A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA OECONOMICA 98, 1989
M arek Pasieka*
AUSTRIACKA DROGA OD „SOCJALNEJ GOSPODARKI RYNKOW EJ'' DO „AUSTROKEYNESIZMU"
A ustria po II w ojnie św iatow ej odnotow ała pow ażne suk c esy go-spodarcze w (porównaniu z innymi krajam i kapitalistycznym i Europy Zachodniej. W ysoka d y n a m ik a gospodarki a ustriackiej szczególnie d w u -k ro tn ie s-kupiła na sobie u w a g ę szero-kiej opinii światow ej, p o raz p ie r-w szy r-w okresie lat pięćdziesiątych następnie zaś r-w lata ch siedem dzie-s ią ty c h 1. Oba te o k r e dzie-s y dynam icznego w zrodzie-stu c h a ra k te ry z o w a ły dzie-się p o n a d to utrzym aniem sta n u pełnego z a tru d n ie n ia 2 i u m ia rk o w a n ą in-flacją.
W roku 1955 kied y Układ P a ństw ow y odtw orzył a u stria c k ą s u w e -renność g o spodarka b y ła istotnie opóźniona w stosunku do większości k r a jó w Europy Zachodniej. Produkt społeczny per capita był w Austrii
o 1/3 niższy niż w sześciu najw yżej rozw iniętych k r a ja c h europejskich, k tó re po roku 1960 w eszły w skład EWG i o 1/4 niższy niż w k r aja c h OECD3. Dopiero k o lejn e 25 lat n iep rz e rw a n e g o rozw oju pozwoliły A ustrii na zajęcie środkow ej pozycjii w hierarchii uprzem ysłow ionych k r a j ó w kapitalistycznych. W 1980 r. produkt społeczny w Austrii per
capita w ynosił 10 600 dolarów co s y tu o w a ło ten k r a j w środkow ej c z ę
-ści tabeli k r a jó w E uropy Zachodniej poniżej takich k rajó w jak Szw aj-caria, Szwecja i Republika F e d e ra ln a Niemiec, ale zarazem istotnie w yżej niż W ło c h y i W ie lk a B rytania4.
* Dr, adiunkt w Instytucie Ekonomii P olitycznej UL.
1 Austria a Survey. Their O w n Kind ol Miracle, „The Economist", 28 VII 1973, s. 2.
2 W Austrii przyjęta jest pow szechnie koncepcja pełnego zatrudnienia w edług Beveridga tzn. stan gdy stopa bezrobocia nie przekracza poziomu 3%.
3 H. S e i d e l , The Austrian Economy: An O v e r v i e w , [w:] The Political
Eco-nom y ol Austria, ed. H. Seidel, W ashington 1982, s. 7.
A w ans A ustrii w hierarchii k rajó w przem ysłow ych Europy Zachód miej okaże się być jeszcze (bardziej imponujący, g dy ocenim y g o w s z e r -szej historycznej p e rsp e k ty w ie i odniesiem y do katastrofalnego stanu tej gospodarki w o k resie m iędzywojennym . W latach 1918— 1933 A ustria była je d y n y m k raje m przem ysłow ym Europy, którego g o sp o -darki. A nalizując lata pięćdziesiąte jako okres w y ją tk o w o dynam icz-nych poziom realnego prod u k tu społecznego nigdy nie osiągnął pozio-m u sprzed I w ojny światowej*. S ytuacja gospodarcza Austrii w okresie 'm iędzywojennym przyczyniła się do rozpowszechnienia sirj hasła o n ie -zdolności A ustrii do sam odzielnego bytu -państwowego (Lebensunfaehig- keiit Oesterreichs).
Rozwój gospodarki A ustrii po II w ojnie św iatow ej stoi w j a s k r a w y m kontraście do p rz e d w o je n n y c h trendów rozw ojow ych tej g o sp o -darki. A nalizując lata pięćdziesiąte jako okres w y ją tk o w o dynam icz-n e g o w zrostu gospodarczego icz-należy wskazać, że „austriacki cud gos-podarczy" nie był odosobniony w pow ojennej Europie, jeszcze w yż-szą dynam ikę w zrostu w tych latach w y k a z y w a ły takie k r a je jak RFN czy W łochy. W y s o k a d yna m ika gospodarcza większości k rajó w p o w o jennej Europy w ynikała z dokon u jąc e g o się p ro ce su wielkiej o d b u d o -wy, realizacji odłożonego p opytu ko n su m p c y jn e g o oraz k o n iu n k tu ry zbrojeniow ej związanej z napiętą sy tu a c ją m ię dz ynarodow ą i e sk ala cją „zimnej wojny".
N a to m ia st tzw. „drugi a u s tria c k i cud gospodarczy" lat siedem dzie-siątych nosi w sobie w szelkie znam iona osiągnięcia bezprecendensow e- go, albow iem tak k o rz y s tn e rezultaty A ustria osiągnęła w sytuacji św ia to w eg o k ry z y s u gospodarczego i energetycznego. Należy ponadto wskazać, że A ustria je s t m ałym krajem , o g ospodarce otw artej, w d u -żym stopniu pow iązanej z rynkiem światowym, całkow icie uzależnionym od importu surow ców energ e ty c z n y c h , k t ó r y z pow odzeniem s ła -wił czoła dw óm szokom naftowym. O czywiście w gospodarce A ustrii nie udało się uniknąć obniżenia tem pa w zrostu w stosunku d o lat przed- kryzysow ych, tempo w zrostu g o spodarczego w A ustrii w latach 197D-- — 1981 było je d n a k o 0,7 p u n k tu pro ce n to w e g o wyższe niż w innych k r a -ja c h e u ro p e js k ic h OECD p r z y ró w noczesnym utrzym aniu na niskim poziiomie inflacji oraz bezrobocia. T a k zw any indeks ubóstw a (misery index) liczony jako suma stopy inflacji i stopy bezrobocia g e n e ra ln ie utrz y m y w a ł się na poziomie poniżej 10%, podczas g d y średnio w innych k r a ja c h e u ro p ejsk ic h OECD oscylow ał wokół poziomu 16— 17%®.
6 W porów naniu uw zględniono w ielk ość produktu społeczn ego wytwairzanego tylk o na terenach, które w eszły po I w ojnie św iatow ej w skład obszaru I Republiki.
6 Der Bundeshaushalt 1983, „Bekenntnis zur Beschäftigungspolitik", Bundesmini-
Tak więc w pow ojennym rozwoju gospodarczym Austrii można wv- odrębnie trzy zasadnicze e ta p y : okres udanej, dynam icznej odbudow y lat pięćdziesiątych, następnie lata sześćdziesiąte stojące p od znakiem dostosow ań strukturalnych, kied y tempo wzrostu g ospodarczego Austrii by ło niższe niż średnie teinipo w Europie Zachodniej oraz o k res lat siedem dziesiątych określa n y m ianem drugiego „cudu gospodarczego".
Pierwsza połow a lat pięćdziesiątych była w Austrii o k re s e m d y n a -micznej odbudow y gospodarczej, k tó ra d o konyw a ła się na podsta w ie pom ocy zagranicznej realizow anej w ram ach planu M arshalla. Pomoc zagraniczna i możliwa dzięki niej realizacja p ro g ra m u odbudow y w la -tach 1948— 1951, w połączeniu z udaną polityką stabilizacyjną lat 1952—
1954 stw orzyły podstaw y dla pow ojennego przyspieszonego w zrostu g ospodarczego Austrii. Stabilizacja i norm alizacja życia gospodarczego w Austrii w latach 1948— 1954 była także o k rese m stabilizacji p ł y n n e g o dotychczas układu politycznego, czego pochodną było k ry sta liz o w a n ie się koncepcji polityki gospodarczej Austrii. Od roku 1948 n i e -zmiennie do roku 1966 A ustria pozostawała pod rządami tzw. „wielkiej koalicji", partii ludowej ÖVP (österreichische V olkspartei) i socja lde -m okratycznej SPÖ (Sozialde-m okratische Partei Österreichs). J e d n a k ż e p a rtia ludowa dysponując większą liczbą m iejsc w p arlam encie d e s y -gnow ała zawsze; ze swoich szeregów kanclerza oraz obsadzała w ięk-szość kluczow ych miejsc w gabinecie rządowym, w tym istotne z punktu widzenia kształtow ania koncepcji i p rak ty k i polityki gospodarczej s ta -nowisko ministra finansów. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych zaznacza się także w y ra ź n y spadek p o w o je n n ej popularności partii k om unistycznej KPÖ (Kommunistische Partei Ö sterreichs) i znaczenia sił lew icow ych w Austrii. Od roku 1948 w k o lejn y c h w ybora c h z a ry s o w u je się w y ra ź n y spadek p a rla m e n tarn ej reprezentacji KPÖ, w w y n i ku pogłębiania się tego trendu w w y b o ra c h z 1959 r. KPÖ traci p a rla -m e n ta rn ą reprezentację.
Na skutek om ów ionej wcześniej e w olucji układu sił politycznych na praw o oraz faktu, że w Austrii teorie in te rw e n c y jn e nieodłącznie kojarzono z gorzkimi doświadczeniami, k t ó r e przyniósł z sobą system polityczno-gospodarczy III Rzeszy, u w aga ekonom istów i elit w ładzy zwróciła się ku teoriom ne oliberalnym co znalazło w y ra z w oparciu polityka gospodarczej na mieszczącej się w n e oliberalnym k ieru n k u m y -śli ekonom icznej koncepcji „socjalnej gospodarki ry n k o w ej" (soziale M arktwirtschaft).
Z nam ienny jest fakt, że podczas g dy większość k r a jó w k ap ita li-stycznych Europy Zachodniej opierała się w swej polityce gospodarczej na teoriach interw encyjnych, to neoliberalną d o k try n ę „socjalnej go-spodarki ry n k o w ej" przy ję ły RFN i A ustria — kraje, k tó re obok
współ-n o ty językow ej i kulturow ej w okresie pow o je współ-n współ-n y m chara k te ry z o w a ło podobieństw o sytuacji społeczno-gospodarczej.
D oktryna „socjalnej gospodarki r y n k o w e j" w y s u w ają c na czoło sw ych postulatów wolność gospodarczą, ograniczenie siły monopoli i pa ń stw a w życiu gospodarczym oraz deklarując w y ró w n a n ie s k r a j -nych różnic w podziale p ro d u k tu społecznego zyskiw ała p ozytyw ny oddźw ięk w szerokich k rę g a c h społecznych. Do tw órców tej koncepcji, obok g r u p y ne oliberałów zachodnio-niemieckich ok reśla n y ch dziś członkami „szkoły freiburskiej", należał także ekonom ista austriacki, p ie r -w szy k iero -w n ik znanego -wiedeńskiego In sty tu tu Badań G ospodarczych F. A. v o n H ayek. Je d n ak ż e nie on w e w c z e sn y ch latach pięódziesiątyc h, które b y ły d e c y d u ją c e dla ukształtow ania się austriackiej koncepcji po-lityki gospodarczej odegrał najw ażniejszą rolę w propagow aniu oraz
wcielaniu w życie idei „socjalnej gospodarki rynkow ej". Za ojca d u -chowego, orędow nika oraz wieloletniego p r ak ty c zn e g o realizatora tej koncepcji w A ustrii u w ażany jest prof. R. Karnitz.
W w yniku w yborów z röku 1953 najw iększą liiczlbę miejsc w p a r -lam encie zdobyli ludowcy, k tó rz y d esygnow ali na kanclerza J. Raaba, zaś tek ę ministra finansów z ram ienia tej partii otrzym ał prof. R. Ka- mitz. O k re s spraw ow ania przez Kamitza urzędu ministra finansów, i.j. okres od roku 1953 do roku 1960 w austriackiej literaturze ekonom icznej określa n y jest m ianem „ery Kam itza"7, albow iem jego silna o s o -bowość, poglądy ekonom iczne oraz realizow ana polityka gospodarcza w y w a rła trw ałe piętno na żyoiu gospodarczym tego okresu oraz rzu to -w a ł y na politykę gospodarczą A ustrii -w la ta c h następnych.
P a rla m en ta rn a debata z 1953 r. n a d przedłożoną przez Kamitza a popieraną przez ludow ców ustaw ą budżetową była w istocie d eb a tą nad koncepcją polityki gospodarczej dla Austrii i doprow adziła n a w e t do przejściow ego kry zy su koalicji dwu w ielkich p a rtii8.
Z atrz ym ajm y się dłużej nad przedm iotem tej burzliw ej d e b a ty a l b o -w iem starcie p ro g ra m ó -w ekonom icznych d-wu podsta-w o-w ych partii politycznych w czasiie obrad p a rla m e n tu oraz ich końcow y w ynik zaw a ż yły na całej pozaw ojennej polityce gospodarczej Austrii. P rz ed sta -wiony przez Kamitza p ro je k t budżetu przew idyw ał realizację polityki „ drogiego i rzadkiego pieniądza", utrzym anie stałego k u rsu szylinga n a w e t za cenę poważnego bezrobocia, u trz y m an ie rów now agi budżetu, niepodnoszenie podatków , lecz szersze k o rzy sta n ie z pożyczek z a g r a -nicznych.
A ltern a ty w n a propozycja sform ułow ana przez socjaldem okratów
7 W. W o i s s, W irts chaltspolitik in Österreich und ihr Einfluss auf die Indu-strie in dim Jahren 1953—1962, W ien 1975, s. 10.
w postaci 10-punktow ego p ro g ra m u zakładała podniesienie podatków i rozszerzenie inwestycji publicznych, zm niejszenie rozm iarów be z ro -bocia n aw et koszitein defiicytu budżetow ego aż do osiągnięcia stanu p e łnego zatrudnienia. Ponadto socjaldem okraci proponow ali rozbudow ą s y -stem u świadczeń społecznych i w y a sy g n o w a n ie znacznych środków na rozwój budow nictw a kom unalnego. Z a aprobow anie przez p a rla m e n t przedłożonej przez Kamitza a pop iera n ej przez ludow ców u sta w y budżetow ej oraz odrzucenie p r o g ra m u socjaldem okratów oznaczało f o r m alne zaakc ep to w a n ie d o k try n y „socjalnej gospodarki rynkow ej", k tó -ra określała w czasach dom inacji ludow ców (tj. do roku 1970), a także w pewinym zakresie w latach n a s tę p n y c h poliirtykę gospodarczą Austrii.
Pryncypia swej d o k try n y oraz p rak ty k i polityki gospodarczej proi. Kamitz, jak przystało na w ieloletniego w y k ła d o w c ą akadem ickiego, for-mułował wielokrotnie i przy różnych okazjach. Przedstaw m y n a jis to t-niejsze spośród n ich9:
1. Rów now aga i stabilność budżetu państw a stanowii według K amitza podstaw ą, na której zbudować m ożna „socjalną g o spodarką r y n kową". Niezfbilansowainie budżetu prowadzi jego zdaniem n ie o d w ra -calnie do inflacji, ta z kolei p araliżuje m echanizm cenow y, c e ntralny mechanizm a lo k a c y jn y gospodarki rynkow ej, c o z kolei popycha pa li-stw o do podejm owania coraz szerszych działań re g u la c y jn y c h i planistycznych, które ze swej istoty stanow ią zaprzeczenie gospodarki r y n -kowej.
2. W zakresie polityki poda tk o w ej i społecznej p a ń s tw a w skazyw ał na konieczność istnienia podatków , k tó re pochłaniając cząść p ro d u k tu społecznego k o ry g u ją strum ień dochodów w gospodarce, niw elują ja -sk ra w e różnice w podziale prod u k tu społecznego oraz przekształcają z a spokajanie potrzeb indyw id u aln y c h w z a spokajanie potrzeb
zbioro-wych. N ajistotniejszym postulatem w y s u w a n y m p o d adresem polityki podatkow ej, jest aby nigdy nie doprow adziła ona, poprzez n adm ierne opodatkow anie, d o ograniczenia czy też sparaliżow ania inicjatywy, g o -towości ponoszenia ryzyka i wolności przedsiębiorców .
3. Państw o winno a k ty w n ie w y s tę p o w a ć w o b r o n ie sw obodnej k o n -kurencji m. in. poprzez zapobieganie tw orzeniu sią karteli i monopoli, albow iem sw obodne kształtow anie się cen w w a ru n k a c h jak n a j-o strzejszej k j-o nkurencji należy dj-o n ajw ażniejszych e le m e n tó w gj-ospj-o- gospo-darki rynkow ej.
4. Jeżeli chodzi o politykę k o n iu n k tu ra ln ą pa ństw a, to Kam itz u z n a -jąc konieczność jej istnienia w skazyw ał, że nie może ona być
zasadni-* Na p odstaw ie wykładu w y g ło szo n eg o przez R. Kamitza w Brukseli w 1954 r., za: H. K o l l e r , Die ö s te rre ic h isc h e Finanz — und W irts ch a itsp o litik von 195 2 -- — i960. W ien 1965, s. 14— 21.
czym nośnikiem k o n iu n k tu ry i zatrudnienia, a jej rola winna być je d y nie pomocnicza. P referow ał on stosow anie ś rodków interw encji p o ś re d niej tzn. oddziaływ ania na g o sp o d a rk ę poprzez pozostające w gestii p a ń -stwa p a ra m e tr y decyzji gospodarczych, ta k ie jak stopa rez e rw y obow iąz-kowej, stopa r e d y s k o n to w a itp. N ie dopuszczał możliwości stosow ania środków interw encji bezpośredniej, takich jak szeroki poziom in w e s ty -cji publicznych finansow anych z deficytu budżetow ego czy subwen-cji. Ponadto w skazyw ał, że a ktyw ność p a ń s tw a w spraw ach gospodarczych w inna skupiać się na działaniach długofalow ych o c h a ra k te rz e pro- w zrostow ym , sp rz y jają c y m d ługookre sow e m u utrzym aniu w ysokiej a k tywności gospodarczej i podnoszeniu k o n kurenc yjności k rajo w ej p r o -d u k c ji10.
J a k w y n ik a z z a p re z en to w a n y c h wcześniej tez Kamitza odnośnie do polityki gospodarczej, to nie miała ona c h a ra k te ru doraźnej, k o n iu n k tu -ralnej i bezpośredniej ingerencji' państw a, a celem jej było zabezpie-czenie sp ra w n eg o funkcjonow ania m echanizmu rynkow ego, w aspekcie k o n iu n k tu ra ln y m działania pośrednie o ograniczonym zakresie oraz dzia-łania długofalowego o c h a ra k te rz e prow zrostow ym .
Rok 1960 i rezygnacja R. Kamitza ze stanow iska ministra finansów po ośmioletnim okresie nieprz erw an e g o jej spraw ow ania, kończą tzw. „erę Kamitza" w polityce gospodarczej Austrii. O dchodzi tw órca a u s -triackiej „socjalnej gospodarki rynkow ej", ale trw a i um acnia się układ sił politycznych, k tó ry sprawił, że „socjalna go sp o d a rk a r y n k o w a " p o d niesiona została do rangi oficjalnej d o k try n y a u s tria c k iej polityki g o s -podarczej. Przypom nijm y, że pow stała w 1948 r. „wielka koalicja" dwóch p odstaw ow ych partii politycznych, w k tó re j partia ludow a (ÖVP) odgryw ała rolę dom inującą d e s y g n u ją c zawsze z w ła sn y ch szeregów kanc lerza i ministra finansów p r z e trw a ła aż do roku 1966. W y b o r y m a r cowe w 1966 r. przyniosły dalsze przesunięcie w układzie sił p o lity c z -n ych -na prawo. Nastąpił rozpad „wielkiej koalicji", a u z y s k a -n ie przez partię ludow ą w w yn ik u w yborów absolutnej większości w p a rla m e n -cie pozwoliło jej na utw orzenie rządu jed n o p a rty jn e g o ludow ców bez udziału socjaldem okratów . J e d n o p a r ty jn y rząd partii ludowej p rze trw a ł d o roku 1970.
O dejście Kamitza ze stanow iska ministra finansów w roku 1960 nie oznaczało jed n a k zmiany w k oncepcji i w p ra k ty c e polityki g o sp o d a czej, stw orzona przez niego koncepcja austriackiej „socjalnej g o sp o d a r-ki ry n k o w e j" była k o n ty n u o w a n a w latach 1966— 1970 przez sp ra w u ją c ą w ładzę i u m acjan iają c ą swe pozycje partię ludową.
W latach 1960— 1970 funkcję ministra finansów w rządzie ka nc le rz a
10 R. K a r n i t z , Der Staat und die persoen llche FreiheM, „N eue Zuericher Zei-tung", 12 XII 1958.
Josefa Klausa (ÖVP) spraw ow ali kolejno: E. H eilingsetzer, F. Korinek, W. Schmitz ii S. Koren, w szyscy b ędący członkami partii ludowej. K o n -tynuow ali oni polityką gospodarczą w kształcie w y ty c z o n y m przez R. Kamitza nie pozostaw iając na niej indy w id u aln e g o piętna. J e d y n ie w okresie 1964— 1968 kiedy stanow isko m inistra finansów pow ierzono W. Schmitzowi bardziej niż u Kamitza zaznaczyła się w polityce g o sp o -darczej tende ncja do konsolidacji budżetu za w szelką cenę, co z kolei w yniknęło z bardzo k ry ty c z n ej o c e n y możliwości p r o w a d z en ia a n ty c y - klicznej polityki b u d ż e to w ej11.
Tak więc po okresie tworzenia i realizacji koncepcji „socjalnej g o s -podarki ry n k o w e j" w latach 1953— 1960, k tó ry określiliśm y m ianem „ery K am itza” lata 1960— 1970 przyniosły k o n ty n u a c ję tej polityki przez w zm acniającą swe pozycje partię ludową.
Istotny zwrot w ukształtow anej po II w ojnie św iatow ej koncepcji i p r ak ty c e polityki gospodarczej nastąpił na przełom ie lat sześćdzie-siątych i siedem dziesześćdzie-siątych. Początek tym zmianom dały daleko idące przeobrażenia, k tó re dokonały się w tych lata ch w układzie sił poli-tycznych w Austrii. W w y n ik u m a rc o w y c h w y b o ró w z 1970 r. socjaldem okraci (SPÖ) uzyskali w zględną w iększość m a n d a tó w w p a r -lam encie i utworzyli je d n o p a r ty jn y rząd socjalistyczny na którego czele stanął B. K reisky jako kanclerz i H. A ndrosch jako m inister fi-nansów. Ten now y układ polityczny um acnia się jeszcze w w y n ik u p rzedterm inow ych w y b o ró w z października 1971 r., k ie d y to s o cja ldem okraci u zyskują absolutną większość m an d a tó w i k o n ty n u u ją j e d -n o p a rty j-n e rządy w -nie zm ie-nio-nym składzie.
Lata siedem dziesiąte pozwoliły więc na realizację planów, które snuło w iele pokoleń austriackich socjalistów, p la n ó w o je d n o p a r ty j -nym, socjalistycznym rządzie w Austrii. J e d n a k ż e dojście do władzy partii socjaldem okratycznej, jak pokazała p r ak ty k a , nie pociągnęło za sobą prób realizacji socjalistycznej wizji gospodarki w Austrii. Socjaliści a ustriaccy od roku 1970, tj. od m om e ntu przejęcia w ładzy n ig -dy nie powracali już w swych w ystąp ie n iac h p ro g ra m o w y c h do tez z a w a rty c h w doku m en ta cja c h p a rty jn y c h z lat 1948— 1958 m ów iących
o potrzebie stopniowego, dem okratycznego przekształcania gospodarki kapitalistycznej w g o spodarkę socjalistyczną12. O czyw iście faktyczne odejście od tych tez dokonało się już znacznie wcześniej, zwłaszcza z nam iennym w tym k o ntekście było zaw arcie w roku 1948 tra k ta tu
11 W . S c h m i t z , Die antiziklische Konju nkturp olitik — eine Illusion, Frankfurt 1976, s. 9— 15.
11 G. S p y c h a l s k i , P roble m aty ka prz emian ekon om iczn ych w myślii
k o a lic y jn e g o z b u rżu a z y jn ą Partią Ludową (ÖVP) i w spólne blisko dw udziestoletnie sp ra w o w a n ie rządów. Co p raw d a enigm atyczne sfor-m ułow ania na ten tesfor-m at p o w ra c a ły jeszcze na stronach uchw alonego w roku 1958 tzw. N o w e g o Programu, to już w roku 1970 socjaliści obiecyw ali jed y n ie uczynienie gospodarki rynkow ej bardziej e fe k ty w -ną oraz dbałość o większą spraw iedliw ość społecz-ną, a za najw y ż sz y prio ry te t w polityce gospodarczej uznali utrzym anie pełnego z a tru d -n ie -n ia 13.
Przełomowi lat sześćdziesiątych i siedem dziesiątych nie to w a rz y -szyła szersza teo re ty c z n a d y sk u sja nad progra m em ekonom icznym SPÖ ani też pow stanie teo re ty c z n ej koncepcji polityki gospodarczej, k tó ra p r o g ra m o w a łab y tę politykę na lata siedem dziesiąte i stanow iła zarazem jej teoretyczne zaplecze. Polityka gospodarcza p rak ty k o w a n a w A ustrii w latach siedem dziesiątych, a pow szechnie o kreślana m ia -nem „austro k ey n e siz m u " kształtow ała się bardziej poprzez p raktyczne dośw iadczenie aniżeli w w yniku teo re ty c z n ej dyskusji czy też jako w y n ik funkcjonow ania teo retycznej koncepcji. W y s ta rc z y stwierdzić, że pow stanie term inu „a ustrokeyne siz m " oraz próby stw orzenia p ie r w -szych zrębów teorii „ a u stro k ey n e siz m u " p rzy p a d a ją na lata 1979— — 1980, czyli schyłek d e ka dy lat siedem dziesiątych. Termin „ a u stro k e y n e siz m " pojawił się po raz pierw szy w formie pisanej w e k s p e r -tyzie dorad c ó w m inisterstw a finansów dla m inistra A ndroscha dopiero w lutym 1979 r.14
O ile politykę gospodarczą w latach 1948— 1970 łączyliśm y z n az-wiskiem prof. R. Kamitza jako jej głów nego a rc h ite k ta oraz bezpo-średniego realizatora w latach 1948— 1960, to polityka gospodarcza A ustrii w latach siedem dziesiątych była w istotnym stopniu w ynikiem działalności dwóch polityków socjaldem okratycznych, kanclerza B. Krei- skiego i m inistra finansów H. A ndroscha, którzy piastując sw oje s ta -n ow iska w ciągu całej d e kady lat siedem dziesiątych uważa-ni są za t w ó rcó w „austrokeynesizm u". Polityka gospodarcza „ a u stro k e y n e s iz -m u " określana jest często w austriackiej publicystyce ekono-m icznej m ianem „linii Kreiskiego— A ndrosc ha" w polityce gospodarczej.
Na początku lat osiem dziesiątych ze spraw ow ania swych urzędów zrezygnow ali obaj główni tw órcy „austrokeynesizm u", w roku 1981 re z y g n a cję ze stanow iska m inistra finansów złożył Androsch, a była ona w ynikiem nieporozum ień w e w n ą trz grem iów kierow niczych SPÖ na tem at realizacji polityki gospodarczej w zm ienionych realiach lat
13 T. La ( l i s , Zehn Jahre W irts ch afts politik der SFÖ, „W irtschalt n. Gesolschaft" 1980, Np. 2, s. 142.
osiem dziesiątych15. W latach 1982— 1983 słabnie popularność SPÖ w śród w y b o rc ó w austriackich, czego efektem są w yniki w yborów p a r -lam e n ta rn y ch w roku 1983, w k o nsekw encji k tó ry c h , aby utrzym ać się przy w ładzy socjaldem okracji zmuszeni są utw o rzy ć rząd k o a lic y jn y z Partią Liberalną (FPÖ) czego nie jest skłonny z a ak c ep to w a ć d o ty c h czasow y kanclerz B. K reisky i rez ygnuje ze sw ego stanow iska. J a k -kolw iek Austria p ozostająca do dziś dnia pod rządami koalicji socjal- dem okratyczno-liberalnej k o n ty n u u je tra d y c je „ a u stro k ey n e siz m u " w swej polityce gospodarczej, to rok 1981 pow szechnie u z n a w a n y jest za rok kończący realizację polityki „ a u stro k e y n e s iz m u ” w swej czy-stej i k lasycznej postaci jaką ukształtow ali w przeszłości jego główni tw órcy K. K reisky i H. Androsch.
W latach siedem dziesiątych A ustria w yróżniała się w stosunku do innych krajów kapitalistycznych nie tylko jeżeli chodzi o w y s t ę p u -jące w jej g ospodarce tre n d y rozw ojow e, lecz takż e w płaszczyźnie sto so w an ej polityki gospodarczej i to w a rz y sz ą cej jej dyskusji t e o r e -tycznej. W ielu e k o n o m is tó w z faktu stosow ania odm iennej niż w pozostałych uprzem ysłow ionych kraja ch k apitalistycznych polityki g o s -podarczej i rów noległego osiągania w p o ró w n a n iu m ię dz ynarodow ym istotnie w yższej dynam iki w zrostu w y ciąga w niosek, że A u stria z a w dzięcza swe suk c esy gospodarcze lat siedem dziesiątych w łaściw ej p o lityce gospodarczej. A u stria c k a polityka gospodarcza w latach siedem -dziesiątych spotkała się też z w ysokimi ocenami wielu gospodarczych organizacji m ię d z y n aro d o w y c h i zalecana była ja k o w zór dla innych k r a j ó w 16.
Po blisko pół w ie ku dom inacji koncepcji k e y n e so w s k ic h w w ię k -szości w ysoko rozw iniętych k r a jó w kapita listyc z nyc h lata siedem dzie-siąte c h a ra k te ry z o w a ł n a w ró t do koncepcji neoliberalnych. Zw rot k u ne olibe ra lnej polityce gospodarczej p o przedzony został p rzetaczającą się w latach siedem dziesiątych szeroką falą dyskusji teoretycznej, k t ó -rej elem entam i b y ły w RFN rap o rty ekonom istów skupionych w tzw. „Radzie M ę d rc ó w ” (Sachverständigen Rat) z lat 1974 i 1975 p o s tu lu -jące neo lib e ra ln ą zm ianę k u rsu w polityce gospodarczej, a w Stanach Z jednoczonych in icja ty w y leg isla c y jn e republikańskich s e n ato ró w J. Kempa i W. Rotha w spraw ie polityki poda tk o w ej oraz rozgorzała w okół nich dyskusja. N a przełom ie lat siedem dziesiątych i osiem
dzie-siątych neoliberalizm p o d niesiony został do rangi oficjalnej d o k try n y polityki gospodarczej takich potęg ekonom icznych św iata zachodniego
15 Laencleranalyse Österreich, „W irtschaftsw oche” 1982, Nr. 45, s. 36.
16 H. H a n d i e r , Die ö s te rre ic h isc h e Hartwaeh ru ngsp olitik , (w:] Handbuch der
ö s terreich isch en Wirtschaftspolitik, W ien 1982, s. 413 i 424; J. S. D r c y c r , C om -men tary, [w:] The Political Economy ol Austria,
jak W ie lk a Brytania, Stany Zjednoczone i RFN. Zm iany w k ierunku realizacji postulatów neoliberalizm u można także o b serw ow ać w poli-ty ce gospodarczej k rajó w sk a n d y n aw sk ic h i Beneluxu.
W tej sytuacji A ustria lat siedem dziesiątych ze sw oją p r a k t y k o w a n ą polityką gospodarczą, jak i dom inującym w A ustrii nurtem te -o rety c zn ej myśli ek-on-om icznej jawi s í q jako osam otniona w y sp a key-
nesizmu po środku rozlew ającego sic* oceanu m onetarystyczno-neolibe- ralnej kontrrew olucji.
Przy okazji w a rto odnotow ać fakt, że teoretycznym fundam entem tzw. „ekonomii podaży", stał się dorobek ne okla syc znej „szkoły w iedeńskiej", k tó rej reprezentantam i są H ayek, Machlup, Mises-Bau- mol i Kirzner. W Stanach Z jednoczonych mówi się w ręcz o istnieniu n e o lib e ra ln o -k o n se rw a ty w n ej „austriackiej szkoły ekonomii", której twórcam i są w ym ienieni wyżej, ż y ją c y i tw orzący w USA ekonomiści au stria c k ie g o pochodzenia17.
J e d n a k ż e tezy „austriackiej szkoły ekonom ii" (A ustrian economics) zdo b y w ając sobie uznanie i akcep ta cję w latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych w w ielu k raja ch kapitalistycznych, na gruncie a u s triackim pozostały bez echa. Nie p rzy ję ły się i nie zostały z a ak c ep to w an e tak w praktycznej polityce gospodarczej jak i w a k a d e m ic -kich k rę g a c h ekonom ii politycznej.
Z arów no p r a k ty k a gospodarcza, jak i d y sk u sja teoretyczna w A u strii w czasie trw an ia tzw. „ socjaldem okratycznej d e k a d y " lat siedem -dziesiątych zdom inowana została przez naukę keynesizmu, co w y d aje się być jeszcze jed n y m potw ierdzeniem starej praw dy, że n ajtru d n iej jest być prorokiem w e w łasnym kraju.
S próbujm y precyzow ać co rozum iem y pod pojęciem „ a u s tr o k e y n e sizmu''. Na w stęp ie należy zaznaczyć, że nie istnieje żadna spójna te -oria „ a u strokeynesizm u", albow iem tw orzył się on (jak to już w cz e śniej form ułowaliśmy) bardziej z prak ty c zn y c h dośw iadczeń a u s tria c -kich polityków gospodarczych aniżeli z teo retycznej refleksji. Próby tw orze nia teorii „ a u stro k ey n e siz m u " p r zy p a d ają dopiero na przełom lat siedem dziesiątych i osiemdziesiątych.
Przez „ a ustrokeynesizm " rozumieć będziem y specyficzną dla w a -ru n k ó w gospodarki A ustrii kom pozycję środków polityki g o sp o d a rczej (policy mix), która stosow ana była przez rząd s o c ja ld em o k ra ty c z n y w latach siedem dziesiątych i p o d p orządkow ana realizacji n a d rz ę d -n ego celu jakim było utrzym a-nie peł-nego zatrud-nie-nia (Beschäftigu-ng- (Beschäftigung-sorientierte W irtschaftspolitik).
A utoram i „austro k ey n e siz m u " w sferze praktycznej realizacji poli-tyki gospodarczej byli czołowi politycy SPÖ B. K reisky i H. A ndrosch,
od stro n y teo retycznej polityka „austro k ey n e siz m u " inspirow ana była pracam i profesorów H. Seidela, E. N o v o tn e g o i F. Butschka, k tórzy rów nolegle byli doradcam i ekonomicznym i socjald em o k ra ty c zn e g o g a -binetu.
T reść „ a u stro k ey n e siz m u " k o n sty tu o w a ły trzy zasadnicze pak ie ty działań:
— antycykliczna polityka deficytu budżetow ego, której p o d s ta w o -w ym celem było utrzym anie pełnego zatrudnienia,
— polityka „ tw a rd e j w aluty", której głów nym celem było zwalcza-nie inflacji,
— polityka doc hodów realizow ana w oparciu o in sty tu cję p a r t n e r -stw a społecznego (Parteitischo K om m ission)18.
Na keynesow ski rodow ód „austrokeynesizm u", obok oczywiście s a -m ej nazwy, w skazuje przede w szystki-m fakt p rzykładania zasadniczego znaczenia w analizie teo re ty c z n ej ja k i p rak ty c zn e j polityce g o sp o darczej do problem ów pow sta w a nia i przezw yciężania stanów n ie r ó w -nowagi w gospodarce. „A ustroke yne siz m " stoi na stanow isku, że s y stem ekonom iczny z n a jd u ją c y się w stanie p e rm e n e n tn e j n ie ró w n o w a -gi, nie w y k a z u ją c y w długim okresie cech sam oregulacji i tendencji do osiągania społecznie a k c ep to w a ln y ch stanów rów now agi, a w szczególności tendencji do osiągania pełnego zatrudnienia w y m a g a a k ty w -n ej polityki stabilizacyj-nej i zatrud-nie-niow ej. „ A u stro k e y -n e siz m " tak zresztą jak cały n u r t postke yne sow ski uznaje stabilizacyjną politykę gospodarczą p a ń stw a nie tylko za możliwą, ale w ręcz niezbędną szczególnie w e w spółczesnym świecie „ n ie racjo n a ln y c h oczekiw ań" i p o w -ta rz ają c y ch się szoków e g z o g en n y c h 19. W tym ko n tek śc ie w edług tez „ a u stro k e y n e s iz m u ” szczególnym zadaniem polityki gospodarczej jest dążenie do stabilizacji oczekiw ań podm iotów g o spodarujących, co staje się możliwe jeżeli politykę gospodarczą tra k tu je się nie jako do-rywczą, k ró tk o o k re so w ą p olitykę koniu n k tu ra ln ą , lecz ja k o długofa-lową, k om pleksow ą i stabilną kom pozycję ś rodków polityki fiskalnej, w a lu to w ej i dochodowej.
„ A ustrokeynesizm " głosi pogląd, że zbilansow anie p o pytu i podaży na ry n k u p ra c y m ożna osiągnąć w pierw szym rzędzie poprzez s te ro -w anie rozmiarami i stru k tu rą p o p y tu globalnego -w gospodarce, co pociągnie za sobą w zrost sprzedaży na rynku, a w k o n s e k w e n cji zw iększony p o p y t n a siłę roboczą. W a ż n y m elem entem polityki „aus- tro k e y n e siz m u " osiągania pełnego zatrudnienia są inw estycje, które
18 H. S e i d e l , Der Auschluss und des In dustriesystem , „Spectrum Austria-
cea" 1980.
19 H. J. D u d l e r , Die Erfolge und M isser lolge des K eynesianism us in der N ach kriegszeit, „W irtschaftspolitische Blätter" 1982, Nr. 3.
nie tylko k re u ją popyt, lecz także pozw alają na utrzym anie m iędzyn a ro d o w ej k o iędzyn kureiędzync yjiędzyności oraz tworzą możliwości w zrostu płac re -aln y c h 20.
W teorii i p ra k ty c e gospodarczej „ a u strokeynesizm u" odnaleźć m o ż n a w ątki pozw alające stwierdzić, że pozostaje on pod silnym w p ły -w e m teorii „gospodarki stałych cen" J. Hicksa. W ie lu e konom istó-w
austriackich uważa, że g o spodarka Austrii wraz ze specyficzną jej in sty tu cją p a rtn e rs tw a społecznego stanow i klasyczny p rzykła d
„go-spodarki stałych c e n " 21.
Przypom nijm y, że zgodnie z tezami Hicksa o „gospodarce stałych c e n ”, r y n k o w e p rocesy dostosow aw cze nie dokonują się lub też nie d o konują się całkow icie za pośrednictw em m echanizm u cenow ego lecz pro d u k cja rea g u je bezpośrednio na zm iany popytu przy stałych c e -nach (flexible-quantity economy). Badania em piryczne potw ierdzają zresztą słuszność tezy, że ceny na najw ażniejszych ry nkach to w a ro w yc h w A ustrii w y k a z u ją m niejszą elastyczność niż w innych u p rz e -m ysłow ionych k r aja c h kapitalistycznych.
A ustria c ka gospodarka na zmiany p o p y tu w y d aje się reagow ać przede w szystkim poprzez dostosow anie ilościowe, a nie cenowe. Tak istotna dla praw idłow ego funkcjonow ania k e yne sow skie go globalnego ste row a nia niską re a k cją cenow ą zasilania p o pytow e go gospodarki w y -n ik a w dużym stop-niu z faktu, że w A ustrii w iele ce-n jest a dm i-ni- ini-strow anych, inne zaś podd a n e kontroli Komisji P arytetow ej.
Z aprez e ntow a na ew olucja polityki gospodarczej w A ustrii w o k r e -sie po II wojnie św iatow ej pozw ala postaw ić tezę, że p odstaw ow ym czynnikiem spraw czym d o k o n u jąc y c h się przem ian w podejściu do r e -alizow anej polityki gospodarczej by ły p rzem iany w układzie sił politycznych w Austrii, które z kolei u w a ru n k o w a n e były zmianami n a -strojów i p o sta w społeczeństw a austriackiego.
W a nalizow anym okresie m ożna w y ra ź n ie w y o d ręb n ić dwa p od-sta w o w e podejścia do polityki gospodarczej państw a. O k re s od roku 1955 (tj. od m om entu podpisania U kładu Państw ow ego) do roku 1970 stoi pod znakiem realizacji ne oliberalnej koncepcji „socjalnej g o sp o d arki rynkow ej", koncepcji, która stanow iła credo polityczne sp ra w u -jącej w tych latach władzę partii chadeckiej. Przełom w tak
ukształ-!° E. N o v o t n y , Beschalligungsorientierte W irts chaitspolitik und Str uktu rw an-del — der W e g „Österreichs", W irts ch ailspolilik und W irts chaitliseche Entwicklung,
Hrsg. J. Langkau, C. Köhler, Bonn 1985; L. B e i n s e n, Z iele und Instruments der
oester. W irtschaltspohtik, [w:] Handbuch der österreichische..., s. 153—157.
“ N o v o t n y , op. cit.; S e i d e l , Der Anschluss und...; H. O s t l e i t n e r , Zu
des Grundlagen der w irtschaltspolitischen K on zeption der SPÖ, Handbuch dei österreich isch e.,., s. 136.
tow anej po II w ojnie św iatow ej tradycji polityki gospodarczej n a -leży w iązać z dojściem do władzy partii socjaldem okratycznej, której koncepcją polityki gospodarczej („austrokeynesizm "), realizow aną w latach 1970— 198G, należy zaliczyć do n u rtu postkeynesow skiego.
Drugim wnioskiem, k tóry na suw a s í q z zap re z en to w a n ej wcześniej
analizy jest teza o odmienności i autonom iczności austriackich p r o c e sów kształtow ania koncepcji polityki gospodarczej w stosunku do t e n -dencji z a ry so w u ją c y ch się w większości w ysoko rozw iniętych krajów kapitalistycznych. Podczas, gdy w latach pięćdziesiątych i sześćdzie-siątych większość tych k r a jó w opierała się w swej polityce gospo-darczej na teoriach inte rw e n cy jn y c h , Austria p rzy ję ła neoliberalną d o k try n ę „socjalnej gospodarki rynkow ej". N a tom iast począw szy od połow y lat siedem dziesiątych, gdy w większości k r a jó w kapitalistycz-nych o b se rw u je m y zwrot ku teoriom m o n enta rystycz no-ne olibera lnym A u stria skłania się ku koncepcjom postkeynesow skim .
Marek Pasieka
AUSTRIAN ROAD FROM „SOCIAL MARKET ECONOMY" TO „AUSTROKEYNESISM"
The article presents evolution of the econom ic p olicy concept in Austria after the Second W orld War. The author distinguishes tw o main stages in Austria's postwar econom ic policy. The first stage in the years 1955— 1970 w as a period characterized by predom inance of the concept of „social market econom y", which constituted a political credo of the Christian D em ocratic Party being at pow er in those yeairs. A turning point in the previous neoliberal tradition of the econom ic p olicy in Austria took place w hen the Social Dem ocratic Party cam e to power. Its „A ustrokeynesism " concept realized in the years 1970— 1986 may be included to the post-K eynesian trend.
