierw otnego stanu. Liczący obecnie około trzy stu la t te n w sp an iały pom nik k u ltu ry polskiej n a W arm ii nie doczekał się dotychczas gruntow niejszego opracow ania. K rótkie, lakoniczne w zm ianki, ro zrzu cone p rzew ażnie w lite ra tu rz e niem ieckiej (mało dostępne) odnoszą się zw ykle do p rospektu nie u jaw n iając tego co zn ajd u je się dalej, w e w n ątrz in stru m en tu .
P ra c a niniejsza, obok h isto rii rozw oju znakom itego dzieła — jedynych w swoim ro d zaju organów , m a za cel zapoznać rów nież z ich budow ą, sposobem działania poszczególnych m echanizm ów i zwrócić uw agę n a fa k t potrzeby bezustannej troski, ja k ie j w ym agają tego ro d zaju in stru m en ty muzyczne.
*
*
*
W iadom ości o pierw otnych organach w katedrze from borskiej są bardzo skąpe. N ajstarsze w zm ianki dotyczące in stru m e n tu sięgają początku XVI w ieku, gdzie w spom ina się o um ow ie zaw a rtej 23 g ru d n ia 1506 r. (po ówczesnych zniszczeniach w ojennych) z m istrzem Jan em z Chojnic na odbudow ę sta ry ch organów za sum ę 320 g rz y w ie n 1. R achunki kasy budow lanej k a te d ry z 1513 r. m ów ią o w ielu je szcze w y d atk ach na trw a ją c e przy nich p r a c e 2: W latach 1623— 1629 k a te d ra w a r m ińska została złupiona w sposób b arb arzy ń sk i przez Szwedów. N ajeźdźcy, niszcząc w ów czas cały w ystrój jej w n ętrza, nie oszczędzili o rg a n ó w 3, odbudow anych
nie-1 A rchiw um Diecezji W arm ińskiej w Olsztynie, (dalej ADWO), t. 23. M artin A c h t s n i c h t (t 4 IV 1504). T e sta m e n t des Dom herrn.
2 E. B r a c h v o g e l , Die N euau ssta ttu n g des Domes zu F rauenburg am A usgang
des M ibtelalters, Z eitsch rift fü r die G eschichte und A ltertu m sk u n d e E rm lands, (dalej
ZGAE), Bd. 24, (1932— 1935), ss. 66, 67.
3 ADWO, D 127, 143. L ist k a p itu ły z 22 III 1633 r. do biskupa M ikołaja Szysz- kowskiego: D efectus circa E cclesiam C athedralem et per to tu m Episcopatum , W: Copiae littera ru m a diversis ad diversos 1624—35.
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K 1 E J 97
gdyś dużym nakładem pracy i kosztów przez J a n a z Chojnic. Je d n a k po rozejm ie podpisanym w S tary m T argu (1626) i później w Sztum skiej Wsi (1635), kiedy Szwedzi opuścili W arm ię, k a p itu ła zatroszczyła się nie tylko o ołtarze, zrabow ane szaty i naczynia liturgiczne, ale pom yślała rów nież o now ych organach. Ju ż w lu tym 1636 r. polecono kanonikow i B esthaviusow i, aby zbadał m ożliwości zam ów ie n ia w G dańsku p o z y ty w u 4 — niew ielkich kilkugłosow ych organów . B esthavius w bardzo k ró tk im czasie zdołał sprow adzić ów pozytyw , skoro jesien ią tegoż roku k a p itu ła w ypłaciła organiście 20 florenów za jego n a p r a w ę 5.
*
*
*
H istoria w ielkich organów w k ated rze fro m b o rsk iej rozpoczyna się dopiero w drugiej połow ie X V II w ieku. Zapoczątkow ał ją biskup M ichał Radziejow ski (siostrzeniec k ró la Ja n a III). Budowę now ych organów pow ierzył on znakom item u m istrzow i z G dańska D anielow i N i t r o w s k i e m u . Um owę zaw arto 20 lutego 1683 г Λ Z kosztorysu w y n ik a, że całość p rac ustalono na sum ę 7000 flo re n ó w 7. O rgany N itrow skiego m iały 27 głosów ustaw ionych na trzech w iatrow nicach 8 su w a k o w y c h 9 (rozpow szechnionych szczególnie od XVI do połow y X IX wieku) i trzy re g istry .p o m o cn icze10.
W ybór przez m istrza system u w iatro w n ic św iadczy w ym ow nie o jego n iep rze ciętnej w iedzy i znajom ości rzem iosła. P roste, nieskom plikow ane w budow ie, a n ie zależnie od tego dzięki c h arak tery sty czn y m ich zaletom — sp raw n ej repetycji i szybkiej zm iany reg istró w (w łączania oraz w yłączania poszczególnych głosów) — p rzew yższają one w szystkie inne system y pod w zględem dźw iękow ym in stru m en tu , dając n ajb ard ziej p rzejrz y sty obraz, zwłaszcza polifonijnej m uzyki organow ej.
Sposób działania w ia tra w n ic suw akow ych przed staw ia ry cin a n r 2. Z przekroju schem atycznego w idać, że w iatrow nice tego typu sk ła d a ją się z dwóch zespołów: relaisu b — przek aźn ik a sprężonego p o w ietrza i kanałów registrow ych h. Z asad niczą rolę sp e łn ia ją tu (um ieszczone w górnej części w iatrow nicy) dw a suw aki f, g biegnące w zdłuż kreskow anych linii pod dw om a rzęd am i piszczałek j. Są to ru ch o me listw y z otw oram i m. K ażdy suw ak m a ty le otw orów ile reg ister piszczałek. O tw ory rozm ieszczone są w tej sam ej odległości od siebie ja k piszczałki na desce piszczałkow ej i. S uw ak w budow any je st szczelnie tak , aby pow ietrze nie przedo staw ało się do sąsiedniego k an ału p rzy otw arciu w e n ty la (klapy) d podczas gry, (mogłoby to spow odować tzw. „podgryw anie” obcych piszczałek.). N iem niej jed n ak listw a ta łatw o m usi dać się przesuw ać. Jeżeli znajdzie się on w ta k ie j pozycji, że otw ór jego po k ry w a się otw oram i deski piszczałkow ej (jak f), wówczas po n a 4 F. D i t t r i c h , Der Dom zu Frauenburg, ZGAE, Bd. 18, (1913), s. 638 oraz W. K r e t h, Die K em per-O rgeln in Dom zu Frauenburg, R einfeld (1935), s. 9.
5 F. D i t t r i c h , op. cit., s. 638.
6 ADWO, RJ, 7a. R atio P raeceptorum et E xpositorum , E xposita in S tru c tu ra m
Organorum.
7 Ibidem .
8 A rchiw um P a ra fia ln e we F rom borku, t. 1, dalej (APF). A cta des D om kapitels von E rm land. — Orgel des Domes. B. G o e b e l , Spraw ozdanie z 2 8 II 1930 r. o stanie organów sporządzone na w niosek p ro feso ra J. Biehle: Das W erk, w elches
ca. 250 Jahre alt ist, u m fa sst au f 2 M anualen von E—c '" und ein em P edal von С—c‘ 27 klingende R egister u n d einige Nebenzüge.
9 A PF, L. B e c k e r , B ericht über die Domorgel zu Frauenburg. [...] das alte
Sch leifla d en sy stem , das m eines E rachtnes die idealische W indlade ist [...],
10 W. K r e t h , op. cit., s. 15.
ciśnięciu klaw isza, piszczałki dochodzą do głosu. M ów imy w tedy, że re g iste r jest o tw arty. Gdy n a to m iast suw ak znajdzie się w tak iej pozycji, że otw ory te nie p o kryją się (jak g) — m ów im y wówczas, że re g iste r je s t zam knięty. Do w łącza nia i w yłączania registrów służą uchw yty um ieszczone zw ykle obok i nad kla'- w iatu rą.
P ierw o tn a dyspozycja głosów cennego zabytku nie je st znana. Nie przekazały jej żadne dokum enty. W edług K em pera, o rg an m istrza z Lubeki, k tó ry w 1934 r. sta ra ł się ją odtw orzyć na podstaw ie ław ek piszczałkow ych, p rzed staw ia ła się n a stę p u ją c o :11
11 Ibidem.
Ryc. 2. W iatrow nica suw akow a — sposób jej działania, a — k an ał, dopływ pow ietrza; b — re la is; с — sprężyna przyciskow a; d — w entyl (klapa); e — tra k tu ra ; f — suw ak o tw arty ; g — suw ak zam knięty; h — k a n a ł reg istro w y ; i — deska piszczał
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 99
M anuał I — głów ny (E-c3), M anuał II — pozytyw (E-c3),
1. B u r d o n 16' 1. K w i n t a d e n a ... 8' 2. P r y n c y p a ł ... 8' 2. F le t k r y t y ... 8' 3. F le t o s t r y 8‘ 3. P r y n c y p a ł ... 4' 4. O k t a w a ... 4' 4. F le t k r y t y ... 4' 5. F l e t 4' 5. F le t o s t r y ... 4' 6. K w i n t a ... 2 2/3' 6. N a z a r t 2 2/3' 7. O k t a w a ... 2' 7. O k t a w a ... 2' 8. S e s q u i a l t e r a 2X 8. S c h a r f ... 3X 9. M i x t u r a 3X 9. D u l c j a n ... 16' 10. T r ą b k a ... 8'
P ed ał (C-c1) R egistry pomocnicze: 1 P r y n c y p a ł 16' ** т Ут Рап і> 2· Stella, 3. Trem ollo. 2. Bas o t w a r t y ... 16' 3. Bas k w i n t o w y 10 2/3' 4. O k t a w a ... 8' 5. F l e t ... 8' 6. S a lic jo n a ł1 2 ... 8' 7. C h o r a ł b a s ... 4' 8. Puzon ... 16'
Duże zainteresow anie w śród znaw ców sztuki budzi do dziś bogato rzeźbiony i polichrom ow any p rospekt, stanow iący w raz z em porą piękną h arm o n ijn ą całość.
P ro sp ek t podzielić m ożna na dw ie części: część górną i pozytyw. P ierw szą z nich stanow ią w sp a rte na konsolach, u ję te w górze ro d zajem tró jk ą tó w sfe rycznych i w yeksponow ane przez w ysunięcie do przodu trz y zespoły m iedzianych piszczałek. Zespół środkow y, najw yższy, utw orzony z pierw szej o ktaw y p ry n cy - p ału 16', zwieńczony je s t półokrągłym p rofilow anym gzym sem z ark ad o w ą loggią i rzeźbioną postacią M atki Bożej z D zieciątkiem . Po obu jego stro n ach zn ajd u ją się cztery p ro sto k ątn e ram y z piszczałkam i cynow ym i, z k tórych dw ie wyższe zw ieńczone orn am en tem roślinnym su g e ru ją w oluty, dw ie zaś niższe podtrzym ują na sw ych gzym sach g rający ch na w erb lach i k am p an ellach aniołów (rzeźby ruchom e). Zespoły boczne m iedzianych piszczałek, pryncypał 8' m anuał II, n a w ią zują w sw ym układzie do zespołu środkowego. W zw ieńczeniu zdobią je figury św. P io tra i św. P aw ła, niżej zaś w cokołach ułożona horyzontalnie trą b k a hisz p ań sk a 8'. Całości kom pozycji dopełniają bogato rzeźbione liszaki z orn am en tem liści ak an tu i p u ttam i. Pozytyw umieszczony na froncie chóru, zwieńczony sym bolem E u ch ary stii i ruchom ą gw iazdą (stella) je st pow tórzeniem części głów nej. B alu strad a em pory podzielona p ila stra m i o k ształcie k a ria ty d , m iędzy któ ry m i zn ajd u ją się obrazy w ykonane w 1685 r., zaraz po zakończeniu budow y organów , przez Jerzego P ip e ra z L id z b a rk a 13. P rz ed staw iają one aniołów g rający ch na różnych in stru m entach.
Dzieło N itrow skiego — now e organy, określone przez k ap itu łę jako ozdoba k ated ry (decor ecclesiae), już po kilku la ta c h w ykazały w iele usterek. Na
posie-12 Głos te n w dyspozycji ustalonej przez K em p era został pom inięty. W idocznie zaszła tu pom yłka. P orów naj Spraw ozdanie B. G oebla z 2 2 II 1930 r. s. 10 oraz W. K r e t h , op. cit., s. 17. Nie je st rów nież w ykluczone, że p ierw o tn ie n a tym m iejscu sta ł inny głos — może naw et m ix tu ra , co su g e ru je sąsiedztw o z puzonem. Porów naj: A PF, Eine vorbachische Orgel in O stpreussen.
dzeniu k ap itu ły 6 m aja 1689 r. postanow iono w ezw ać k o n stru k to ra, aby niedo kończone albo praw dopodobnie zepsute dzieło n ap raw ił lub d o k o ń c z y ł14. K o n stru k to r nie zjaw ił się we F rom borku, o czym św iadczy w zm ianka n ih il fa c tu m zn ajd u jąca się w protokółach późniejszych posiedzeń k a p itu ły 15. Tym sam ym , ja k m ożna p rzy puszczać, zrzekł się N itrow ski rów nież sum y 300 florenów zatrzym anych chwilowo przy odbiorze organów. N iezależnie od tego w 1693 r. k a p itu ła zw róciła się po now nie do k o n stru k to ra w tej sp raw ie ir\ K iedy prośba i tym razem okazała się bezskuteczna, n ap raw ę organów zlecono Ja n o w i Staniszew skiem u. W idocznie m istrz S taniszew ski p rzynajm niej w części „zepsute dzieło n a p ra w ił” , skoro w 1702 r. zwrócił się do k ap itu ły z prośbą o sum ę 500 florenów , jako resztę należności za w ykonane p r a c e 17. Po niedługim czasie (1715) organy znowu w y m a gały poważnego rem o n tu 18. Tym razem zwrócono się o poradę do -Wolffa, organ- m istrza zam ieszkałego na teren ie diecezji. Poniew aż je d n a k sum a 2000 florenów , jakiej żądał W olff za nap raw ę organów , w ydała się k a p itu le zbyt w ysoka, pracę tę zlecono organm istrzow i z G dańska (nazw isko nie je st znane), któ ry w ykonał ją za 1300 florenów , zobowiązując się rów nocześnie dokonyw ać co ro k u przeglądu instru m en tu , za co każdorazow o pro revisione et conservatione otrzym ać m iał 24 flo re n y 19. Ze w zm ianek w protokółach późniejszych posiedzeń k ap itu ły dow iadujem y się rów nież o potrzebie n a p ra w y organów w 1749 r . 20 i o p rzeb y w a jącym na teren ie F rom borka w 1750 r. o rganm istrzu F rölichu z B ra n ie w a 21.
D otychczas, ja k w skazują n a to ciągłe rem o n ty nie d ające w rezu ltacie nic trw ałego, konserw ację organów zlecano raczej „m ajstro m dorosłym ”.
W 1758 r. n ad arzy ła się w reszcie sposobność zlecenia n a p ra w y organów m i strzow i o w ielkiej sław ie — C aspariniem u, któ ry p rzebyw ał wówczas w K rólew cu. K ap itu ła w eszła z nim w porozum ienie, w w yniku czego C asparini odwiedził From bork, zbadał sta n in stru m en tu i w y d ał o nim opinię. U w agi C aspariniego p rze analizow ano na posiedzeniu k a p itu ły 6 m a ja 1758 r. i zlecono P erfectus fabricae
ecclesiae, sek retarzo w i k a p itu ły i organiście kościoła parafia ln e g o dalszą p e r tra k
tację w tej spraw ie. O jej w ynikach rozm ów cy m ieli poinform ow ać k ap itu łę na następnym p o sie d zen iu 22. P e rtra k ta c je te, niestety, spełzły na niczym. Nie ma o nich w zm ianki na owym p o sie d zen iu 23. N ap raw ę organów (1759) pow ierzono znowu organm istrzow i braniew skiem u (ak ta k a p itu ły nie p o d ają nazw iska), który żądał 2000 florenów , potrzebnego drew na, k leju i człow ieka do p o m o cy 24.
Taki sta n rzeczy pozostał przez dalszych k ilk ad ziesią t lat. Z kosztorysów spo rządzonych w latach 1804—1805 prze zorganm istrza M itkego dow iadujem y się, że 14 ADWO, D. A cta C a p itu laria 1683—1693, Ď389, 114, 115. [...] opus im p erfectu m
seu ja m destructum re sta u re t v e l perficiat.
15 W. K r e t h , op. cit., s. U . 16 Ibidem .
17 F. D i t t r i c h , op. cit., s. 640. 18 Ibidem .
19 Ibidem.
20 F. D i t t r i c h , Der Dom zu Frauenburg, (Fortsetzung), ZGAE, Bd. 19, (1916), s. 7.
21 Ibidem .
22 W. K r e t h , op. cit., s. 12. Secretarius exp o su it se ju x ta m a n d a tu m Rm i.
C apituli huc conduxisse Dm. C asparini O rganificum R egiom ontanum , qui jam. Organa revidit, et connotationem reparandarum rerum in scriptis exh ib u it, qua lecta R m um . C apitulum com m isit Rm o. P raefectus Fabricae, quatenus una cum S ecreta rio et Organario Ecclesiae Parochialis cum O rganifice conferre, et de pretio quod quid certi convenire, non gravatur ad re feren d u m in Capitulo IV. T em porum .
23 Ibidem . 24 Ibidem .
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 101
m an u ał głów ny, a zw łaszcza pozytyw , przez długie la ta nie były w użyciu, że sk u t kiem tego doprow adzenie in stru m en tu do sta n u używ alności w ym aga już większego w kładu p r a c y 25. W ydaje się, że i tym razem z b ra k u funduszy na ten cel o g ran i czono się do n ap raw n ajb ard ziej koniecznych. W okresie dwóch la t M itke w ykonał jedynie n astęp u jące prace:
1. W 1804 r. u ruchcm ił i n a p ra w ił sześć głosów w pozytyw ie: fle t k ry ty 8', flekt k ry ty 4' (mały), pry n cy p ał 4' z cyny, fle t ostry 4', salicet 4' i o k taw a 2"Ά.
2. W n astęp n y m ro k u doprow adził do porządku dziesięć głosów w m anuale
głów nym (Hauptorgel): fle t k ry ty 16', pry n cy p ał 8', fle t 8' (Spielflöte 8'), holflet 8', k w in ta 6' (5 1/3'), salicet 4', o k taw a 2', se sq u ialtera 2X i m ix tu ra З Х ЭТ.
A utor cytow anego dzieła nie w spom ina o n ap raw ie przez M itkego pedału. P raw dopodobnie M itke z nieznanych nam przyczyn nie dokończył rem o n tu o rg a nów, ujętego w ram ach kosztorysu, gdzie w spom ina się przecież i o trzech głosach w pedale 2ΰ. N o tatk a za w a rta w protokóle z posiedzenia k a p itu ły tegoż ro k u (1805) w spom inająca o pew nym o rganm istrzu (nazw iska nie w ym ienia;, który zaledw ie rozpoczął pracę i w krótce ją porzucił, zab ierając część piszczałek м, odnosi się już nie do M itkego, gdyż ten n a te re n ie F ro m b o rk a p rzebyw ał przez okres dwóch la t (1804 i 1805). Był to, ja k w idać, drugi z kolei m istrz zatrudniony przez k ap itu łę w celu zakończenia rozpoczętych przed dw om a la ty prac.
Przez n astęp n e ćw ierćw iecze, aczkolw iek nie słyszy się skarg, to jed n ak w dal szym ciągu organy odm aw iają posłuszeństw a. W 1830 r. zaszła znowu potrzeba p rzy stąp ien ia do pow ażnego rem ontu, gdyż, ja k stw ie rd za protokół z posiedzenia k a p itu ły w dniu 6 m aja, organy znalazły się w bardzo złym s t a n ie 30. Tym razem zlecono n ap raw ę ich znanem u m istrzow i z K rólew ca Scherw eitow i, któ ry przed rokiem , ku ogólnem u zadow oleniu, w yrem ontow ał organy w B isz ty n k u 31. Spraw o zdanie o rganisty kated raln eg o S aage z 25 sie rp n ia 1864 r. stw ierdza, że chociaż pracy tej S cherw eit nie w ykonał n ajlep iej, to jed n ak pow iedzieć m ożna — dobrze i tr w a le 32. Między innym i, ja k w ynika ze w spom nianego dokum entu, o rganm istrz królew iecki zw rócił rów nież uw agę na głosy stroikow e. P rzeniósł on sta rą trą b k ę z m an u ału głównego do pozytyw u na m iejsce d u lcjan u 16' i odnow ił puzon 16' w p e d a le 33.
Z asadnicze źródło zła sta ry ch k a te d ra ln y c h organów zauw ażył po raz pierw szy M aks T erlecki, o rg an m istrz z E lb lą g a M. Jego spostrzeżenia zaw a rte w piśm ie
25 W. K r e t h , op. cit., s. 15, 16. Da das W erk in so vielen Jahren nicht ge
braucht ist, so w e rd en Sie es selbst einsehen, das es viele A rb eit m acht.
20 Ibidem . 27 Ibidem.
28 Ibidem , s. 16. Das R ü ckp o sitiv hat 9 JStimmen; 6 S tim m e n w erden nicht
repariert. W enn die 3 S tim m e n im M anual (zu ergänzen der grossen Orgel) u n d die 3 S tim m e n im P edal repariert w erden, so ist die Orgel ganz vollständig.
w F. D i t t r i c h , op. cit., Bd. 19, s. 151.
30 Ibidem . 31 Ibidem . 32 Ibidem .
33 W. K r e t h , op. cit., s. 16. A u f einen U m bau der Domorgel im Jahre 1830
durch den O rgelbauer S ch erw eit aus K önigsberg w e ist ein B erich t des D omorga nisten Saage vo m 25 A u g u st 1864 hin. B ei dieser G elegenheit w u rd e auch eine alte T ro m p ete (wohl die aus dem H auptw erk) an S telle des D ulcians in das R ü ckp o sitiv eingebaut, sow ie die Posaune 16' im Pedal erneuert.
34 M aks T erlecki k ilk a k ro tn ie n a p ra w ia ł organy fro m b o rsk ie m.in. w latach 1355— 1857, zobacz F. D i t t r i c h , ZGAE, Bd. 19, s. 151. Dzięki długotrw ałej pracy m istrz elbląski m ógł doskonale poznać ich stan.
z 16 m aja 1870 r. w skazują, że w łaściw ym pow odem do ciągłych n arzek ań była nie tyle w adliw a budow a sam ych organów , ile raczej pochylenie się em pory, na skutek p ęknięcia nad p ortalem nośnej ściany. To, ja k tw ierdził, pociągnęło za sobą znie kształcenie tra k tu ry pow odujące zbyt w ielkie t a r c i e 35. W ty m w ypadku, chcąc r a tow ać cenny zabytek, należałoby, zdaniem Terleckiego, n a jp ie rw podnieść em porę do w łaściw ego poziomu, zapobiec dalszem u jej opadaniu i n astęp n ie od podstaw przeb u d o w ać całe o rg a n y 36.
W w yniku ekspertyzy Terleckiego k a p itu ła poprzestała jedynie n a podparciu em pory dw om a fila ram i. Nie odważono się w y d ać zezw olenia na podniesienie jej z obawy, aby całość nadw yrężona przez ow ady (kołatek), nie ru n ę ła эт. Nie podjęto rów nież decyzji przebudow y organów „od p o d staw ”. W dalszym ciągu konserw acja polegała na utrzym aniu in stru m en tu w m ożliw ym sta n ie używalności.
K ilkadziesiąt la t później organy — dzieło N itrow skiego — znalazły się ju ż w zu pełnej ruinie. S tan ich w edług spraw ozdania B. G oebla z 22 lutego 1930 r. M p rz e d sta w iał się n astępująco:
M anuał I (F-c3)
1. B urdon 16', k ry ty , 34 piszczałki d rew niane i 11 m etalow ych. Z tego kilka żle odpow iada, w iele mocno kw in tu je. Ponadto są one dziuraw e i nierów ne w n a tężeniu. M a teriał ogólnie dobry.
2. P ry n c y p ał 8', stoi w prospekcie. Część piszczałek dziuraw ych, całość n ie rów na w natężeniu tonu. M a teriał dobry, zaw iera ponad 60% cyny.
3. F let ostry 8', posiada piszczałki o zbyt cienkich ściankach; są one w w ię k szości uszkodzone. M ateriał zaw iera 6% cyny.
4. F let am abile 8', k ry ty , w ykonany z m etalu zaw ierającego 20% cyny, je st nierów ny w tonie.
5. A eolina 8', dolna oktaw a z drew na, zniszczona przez ow ady; począw szy od „c” (małe) m etal. Z tego g ra tylko część piszczałek. Głos te n w budow ano w póź niejszych latach na m iejsce m ałego re g istru , ja k to m ożna zauw ażyć n a zachow anej ław ce piszczałkow ej.
6. O ktaw a 4', bardzo n ierów na w tonie.
7. S alicet 4', w łaściw ie je st to flet o średnicy E 70 mm. W iele piszczałek je st uszkodzonych i nie n ad aje się do w ykorzystania.
8. K w inta 3' (2 2/3'), o tw arta. P ew n a część piszczałek w ogóle nie gra, w ię k szość k w alifik u je się do usunięcia, albow iem ścianki ich są bardzo cienkie i pognie cione. M ateriał zaw iera 7% cyny.
9. O ktaw a — sta n piszczałek ja k k w in ta 3'.
10. M ix tu ra — p ierw sza o k taw a 2X, dalej 3X. B rak w niej ponad 25% piszcza łek; pozostałe — ja k k w in ta 3'. Ś cianki ich są zbyt cienkie i m iękkie.
35 ADWO, A cta des D om kapitels, Abt. II, No 5. W enn u n te r solchen U m ständen
von einer ordentlichen R eparatur nicht die R ede sein k a n n , so ist aber auch eine noch so dü rftig e R eparatur aus fo lg en d em G runde n ich t anzuraten. Die ganze Orgel näm lich und das ganze Chor ru h t m it der ungeheuren L ast auf ein em aus der Türm auer (?) hervorgeschobenen B alkon. U nter dieser L ast ist die M auer gebor sten und das Ganze se n k t m it dem im m er m eh r sin k en d en B alkon, und da das Orgelgehause am obern Teil an die M auer festg e a n kert ist, und som it der u n teren B ew egung nicht folgen kann, w erden säm tliche Theile gegeneinander verschoben u n d die V erichtungen derselben w erden tro tz aller R eparaturen im m er m a n g el- hafter.
36 Ibidem . 37 Ibidem . 38 A PF, t. 1.
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 103
M anuał II (F — c3)
1. F let m aior 8', k ry ty , piszczałki źle g ra ją , częściowo są pogięte. M etal zaw iera 10% cyny.
2. K w in tad en a 8', k ry ta , zniszczona całkow icie przez ,.niefachow e rę c e ”. [...J N iskie tony nie odpow iadają.
3. Viola di gam ba 8'. B rak w niej pierw szej oktaw y. Glos ten w budow ano na m iejsce m ałego re g istru . O dpow iada „uporczyw ie i bardzo nierów no”.
4. P ry n c y p ał 4', cały w prospekcie. N ierów no zintonow any.
5. F le t m inor 4', k ry ty , o bardzo w ąskiej m enzurze. Ścianki piszczałek w w ię k szej części cienkie, stąd bardzo pogniecione. M etal zaw iera 6% cyny.
6. G em shorn 4', — sta n piszczałek ja k wyżej.
7. N azard 3' (2 2/3'), k ry ty , od ,,f” o tw arty . S tan piszczałek ja k gem shorn 4'. 8. O ktaw a 2' całkow icie zniszczona. Ś cian k i piszczałek m iękkie, cienkie i po gniecione. M etal zaw iera 6% cyny.
9. T rąb k a 8' — w budow ana później. B rak czte rn a stu tonów. U trzym anie tego głosu z pow odu złej jego budow y je s t niem ożliwe.
P ed ał (C — c1)
1. P ry n c y p ał 16', otw arty. С — Ds drew no, częściowo zaatak o w an e przez owady. Od E w prospekcie z m etalu, zaw ierającego 60% cyny, d i ds z drew n a w ew n ątrz prospektu. Część piszczałek uszkodzonych.
2. Bas o tw arty 16' z drew na. Duża część piszczałek nie odpow iada w cale; częściowo zaatak o w an a je st przez owady.
3. K w in ta 12' (10 2/3'), k ry ta , z drew na. Ponad połow a piszczałek w ogóle nie odpowiada.
4. O ktaw a 8', o tw a rta , od С — Ds d rew n ian a, dalej m etal zaw ierający 6% cyny. Część piszczałek nie odpow iada, poza tym n ieró w n a w tonie.
5. S alicjo n ał 8', otw arty. D olna o k taw a d rew n ian a, częściowo zniszczona przez owady. Dalsze piszczałki w y konane z m etalu zaw ierającego 17% cyny są później sze, w zięte z jakiegoś starego re g istru . M enzury, ja k węższego pryncypału.
6. F let 8', k ry ty . С — Ds drew no, od E piszczałki w y konane z m etalu zaw ie rającego 15% cyny. S zpunty piszczałek m etalow ych z ru rk a m i, przytw ierdzone mocno do korpusów . P iszczałki w w iększej części nie odpow iadają.
7. C horałbas 4', o tw arty , w ykonany z m etalu zaw ierającego 17% cyny. Liczne piszczałki w ogóle nie odpow iadają, poza ty m są nierów ne w natężeniu.
8. Puzon 16' został z biegiem czasu w budow any na m iejsce innego re g istru łD. Tuby (rezonatory) pół długości, z cynku. Połow a piszczałek nie odpow iada.
Poza ty m stw ie rd za się, że m ech an ik a poszczególnych głosów je st słaba, pełna tarć, zużyta. W iatrow nice o zbyt w ąskich kancelach. Podczas gry pow oduje to ta k zw ane połykanie tonów (podobne do trem ola). P onadto położenie w iatrow nic je s t niekorzystne do stro je n ia organów . Chcąc dojść do pew nych głosów, trzeba k ilk a innych usunąć.
Podobnie ja k w iatrow nice, p ięk n a obudow a (prospekt), zaatak o w an a je st przez owady. Co w ięcej, na sk u tek opadania podłogi chóru część środkow a prospektu w ysunęła się do przodu i w każdej chw ili grozi zaw aleniem się całych organów
39 W edług K em pera, zobacz str. 3, puzon 16' w dyspozycji głosów uw zględnił N itrow ski. W ydaje się, że w ty m w yp ad k u m a słuszność K em per. W skazuje na to rów nież dyspozycja pierw szego i drugiego m an u ału z trą b k ą 8' i d u lcjanem 16'.
Podobną opinię o organach from borskich w ydał rów nież w 1926 r. organista ka te d ra ln y L. B ecker w spraw ozdaniu z 2 w rz e śn ia 41, w k tó ry m m.in. stw ierdził:
1. G ranie na sk u tek oporu m echaniki w ym aga w ielkiego w ysiłku [...] M istrzow ska gra na tym instrum encie je st dziś zupełnie niem ożliwa.
2. W łączenie reg istró w je st trudne. (Jako powód tego, a u to r p o d aje w adliw ie zbudow ane uchwyty).
3. Miech organów sk ład a się z sześciu elem entów klinow ych. Poniew aż nie trzy m ają one pow ietrza, rokrocznie poddaw ane są napraw ie.
4. Piszczałki są bardzo sfatygow ane przez częste w yjm ow anie i w k ład an ie ich podczas nap raw y organów.
5. Od czasu do czasu w k an ałach pow ietrznych odczuw a się zakłócenia. 6. Z reg istró w pom ocniczych (autor m a na m yśli połączenia) zn ajd u je się tylko połączenie m anuałów .
*
*
*
Wobec takiego sta n u rzeczy w 1934 r. sta re , nadw yrężone pow ażnie przez ow ady dzieło polskiego m istrza poddano gruntow nej rek o n stru k c ji (jeśli to w ogóle r e k o n stru k cją nazw ać można), w prow adzając przy tym w iele zasadniczych zm ian. Zacho wano w praw dzie sta n p ierw otny pro sp ek tu i część piszczałek; w iatro w n ice jednak (idealny system suw akow y!) ustąpić m usiały m iejsca w iatrow nicom w oreczkow o- -w entylow ym . W ykonała je firm a E. K em per z L ubeki 4 Tej sam ej firm ie pow ie rzono rów nież budow ę nowego stołu gry o tra k tu rz e e le k tro m a g n e ty c z n e j43.
Zdecydow anie negatyw ne stanow isko odnośnie do w prow adzenia aż ta k rew o lu cyjnych zm ian, zajął rzeczoznaw ca — członek kom isji dla sp raw budow y organów profesor z Budziszyna, J. Biehle. Stanow isko jego zasługuje na szczególną uw agę i daje w iele do m yślenia. Za w szelką cenę chciał on — ja k się w yraził — „ w arto ś ciowe dzieło” zachow ać w sta n ie możliwie nieskażonym przebudow ą. W ypowiedzi jego na ten te m a t zaw arte są w piśm ie z 30 stycznia 1930 r . 44, k tó re dla lepszego zobrazow ania problem ów zw iązanych z przebudow ą organów , z m ałym i w y jątk am i, przytoczym y w całości:
„Zgodnie z zarządzeniem m in isterstw a nauki, sztuki i k u ltu ry ludow ej, w dniu 28 stycznia 1930 r., w obecności prof. J. Biehle z B udziszyna ponow nie przystąpiono do zbadania organów w k ated rze fro m borskiej. Z tej okazji przedyskutow ano d o kładnie w szystkie spraw y zw iązane z rek o n stru k c ją cennego instrum entu.
Prof. Biehle omówił n a jp ie rw jeszcze ra z swój p ro jek t pow zięty podczas p ie rw szego b ad an ia organów k ated raln y ch 3 k w ietn ia 1926 r. P roponow ał on, aby w p rez biterium po obu stro n ach łuku tryum falnego, um ieścić m ałe organy sk ła d ające się z dwóch części, 10 do 12 głosów, k tó re służyłyby szczególnie d la celów liturgicznych, i wyposażyć je w osobny stół gry, p rzy k tó ry m m ożna by grać także n a starych organach nie naru sza ją c pierw otnego ich stanu. K onserw ator ..krajow y (obecny na tym posiedzeniu) nie zgodził się je d n a k na te n p ro je k t u w ażając, że je st to w prost „niem ożliwe do w y k o n an ia”. Ze sw ej stro n y proponow ał on [...], pow ołując się na spraw ozdanie sw oje z p aźd ziern ik a 1927 r., aby w północnej ścianie p rezb iteriu m
40 A PF, t. 1. 41 Ibidem .
42 K. K r e t h , .op. cit., passim , i W .L . S u m n e r , Som e B altic O rgans, M usical Opinion, 1938, vol. 62, n r 734, s. 150.
43 Ibidem . 44 APF, t. 1.
E A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 105
w ykuto w iększy otw ór nad sklepieniem zak ry stii, gdzie z pow odzeniem m ożna by um ieścić organy i m ieć m iejsce na zespół śpiew aczy [...].
W odpow iedzi na to w y jaśn ił prof. Biehle, że z m uzyczno-technicznego punktu w idzenia je st to nie do p rzyjęcia. O rgany m usiałyby otrzym ać p rzy n ajm n iej 18 gło sów, a w ięc byłyby o 50% droższe, niż te, k tó re on p ro je k tu je przy ścianie luku tryum falnego. Poza tym z m iejsca w skazanego przez k o n se rw ato ra w ostatnim przęśle sklepienia nie w ystarczyłyby dla k ated ry naw et w tenczas, gdy uda się obrać ich pozycję ta k , że fale dźw ięku płynąć będą ku głów nej naw ie. Nie można w tym w y padku zagw arantow ać rów nież dobrego w spółbrzm ienia m iędzy organam i a ludem w głów nej naw ie, w zględnie w chórze p rezb iteriu m [...]. Wobec takiego sta n u rzeczy przedstaw iciele k u rii w ypow iedzieli się za tym , aby organy pozosta wiono w sta n ie pierw otnym , doprow adzając jedynie do należytego porządku.
Na to czekał prof. Biehle. S tw ierd ził on, że obecny sta n organów pochodzących z X V II w ieku uw aża za ta k w artościow y, iż n aw et znaczniejsze pow iększenie i n stru m en tu ze w zględów historyczno-m uzycznych je st absolutnie wykluczone.
W ikariusz k a te d ra ln y K re th — m ający w ykształcenie m uzyczno-kościelne, który początkow o w yraził życzenie rozbudow y organów do tego stopnia, aby służyć mogły rów nież jako in stru m e n t koncertow y, te ra z pod w pływ em arg u m en tacji Biehlego zgodził się na zachow anie ich pierw otnego stanu, w nosząc jedynie prośbę, aby w budow ano trzeci m anuał, uzupełniono głosy języczkow e i n ajb ard ziej konieczne połączenia. W odpow iedzi n a to prof. B iehle przyobiecał, że w szystkie propozycje, jak ie padły na posiedzeniu, ujm ie w m em oriale i ja k n ajry ch lej przed staw i je m in i ste rs tw u ”.
N iestety, po gruntow niejszym ponow nym zbadaniu organów okazało się, że słuszne stanow isko k a p itu ły i p ro je k t (najbardziej godny uwagi) prof. Biehle n ie m ożliw e były już do zrealizow ania, o czym niedw uznacznie mówi B. G cebel w cyto w anym w yżej spraw ozdaniu z 22 lutego 1930 r., dołączając rów nocześnie p ro je k t
i kosztorys 45 na budow ę nowych organów .
O ferty Goebla nie w zięto jed n ak pod uwagę. P ra c e w tym zakresie, ja k już w spom niano, zlecono lubeckiej firm ie K em pera, cieszącej się pow szechnie w ię k szym au to ry tetem . O rgany zostały rozbudow ane i podzielone na dw ie części (organy głów ne i chórowe) w edług n astęp u jącej dyspozycji g ło só w :d:î
O r g a n y g ł ó w n e
M anuał I I — główny M anuał I — pozytyw
1. K w in tad en a 16' 2. P ry n c y p ał 8' 3. F le t m iedziany 8' 4. G em shorn 8' 5. O ktaw a 4' 6. F le t k ry ty 4' 7. K w in ta 2 2/3' 8. O k taw a 2' 9. M ix tu ra 5X 10. D ulcjan 16' 11. T rąb k a hiszp. 8' 1. K w in tad en a 8' 2. R u rflet 8' 3. P ry n c y p ał 4' 4. G em shorn 4' 5. B lokflet 2' 6. F let 1' 7. T ercjan 2X 8. S ch arf 4X 9. Róg krzyw y 8' Trem olo 45 Ibidem . 46 W. L. S u m n e r , op. cit., s. 151.
M anuał III — szafa ekspr. Pedał 1. O ktaw a drew n. 8' 1. P ry n c y p ał 16'
2. F let k ry ty 8' 2. Subbas 16'
3. P ryncypał w łoski 4' 3. O ktaw a 8'
4. R urflet 4' 4. F let 8'
5. F let leśny 2' 5. K w in tad en a 4'
6. Cym bel 2X 6. F let szum iący 4X (Rauschpfeifc)
7. Vox h um ana 8' 7. Puzon 16'
Trem olo 8. T rąb k a 4'
O r g a n y c h ó r o w e
M anuał IV — głów ny M anuał V
1. P ryncypał 8' 1. F let drew n ian y 8'
2. G em shorn 8' 2. S alicjonał 8'
3. O ktaw a 4' 3. U nda m aris 8'
4. O ktaw a 2' 4. K opelflet 4' 5. M ixtura 3X 5. G em shorn 2' 6. Sedez 1' Trem olo P e d a ł 1 . Subbas 16' 2. K w in tad en a 8'
A utorem tej dyspozycji był ksiądz W. K re th i E. K e m p e r47. N a szczególną uw agę w ypracow anej z całą znajom ością zasad budow nictw a organow ego i odpo w iadającej barokow ym założeniom dyspozycji zasługuje horyzontalnie ułożona po
Ubu stronach prospektu, jed y n a tego rodzaju w Polsce trą b k a hiszp ań sk a 8 ' 48. O dbioru organów dokonał 30 m arca 1935 r. profesor G ü n ter Ram in, organista w kościele św. Tom asza w L ip s k u 49.
Pozostaje do rozstrzygnięcia jeszcze zasadnicze p y tan ie — co stało się ze sta ry mi w iatrow nicam i N itrow skiego? W edług B. Goebla, nie posiadały one w iększej w artości ze w zględu n a zbyt w ąsk ie k a n c e le 50. U skarża się rów nież n a pew nego rodzaju zakłócenia w „kanałach pow ietrznych” L. Becker 51 (organista kated raln y ), co potw ierdzałoby słuszność stan o w isk a m istrza królew ieckiego. Nie w spom ina jed n ak o tym w sw ych w y p o w ied ziac h 52 rzeczoznaw ca prof. J. Biehle. Czyżby nie zauw ażył? W adę tego rodzaju w ykryć bardzo łatw o. W ystarczy w łączyć w szystkie reg istry danego zespołu, nacisnąć klaw isz, a n a ty ch m iast niedobór pow ietrza da się odczuć. W tym w y padku nie m a n aw et potrzeby b ad an ia w n ę trz a w iatrow nicy.
47 W. K r e t h , op. cit., s. 27.
48 T rąb k a hiszpańska w budow ana je st w p ro sp ek t w edług klasycznych wzorów budow nictw a organowego w H iszpanii — stąd w yw odzi sw ą nazw ę. (Por. H. K l o t z ,
Spanische Trompeten, Das Buch vo n der Orgel, K assel (1965), ss. 57, 58.
49 W. L. S u m n e r , op. cit. 50 A PF, t. 1.
51 Ibidem . 52 ibidem .
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 107
Ryc. 3. T rą b k a hiszpańska
W zachow anym kosztorysie K e m p e ra 53 k ró tk a w zm ianka mówi, że w szystkie części sta ry ch organów , k tó re nie będą w ykorzystane, pozostaną do dyspozycji firm y. A w ięc przede w szystkim w iatrow nice, stół gry i zniszczone (pogniecione) piszczałki cynowe. Z zachow anych dokum entów dow iadujem y się dalej, że te w łaśnie części pozostałe o w adze 6 196 kg przew ieziono dw om a w agonam i do K ró lew ca i sta m tą d sta tk ie m „O ttilia” lin ii Ippen do L ubeki z przeznaczeniem dla firm y E. K em per 51.
Nie ulega więc w ątpliw ości, że chodzi tu rów nież o w iatro w n ice i stół gry. Z rozum iałe jest, że piszczałki cynow e służyć mogą jako surow iec — cyna. K ażda firm a posiada na ogół m aszyny do w alcow ania blachy ze stopu sta ry ch piszczałek, k tó re nie n ad ają się już do użycia. Dziw ne je st je d n a k w jak im celu zdecydow ała się firm a K em per na kupno w iatro w n ic i stołu gry? Odpow iedź może być tylko jed n a: aby ponow nie je w ykorzystać, po uprzednim dokonaniu przeglądu i usunięciu ew entualnych u sterek . Tego ro d zaju tra n z a k c je zd arzają się bardzo często, zresztą nie tylko odnośnie do organów , o czym dobrze w iedzą historycy sztuki.
Reasum ując to w szystko, tru d n o snuć w nioski, że cenne dzieło naszego m is trz a — suw akow e w iatro w n ice — dotychczas są gdzieś w użyciu, chociaż nie je st to zupełnie wykluczone.
53 Ibidem . 54 Ibidem .
Pod koniec o sta tn iej w ojny św iatow ej (1945), organy fro m b o rsk ie zostały zn isz czone praw ie w 50%. W szystkie zespoły uległy niem alże zupełnej dew astacji:
1. Na w iatrow nicy m anuału drugiego, z jed en astu głosów zachow ało się jedynie pięć — niekom pletnych: k w intadena 16', fle t m iedziany 8', gem shorn 8', pierw sza oktaw a pryncypału 8', (w prospekcie) i trą b k a hiszp ań sk a 8'. Po stro n ic „cis” b ra k konduktów registrow ych.
2. Z dziew ięciu głosów w pozytyw ie nie pozostało śladu. Częściowo uszkodzona w iatrow nica i przew ody elektryczne (trak tu ra).
3. Z trzeciego m anuału na siedem głosów dało się u rato w ać dw a: fle t k ry ty 8' i ru rfle t 4'. Poza tym b rak konduktów i uszkodzona szafa ekspresyjna.
4. W pedale z ośmiu głosów pozostał: subbas 16' i oktaw a 8' (głosy zdekom ple towane) oraz p ryncypał 16' — dziewięć m iedzianych piszczałek w prospekcie.
5. Z organów chórow ych liczących trzy n aście głosów pozostały tylko w ia tro w n i ce. P ra w ie w szystkie piszczałki albo zaginęły, albo też n a m iejscu uległy zniszczeniu tak, że zupełnie nie n ad aw a ły się do użytku. U szkodzony został rów nież w e n ty la tor, a silnik z prądnicą zasilającą stół g ry zaginął. W m an u ale p iąty m pow ażnem u uszkodzeniu uległa rów nież w iatrow nica, z k tó rej w ym ontow ano trem olo, relaisy, część elektrom agnesów , m ieszki i konduktv.
6. Uszkodzono m iechy, zw łaszcza głów ny oraz re g u la to ry dopływ u pow ietrza. 7. Szczególnej d ew astacji uległ stół gry. Zniszczono w nim część przew odów elektrycznych, w szystkie przyciski reg istro w e i w olnych kom binacji, zniszczono elektrom agnesy, zegary o rien tacy jn e, żaluzję, a częściowo i k law iatu ry .
To był powód, dla którego organy from borskie, zaliczane niegdyś do n a jc e n n ie j szych instrum entów n a W arm ii, zam ilkły na długie lata.
* * *
Jesienią 1960 r., w kolejnym etapie zacierania śladów ostatniej w ojny św ia to wej (dały się one zauw ażyć rów nież w k ated rze from borskiej), przystąpiono do re k o n stru k cji organów , sta ra ją c się przyw rócić im sta n sprzed 1945 r. P ra c y tej podjęli się m iejscow i księża S alezjanie, k tó ry m od 1946 r. pow ierzono opiekę nad czcigodną św iątynią w arm iń sk ą. Poniew aż koszt zw iązany z odbudow ą zniszczonych w dużym stopniu organów przew yższał m ożliwości ubogiej p a ra fii na zaangażow a nie odpowiedniej firm y, sam i oni sposobem gospodarczym — p ra c ą w łasnych rą k dźwignęli szacowne dzieło z ru in y , doprow adzając je do sta n u używ alności. Początek był dobry. O rgany od pierw szej chw ili budziły ogrom ne zainteresow anie wśród społeczeństw a, zwłaszcza w św iecie m uzycznym. N iebaw em , kiedy zaczęto m yśleć o organizow aniu koncertów m uzyki organow ej, na koszt K u rii B iskupiej w O lszty nie i z ofiar społeczeństw a, b ra k u ją c e głosy uzupełniały kolejno firm y:
W łodzim ierz T r u s z c z y ń s k i z W a rsz a w y 55
1. siedem głosów do pozytyw u: k w in tad en a 8', ru rfle t 8', gem shorn 4', blok- flet 2', (przeniesiony później do m an u ału V), fle t 1', se sq u ialtera 2X, 1 1 /3 '+ 2 /5 ' (później usunięta zupełnie, n a jej m iejscu sta n ą ł te rc ja n 2X, ІЗ/5 'Ч -І 1/3');
2. dw anaście piszczałek frontow ych, z cynku, jako uzupełnienie pryncypału 16' w pedale.
Józef S o b i e c h o w s k i z B ydgoszczy56
55 A PF, t. 2. D okum entacja K atedry. — O rgany. 56 Ibidem .
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 109
1. fle t szum iący 4X w pedale organów głów nych;
2. m ix tu ra 3X, 1 1/3' w m an u ale IV, (poniew aż głosy te p raw ie w całości w yko nane były z cynku i ch a ra k te re m sw ym odbiegały od pozostałych m ix tu r cynowych, później usunięto);
3·. fle t 4' w m an u ale V; 4. oktaw a 2' w m an u ale IV; D om inik B i e r n a c k i z W a rsz a w y 37 1. o k taw a 4' w m an u ale II;
2. uzupełnia p ry n cy p ał 8' w m an u ale II (38 piszczałek e—f 3); 3. uzupełnia k w in tę 2 2/3' w m an u ale II (42 piszczałki с—f');
4. m ix tu ra 5X, 1 1/3' — część piszczałek z cynku, (przeniesiona później do m anuału IV organów chórow ych);
5. p ry n cy p ał 4' i oktaw a 2' w pozytyw ie; 6. fle t leśny 2' w m an u ale III;
7. pry n cy p ał 16' — pięć piszczałek drew n ian y ch С—E.
Glosy stroikow e z im portu: d u lcjan 16', róg krzy w y 8', vox h u m an a 8', puzon 16' i trą b k ę 4' ufundow ał ks. kan o n ik Leon K a m i ń s k i 58.
Podczas re k o n stru k c ji, chociaż w zasadzie sta ran o się zachow ać dyspozycję głosów z 1935 г., to je d n a k na sk u te k rozbudow y pew nych zespołów w celu usam o dzielnienia i u trzy m an ia lepszej ich sta ty k i w stosunku do m an u ału głównego, uległa cn a n astęp u jący m zmianom :
M anuał I — pozytyw,
na m iejsce b lokfletu 2' w staw iono oktaw ę 2', M anuał III — w szafie e k sp resy jn ej:
1. powiększono o sześć reg istró w : unda m aris 8', k w in ta 1 1/3', septym a 1 1/7', se sq u ialtera 2X, 2 2/3' + 13/5', m ix tu ra 5X, 2' i d z w o n y ;
2. na m iejsce oktaw y 8' (drew nianej) w staw iono salicjonał 8';
3. na m iejsce cym bia 2X , 1/2' (repetow any co 12 tonów) w staw iono cym bel 3X, 1/3' (cyna 85%);
4. n a m iejsce fletu leśnego 2' (dwie pierw sze oktaw y k ry te , reszta otw arto cylindryczne) w staw iono fle t leśny 2' stożkowy.
P e d a ł — organy głów ne:
1. powiększono o dw a głosy: m ix tu ra 5X, 4' i alikw oty 4X , 5 l/3 ' + 3 l/5 ' + 2 2/3' + 2 2/7';
2. na m iejsce k w in tad en y 4' w staw iono chorałbas 4';
3. na m iejsce fletu szum iącego 4X (R auschpfetfe) w staw iono bas kw intow y 10 2/3';
M anuał IV — organy chórowe:
1. powiększono o dw a głosy: ru rfle t 4' i k w in tę 2 2/3'; 2. na m iejsce m ix tu ry 3X w staw iono m ix tu rę 5X, 1 1/3', 3. n a m iejsce p ry n cy p ału 8' (C—H k ryty) w staw iono cały otw arty.
37 Ibidem , t. 3+4. 58 Ibidem , t. 2 + 3+4. 59 Ibidem , t. 5.
110
M anual V — organy chórowe:
Z m iany w tym zespole dotyczą w szystkich głosów. P rz e d sta w ia ją się one n a stę pująco:
D yspozycja głosów z 1935 r.
F let drew n. 8' (otw arty, С—H kryty) S alicjonał 8' (C—H kryty)
Unda m aris 8' K opelflet 4' G em shorn 2' Sedez 1'
D yspozycja głosów obecna. F le t drewn. k ry ty 8' P ryncypał 4' Flet o tw arty 4' Blokflet 2' K w inta 1 1/3' A cuta-cym bel 4X , 2/3'
P edał — organy chórowe.
1. powiększono o jed en głos — chorałbas 4 '+ 2 ', 2. na m iejsce k w in tad en y 8' w staw iono fle t 8'.
Decyzję dokonania rozbudow y poszczególnych zespołów, chcąc n adać im, ja k już pow iedziano, c h a ra k te r sam odzielnych instrum entów , podjęto w 1968 r., w o sta t nim etapie trw a ją c e j od szeregu la t rek o n stru k c ji organów . Zm iany, ja k ie zaszły w w yniku tej decyzji, opracow ali: doc. J a n J a r g o ń 59 — dyspozycję głosów, ks. Józef S ia n k o 60 — p ro je k t budow y w iatrow nic. W iększość p rac w tym zakresie pow ierzono firm ie Zygm unt K am iński w W arszaw ie. W edług pism a z 11 g rudnia 1668 r. „prace do w ykonania p rzy organach w K ated rze F ro m b o rsk ie j” 61 objęły następujące punkty:
1. Pedał — organy główne.
a. W ykonanie now ych głosów: bas kw intow y 10 2/3', chorałbas 4', m ix tu ra 5X, 4' + 2 2 /3 '+ 2 ' + l І/З' + ľ , alikw oty 4X , 5 l/3 ' + 3 l/5 '+ 2 2 /3 '+ 2 2 /7 ',
b. Dorobienie kloca do basu kw intow ego i chorałbasu. Bas kw intow y 10 2/3' stanie na m iejscu fle tu szum iącego S2, chorałbas 4' n a m iejscu starego chorału o zbyt w ąskiej m enzurze, któ ry przeniesiony zostanie do organów chórowych, a m ix tu ra i alikw oty sta n ą na now ych w iatrow nicach w ykonanych we w łasnym zakresie przez ks. J. Sianko.
2. M anuał I — pozytyw .
W ykonanie nowego głosu te rc ja n 2X, 1 3 /5 '-f-1 1/3' oraz ustaw ienie go na m iejscu sesquialtery 2X , 1 l/3 ' + 2/5',
3. M anuał II — główny.
a. W ykonanie nowej m ix tu ry 5X, 1 1/3' ze stopu zaw ierającego 75% cyny i ustaw ienie jej na m iejscu sta rej.
b. U zupełnienie b rak u jący ch piszczałek fletu otw artego 8 '; dotyczy to czterech piszczałek m iedzianych i dw u n astu cynowych.
c. K o rek ta uszkodzonych piszczałek gem shorn 8'.
60 -Ibidem. 61 Ibidem .
62 M iejsce to, przy ścianie, absolutnie nie n a d a je się na m ix tu rę; b ra k dostępu w p ro st uniem ożliw iał jej strojenie.
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J
111
4. M anuał III.
a. W ykonanie now ych głosów: salicjonał 8', ru rfle t 4', k w in ta 1 1/3', septym a I 1/7', se sq u ialtera 2X , 2 2/3 + 13/5', m ix tu ra 5X, 2', cym bel 3X, 1/3'.
b. D orobienie ław k i do cym bla i ustaw ien ie tego głosu na m iejscu starego cym bla.
c. S alicjo n ał sta n ie na m iejscu o ktaw y d rew n ian ej 8', d. R u rflet sta n ie na m iejscu starego ru rfle tu ,
e. Pozostałe głosy (kw inta 1 1/3', se p ty m a 1 1/7', se sq u ialtera 2X, m ix tu ra 5X) sta n ą na nowej w iatro w n icy w ykonanej we w łasnym zakresie przez ks. J. Sianko.
5. M anuał IV — organy chórowe. a. D orobienie nowego głosu o k taw a 4',
b. K o re k ta i uzupełnienie starego głosu gem shorn 8', c. P rzeniesienie i m ontaż m ix tu ry 5X z m an u ału II. 6. M anuał V — organy chórowe.
a. W ykonanie nowego głosu acuta-cym bel 4X , 2/3' І u sta w ien ie go n a m iejscu sedez ľ .
b. W ykonanie do acuty-cym bel kloca i ła w k i piszczałkow ej. 7. P ed ał — organy chórowe.
U staw ienie na w iatro w n icy tego zespołu — chorałbas 2X , 4 '+ 2 '.
* * *
W sta n ie obecnym , po ostatniej rek o n stru k c ji dokonanej w latach 1961—1969, o rgany fro m b o rsk ie m ają 61 głosów (4 256 piszczałek); w tym dw a re g istry pom oc nicze: angelica i stella.
O r g a n y g ł ó w n e , k tó re usytuow ano nad p o rtalem zachodnim w n aw ie śro d kow ej, m ają 43 głosy ustaw ione na pięciu w iatrow nicach: m anuał II (główny — I I głosów, m an u ał I (pozytyw) — 9 głosów, m an u ał I II (w szafie ekspresyjnej) — 13 głosów, p ed ał (na dw óch w iatrow nicach) — 10 głosów oraz angelica i stella w prospekcie. W iatrow nice zbudow ane z drew n a sosnowego są o następ u jący ch w ym iarach: pozytyw — 2,10X1,50 m ; m an u ał III — 2,80X1,60 m ; w iatrow nica m an u ału II podzielona na dw ie części: stro n a „C” i „Cis” o ro zm iarac h 1,80X1,43 m; w iatrow nice pedałow e: w iększa (ośmiogłosowa) — 2,60X1,03 m i m niejsza (dw ugło sowa) podzielona na stronę „C” i „Cis” o ro zm iarach — 1,20X0,54 m.
O r g a n y c h ó r o w e , umieszczone w odległości około 60 m od głównych, zn ajd u ją się nad sklepieniem k aplicy polskiej. M ają one 16 głosów ustaw ionych na trzech w iatrow nicach: m anuał IV — 7 głosów, m an u ał V — 6 głosów, pedał — 3 głosy. W iatrow nice w ykonane z drew na sosnowego (podobnie ja k w organach głównych) są n astęp u jący ch rozm iarów : m an u ał IV — 2,97X0,85 m ; m an u ał V — 2,97X0,72 m i pedał — 2,95X0,44 m. Całość zam knięta żaluzjam i w blendach okien p rezb iteriu m i naw y południow ej je st niew idoczna. D opiero w m om encie u ru ch o m ienia w e n ty la to ra i w ciśnięcia dźw igni, żaluzje autom atycznie u ch y lają się odsła n iając frag m en ty instru m en tu .
W h isto rii sztuki budow nictw a organow ego spotykam y się z bardzo licznym i s y s t e m a m i w i a t r o w n i c . Budowniczy, uw ażając zawsze w iatro w n ice za isto tn ą część in stru m en tu (serce organów), bezustannie troszczył się nad ich dosko naleniem .
112
powiedziano, w iatrow nice su w a k o w e G3. System ten, zapom niany na przełom ie X IX i X X w ieku, obecnie, mim o w ielu osiągnięć w tej dziedzinie, uw ażany pow szechnie za najlepszy, znowu wchodzi w życie i zatacza coraz szersze kręgi, zw łaszcza na zachodzie. Obok w iatrow nic suw akow ych, począw szy od X V II w ieku do dziś szerokie zastosow anie m ają rów nież w iatrow nice stożkowe, n ajb ard ziej rozpow szechnione w naszym k raju . B ogaty w w ynalazki w iek X IX przyniósł w iele innych rodzajów w iatrow nic. Podzielić je m ożna na dw ie grupy: w iatro w n ice m em branow e i w orecz- kow o-w entylow e. Te ostatnie m ają zastosow anie m. in. w organach frcm borskich oraz słynnych organach w k ated rze oliw skiej.
System w oreczkow o-w entylow y zbliżony je st w sk u tk a ch d ziałania do system u w iatrow nic suw akow ych. Tego typu organy m ają najbardziej spokojne, szlachetne brzm ienie. Ja k wiadom o, każde otw arcie i zam knięcie w e n ty la podczas gry, stw arza pewnego rodzaju p e rtu rb a c je spow odow ane przez nagły ruch i uderzenie pow ietrza w piszczałkę. W w iatrow nicach suw akow ych p e rtu rb a c je te są stosunkow o m ało spostrzegalne. Łagodzi je m asa pow ietrza, k tó re w y p ełn iając k an ał registrow y staje się rów nocześnie w jak im ś sensie am o rty zato rem m iędzy piszczałką a w entylem . W system ie w iatrow nic from borskich, chociaż k an ał te n w ypełnia się pow ietrzem zaraz po w łączeniu re g istru (podobnie ja k w w iatrow nicach stożkow ych, n ajb ard ziej w rażliw ych na tego rodzaju „w strząsy”), przez bliski jed n ak k o n ta k t piszczałki z pow ietrzem , nie w ystępują tu rów nież w iększe zakłócenia.
Sposób d ziałania w iatro w n ic w oreczkow o-w entylow ych, o k tórych mowa. przed staw ia ry su n ek n r 3. U w zględnia on A — fu n k cję elektrom agnesu і В — fu n k cję pow ietrza „roboczego”. E lektrom agnes A zasilany je s t p rądem stałym 12 do 14 V. Droga p rąd u elektrycznego z tra n sfo rm a to ra prow adzi przez prostow nik (stos p ły tek selenow ych), sta m tą d pod klaw isze, gdzie zainstalow ane są k o n tak ty (każdy klaw isz m a niezależny od innych klaw iszy kontakt) i w reszcie po przyciśnięciu klaw isza, a tym sam ym po zam knięciu obwodu, dociera do cew ki z uzw ojeniem a W ew nątrz cewki umieszczone je st m iękkie jądro żelazne b, k tó re w tedy tylko ma właściwość przyciągania, gdy obiega je p rąd elektryczny. N ad cew ką żelazna k o t wiczka ruchom a (wyw rotow a) с—d, k tó ra bezpośrednio działa na „orzeszek” w entyla upustow ego g. L inie p rzery w an e e— f oznaczają kotw iczkę w pozycji ciągu robocze go. Pow ietrze robocze В rozpoczyna sw ą pracę od w en ty la upustow ego, który tw orzą obok w spom nianego orzeszka g, dw a k rążk i h, i, osadzone na cienkim pręci ku m etalow ym . Gdy w en ty l ten uniesiony zostanie przez kotw iczkę elektrom agnesu с—d do góry, je st on wówczas w pozycji pracy; odw rotnie, przy spoczynku w entyl zn ajd u je się na dole. W czasie pracy w en ty la upustow ego pow ietrze robocze z n a j dujące się w w oreczku o przez k an alik к w ypuszczone jest obok krążeczka h w ylo tem l, dzięki czemu pow ietrze znajdujące się w kan ałach registrow ych ściska w o re czek o otw ierając w entyl tonow y m , przez k tó ry bezpośrednio pow ietrze grające w pada do piszczałki n, tw orząc odpowiedni do jej długości i k sz tałtu ton. Podczas spoczynku, gdy w en ty l upustow y opadnie na dół, pow ietrze w ypełniające relais przez k an ał j— к płynie do w oreczka o i przy w spółdziałaniu sprężyny naciskow ej p podnosi ten woreczek, zam y k ając jednocześnie w en ty l tonowy.
S t ó ł g r y , oparty je st na system ie szpilkow ym , gdzie p rą d elektryczny do poszczególnych zespołów przekazyw any je st przez zetknięcie się, przy pomocy elek trom agnesu, dwóch końców ek przew odów zw anych szpilkam i. Posiada on trzy wolne kom binacje i sześć k law iatu r: pięć ręcznych (m anuały С—f3) i jedną nożną (pedał 63 Tego typu organy, bezcenny zabytek (XVIII wiek) i dzieło sztuki, w stanie nieskażonym przez rek o n stru k cję, zachow ały się w M ieszkow icach w pow. cho- jeńskim .
Ryc. 4. S chem at w iatro w n ic w oreczkow o-w entylow ych
Ryc. 5. Schem at rozm ieszczenia w iatro w n ic — rz u t poziom y organów głów nych; a — em pora; b — p edał; с — m an u ał II, str. „C” ; d — m a n u a ł II, str. „Cis” ; e — m anuał III; f— pozytyw ; g — p ed ał str. „C” — m ix tu ra i alik w o ty ; h — pedał
str. „Cis” — m ix tu ra i alikw oty
С—f 1). K la w ia tu ry p o k ry te są okładziną z d rew na róży japońskiej o kolorze w p a dającym w fiolet (kolor n a tu ra ln y drew na), a pozostałe części, n a k tórych zn ajd u ją się tabliczki registrow e, drew nem am aran to w y m (roślina sp o ty k a n a w k rajach tropikalnych), ó kolorze rów nież zbliżonym do fioletu. K o n stru k cja stołu gry dębo w a, po bokach przyozdobiona in ta rsja m i w yobrażającym i tan iec śm ierci. Całość, jest ruchom a, na czterech ro lk ach , może być p rzesu n ięta w p roînieniu około pięciu m etrów.
Stosow nie do liczby głosów i k la w ia tu r stół gry w yposażony je s t w cały szereg przycisków (około 350). Część przycisków (78 sztuk) stanow ią tabliczki registrow e służące do w łączania poszczególnych registrów . Pozostałe, w w iększości (231 ‘sztuk) służą jako uchw yty trzech w olnych kom binacji — autom atów u łatw iający ch za jednym przyciśnięciem „guzika” w łączyć cały zestaw głosów p rz y g o to w a n y , już w cześniej. N iezależnie od tego, pedał posiada jeszcze dodatkow o dw ie w olne k om binacje — au tom aty n astaw ian e, p rzy pomocy których za jednym przyciśnięciem guzika, ja k w yżej, w łączyć m ożna do k la w ia tu ry nożnej w szystkie głosy (zespołowo) poszczególnych m anuałów . Po lew ej stronie k la w ia tu r ręcznych nad re g istram i pom ocniczym i obok w oltom ierza w skazującego napięcie i zegara dla crescenda, zainstalow ane są cztery czerw one zm ienne św iatła reg istro w e z oznaczeniem ; Reg — re g istra tu ra stała, I WK — pierw sza w olna kom binacja, II WK — druga w olna kom binacja, III WK — trzecia w olna kom binacja. Ś w iatła te zap alają się kolejno w chw ili odpow iadającej dla nich kom binacji w olnej lu b re g istra tu ry stałej. Ponadto autom atyzację stołu gry w zbogacają: a u to m at dobierany — dzięki którem u do kom binacji w olnych podczas gry m ożna dodaw ać poszczególne głosy przy pom ocy tabliczek re g istra tu ry sta łe j, co u łatw ia szybkie w łączenie głosów; crescendo (wałek) — przez jego obrót (nogą) re je stro w a ć m ożna od najcichszych głosów aż do tu tti; w yłącznik crescenda — stanow iący rodzaj au tom atu n a sta w ia nego; w yłącznik połączeń z crescenda — um ożliw iający w łączenie, przy pomocy w ałk a crescendowego poszczególne zespoły grające sam odzielnie; tu tti dla całych
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 116
Ryc. 6. S chem at rozm ieszczenia w iatro w n ic — rz u t poziom y organów chórow ych organów — p rzycisk oznaczony lite rą T do w łączania w szystkich głosów w ra z z po łączeniam i; tu tti dla pedału — przycisk nożny do w łączania w szystkich głosów tylko dla p edału; w yłącznik g en eraln y dla głosów języczkow ych; w yłącznik dla poszczególnych głosów języczkow ych; jed en p rzycisk dla szafy ek sp resy jn ej m a n u ału trzeciego i dw a przyciski d la szafy ek sp resy jn ej organów chórowych.
N iezw ykle w ażną rolę w organach spełnia t r a k t u r a — m echanizm łączący w iatrow nice ze stołem gry. P ierw otnie, do czasu w ynalezienia dźwigni pneum atycznej przez Ch. B a rk e ra w 1832 r., w pow szechnym użyciu była jedynie tr a k tu ra m echaniczna, utw orzona z d rew nianych listew ek, zw anych ab strak tam i. Nie zaw sze jed n ak zdaw ała ona egzam in, n a sk u te k oporu, ja k i sta w iały klaw isze przy użyciu połączeń, zwłaszcza w in stru m en tach w iększych, kilkum anuałow ych. Trudność tę pokonał B a rk e r stosując swój w ynalazek, dzięki któ rem u część p racy zm ierzającej do otw arcia w e n ty la tonowego w ykonało pow ietrze, a część tylko, g r a ją c y 64. D źw ignia B a rk e ra znalazła dość szerokie zastosow anie. Użyto ją m.in. w słynnych organach lężajskich (dzieło m istrza z K rakow a, Ja n a Głowińskiego). W drugiej połow ie X IX w ieku w szedł w użycie system pneum atyczny, w ynaleziony w 1827 r. przez J. Bootha, a nieco później do tr a k tu ry organow ej zastosow ano p rąd elektryczny, k tó ry w połączeniu z system em pneum atycznym tw orzy tzw. tra k tu rę elektropneum atyczną.
64 D okładny opis dźw igni B a rk e ra i jej zastosow anie, zobacz: G. A. A u d s 1 e y,
116
Obecnie w użyciu pow szechnym są trzy rodzaje tra k tu r organow ych: m ech a niczna, p n eum atyczna i elektropneum atyczna.
W ybór tra k tu ry był zawsze sp raw ą dyskusyjną. Nie bierze się dziś pod uwagę jako system u sam odzielnego tra k tu ry pneum atycznej ze w zględu na elastyczność pow ietrza, pow odującą z reguły zbyt w ielkie opóźnienie, zwłaszcza p rzy zastoso w aniu dłuższych konduktów (rurek). Jeśli chodzi o dw a pozostałe system y, w ięk szość w irtuozów w ypow iada się zw ykle za tra k tu rą m echaniczną, chociaż nie b ra k i takich, ja k M aks R eger (1873—1916), k tó ry zdecydow anie na pierw szym m iejscu sta w iał organy o tra k tu rz e elektropneum atycznej.
W ostatnich latach na zachodzie coraz częściej spotykam y się z tra k tu rą m echaniczną przy zastosow aniu elektrom agnesów do re g istra tu ry i połączeń. W
yda-b]
je się, że tego typu organy są ideałem . W ta k im układzie g rający w sposób bezpo śred n i m a łączność z piszczałką, on sam je s t bezpośrednim tw órcą dźw ięku, a przy tym , dzięki zastosow aniu elektrom agnesów w połączeniach k la w ia tu r u n ik a się trudności spow odow anych oporem m echaniki.
O rgany from borskie, jâ k w iększość „ sta ry c h ” in stru m en tó w poddanych re k o n stru k cji u schyłku X IX i w pierw szej połow ie X X w ieku (m.in. tak że organy oliwskie) p rzy jęły tra k tu rę elektropneum atyczną. W tym p rzy p ad k u nie mogło być m ow y o innym system ie z pow odu zbyt w ielkiej przestrzen i (około 60 m) dzialącej organy głów ne od chórowych. Dzięki użyciu tego ro d zaju tr a k tu ry uzyskano szereg możliwości. O rgany mogą być w y k o rzy stan e jak o dw a oddzielne in stru m en ty i w pew nym sensie jak o je d n a całość. Można g rać oddzielnie n a organach głów nych,- albo chórow ych (w spaniały efek t jako echo) lub też rów nocześnie n a jednych i drugich.
M i e c h y (zbiorniki sprężonego pow ietrza). R ozbudow a poszczególnych zespo łów pociągnęła za sobą konieczność w ym iany, zużytych ju ż zresztą, sta ry ch , fałd o wych miechów. Obecne nowe są system u tłokowego. O trzy m u ją one pow ietrze każdy bezpośrednio z w e n ty la to ra o n astęp u jący m ciśnieniu: m an u ał głów ny i pedał (organy gł.) — 120 m m , pozytyw — 100 m m , m an u ał III — 93 m m , m an u ał IV i p e dał (orgahy chór.) — 110 m m , m an u ał V — 90 mm.
A n e k s d y s p o z y c j a (Stan obecny) 1. O r g a n y g ł ó w n e M anuał II — głów ny 11 głosów С—f3. 1. K w in tad en a 16' (miedź),
2. P ry n c y p ał 8' (C—f m iedź, fis - h l cyn k, c2—c3 cyna),
3. F le t o tw a rty 8' (C— H cyn k, с—p m ied ź, fis 2—Я cyna),
4. G em shorn 8' (C—hl m ied ź, с-— p cyna), 5. O k taw a 4 ' (C—f 1 cyn k, fis 1—Я cyna),, 6. F le t k ry ty 4' (C—f m iedź, fis—Я cyna),
7. K w in ta 2*2/3' (C— H m iedź, с—/i cy n k , с1—Я супа), 8. O ktaw a 2' (С—f c y n k , fis —f 3 супа), ô. M ix tu ra 5X, 1 1/3' (супа), С 1 1/3' ľ 2/3' 1/2' 1/3' с0 2' 1 1/3' ľ 2/3' 1/2' с1 2 2/3' 2' 1 1/3' 1' 2/3' с2 4' 2 2/3' 2' 1 1/3' 1' С3 5 1/3' 4 ' 2 2/3' 2* 1 1/3' 10. D ulcjan 16' (cynk), 11. T rąb k a hiszpańska 8' (miedź), M anuał I — pozytyw 9 głosów C—f3. 12. K w in tad en a 8' (C— h cyn k, с1—Я cyna), 13. R u rflet 8' (C—a cynk, ais—Я cyna),
B A R O K O W E O R G A N Y W K A T E D R Z E F R O M B O R S K I E J 119
14. P ry n c y p ał 4' (C—f l cyn k, fis 1—f 3 cyna), 15. G em shorn 4' (С—h cy n k , c1—f 3 cyna), 16. O k taw a 2' (C—f cynk, fis—f3 cyna), 17. F le t 1' (cyna), 18. T e rcjan 2X , 1 3/5' + 1 1/3' (cyna), 19. M ix tu ra -a c u ta 4X , 1' (cyna), C 1' 2/3' 1/2' 1/3' c° 1 1/3' 1' 2/3' 1/2' b° 2' 1 1/3' 1' 2/3' g1 2 2/3' 2' 11/3' 1' e2 4' 2 2/3' 2' 1 1/3' c3 5 1/3' 4' 2 2/3' 2' 20. Róg krzyw y 8' (cynk) T rem olo
M anuał I II — szafa ek sp resy jn a
21. F let k ry ty 8' (C— H drewno, с—dis1 m iedź, e1—f 3 cyna), 22. S alicjonał 8' (C— h cyn k, c1—f 3 cyna),
23. U nda m aris 8' (с—f 1 cyn k, fis 1—f 3 супа), 24. P ry n c y p ał w łoski 4' (C—f 1 cyn k, fis 1—f 3 супа),
25. R u rflet 4' (f2—f 3 o tw a rty, sto żko w y ; С— H cyn k, с—f 3 супа),
26. F le t leśny 2' (С—f cyn k, Fis—f 3 супа), 27. K w in ta 1 1/3' (супа), 28. S eptym a 1 1/7' (супа), 29. S esq u ia ltera 2Х 2 2 /' + 1 3/5' (супа), 30. M ix tu ra 5Х , 2' (супа), С 2' 1 1/3' 1' 2/3' 1/2' fs° 2 2/3' 2' 1 1/3' 1' 2/3' ds1 4' 2 2/3' 2 ' 1 1/3' ľ cs2 5 1/3' 4' 2 2/3' 2' 1 1/3' h 2 8' 5 1 /3 ' 4' 2 2/3' 2' 31. Cym bel ЗХ, 1/3' (супа), С 1/3' 1/4' 1/6' с0 1/2' 1/3' 1/4' а° 2/3' 1/2' 1/3' f' 1' 2/3' 1/2' d2 1 1/3' ľ 2/3' а3 2' 1 1/3' ľ 32. Vox h u m a n a 8' (супа), 33. Dzwony, T rem olo P edał C—f1
34. P ry n c y p ał 16' (С— E drew no, F—dis m iedź, e—f1 cynk), 35. Subbas 16' (drewno),
36. Bas kw intow y 10 2/3' (drewno), 37. O ktaw a 8' (drewno),
38. F le t 8' (drewno), 39. C horałbas 4' (cynk), 40. M ix tu ra 5X,
!["Sale Redutowe", Ksawery Piwocki, "Architektura", R. 1950, nr 5/6 : [recenzja]]()