Cmentarzysko ciałopalne w Iwanowicach na Górze Klin (pow. Miechowski g. Kielecka)

Cmentarzysko ciałopalne

w Iwanowicach

n a G ó r z e K l i n .

(pow. Miechowski g. Kielecka).

(Le cimetier a incinération à Iwanowiee-Klin, distr. Miechów). opisał

Leon Kozłowski.

(z 16 rysunkami, oraz 3 tablicami).

Wieś Iwanowice leży w pow. Miechowskim przy ujściu rzeki Mi-nożki do Dłubni, po obu stronach MiMi-nożki w malowniczej dolinie, otoczo-nej wzgórzami.

Owe wzgórza już od lat kilkunastu dostarczały dowodów, że obfitu-j ą w zabytki przedhistoryczne, gdyż od czasu do czasu były tu odkrywa-ne groby przedhistoryczodkrywa-ne przez włościan i przygodnych poszukiwaczy, ale wydobywane tu przedmioty przeważnie ulegały rozproszeniu lub znisz-czeniu.

Dopiero od lat kilku mieszkaniec wsi tutejszej, pan Julian Wiśnicki, interesujący się z amatorstwa archeologią, zaczął rozkopywać nieco po-rządniej, lubo dorywczo i wydobyte naczynia restaurował. Część zabyt-ków, dawniej przez niego wykopanych, znajduje się w Miechowie w zbior-ku miejscowym, część zaś znajdowanych przed rokiem 1908-ym oraz wszystko wydobyte później—znajduje się w Warszawie w Muzeum E. Ma-jewskiego, od roku bowiem 1909 p. Wiśnicki stale posyłał już rezultaty swych rozkopywań do redakcyi „Śwlatowita".

Przed trzema laty, w porozumieniu z redakcyą i kosztem pana E. Majewskiego, rozpocząłem badania systematyczne. Nie są one jeszcze ukończone, ale wykazały już dwa grodziska, szereg siedzib i cmentarzy-sko w samych Iwanowicach. Po wstępnych pracach zająłem się przede-wszystkiem cmentarzyskiem na górze Klin, leżącej na prawym brzegu Mi >

26 LEON KOZŁOWSKI.

nóżki i Dłubni w ich rozgałęzieniu, Tu właśnie był teren, na który zwró-cona była najbardziej uwaga i działalność p. Wiśnickiego. Zacząłem te-dy od zdjęcia planu, na który wciągnąłem groby, kopane przez pana W. Jak się zdaje było ich 18. Rozkład tych grobów na planie nie jest zu-pełnie pewny.

Następnie zebrałem od p. W. informacye, których mi na gruncie udzie-lił i kojarząc je z notatkami, dawniej dolączonemi do przedmiotów, znaj-dującemi się w archiwum muzealnem — sporządziłem możliwie wierny in-wentarz tych grobów.

Materyał ten dotyczy pierwszych ośmnastu grobów, wymienionych w niniejszym opisie.

Zapisany on w katalogu muzealnym pod numerami. 18593 — 18633, 18751 — 18759, oraz 20,936 — 20990.

Na górze Klin mamy do czynienia z cmentarzyskiem ciałopalnem i z drugiem szkieletowem, z jamami mieszkalnemi, wreszcie z grobami kul-ry La Tène.

Tematem niniejszej pracy będzie jedynie cmentarzysko ciałopalne. Inne groby, jamy mieszkalne oraz rozpoznanie wzajemnego stosunku tych zabytków, będzie przedmiotem prac dalszych. Materyał faktyczny, zebra-ny osobiście przezemnie latem roku 1911, pochodzi z 29-cłu grobów od-słoniętych w stanie względnie niezrujnowanym lub mało uszkodzonym, oraz z 12-tu zrujnowanych lub zupełnie niewyraźnych (№ № 20, 21, 26, 28, 29, 31, 32, 37, 38, 42, 47 i 58).

Przedmioty z tych 41 grobów, zapisane są w inwentarzu muzealnym pod № № 19000—19071.

s * *

Ciałopalne cmentarzysko na górze Klin, którego plan podaję na rys. 14 było zapewne niegdyś większe; wskazuje nam na to głębokość w jakiej napotykamy groby. Idąc z południo-zachodu na wschód napotykamy je na coraz większej głębokości, a mianowicie od 20 i 25 cm do 80 cm. Wy-wołane to zostało orką, z powodu bowiem nieznacznego wprawdzie spad-ku ziemia zsuwaną była z wyższych miejsc na niższe. Działały przytem zapewne jeszcze inne czynniki np. na granicy pola od wschodu szła da-wniej grobla. Sądzić należy, że popielnice zakopywano na głębokości około 40 cm, że to jest przeciętna głębokość grobów. Groby leżące dalej na zachód były przy orce odsłaniane i niszczone, tak, że czym dalej w tym kierunku tym groby dochowane są gorzej i wreszcie same tylko dna odnaleść

CMENTARZYSKO CIAJOPALXE. ₂₇

było można. W kierunku północnym cmentarzyska nigdy nie było, i tu mamy do czynienia z jego końcem. Tak samo jest od południa. Od wscho-du szła, jak to zaznaczyłem, niegdyś grobla, poza którą zaczyna się spa-dek ku chatom wsi, a poziom przez orkę zapewne również został obni-żony, tak, że poszukiwania w tym kierunku uważałem też za bezowocne. Możemy więc twierdzić z dużem prawdopodobieństwem, że to cośmy na cmentarzysku znaleźli, to jest wszystko co do znalezienia pozostało.

Wypada mi objaśnić położenie kilku grobów, kopanych przez p. Wi-śnickiego, które wychodzą poza obręb naszych grobów. Otóż z powodu,

Rys. 13.

że p. W. grobów na planie nie notował, a jedynie wskazywał mi po dłuż-szym przeciągu czasu miejsce ich znalezienia już na polu, sądzę, że za-szła pomyłka; wskazane miejsca nie są istotnem miejscem ich znalezie-nia i przypuszczam, że groby te leżą w obrębie cmentarzyska właśnie może na miejscu, gdzie odnalazłem groby zrujnowane.

Przy kopaniu obrałem metodę następującą. Poszukiwania p. J. Wiś-nickiego pozwoliły mi zoryentować się w obszarze, zajętym przez cmen-tarzysko. Obrałem więc czworobok, zajmujący 10 metrów kwadratowych i poczynając od granicy pola Jakóba Bubaka, zajmując kolejno ziemię na

28 LEON KOZŁOWSKI.

metr szeroko, posuwałem się z południa na zachód, przerzucając ziemię z miejsca niekopanego na jnź przekopane — kopiąc do calca t. j. na 80 cm głęboko. W ten sposób wszystko, co ziemia na tym kawałku za-wierała, musiało się odnaleść. Po przekopaniu odmierzonego kawałka przy-bierałem ziemi w kierunku południowym na 10 metrów, a na 1 metr szero-ko. Gdy po przekopaniu kilku metrów w kierunku połud., licząc od

osta-f T Г osta-f osta-f <й, e1

©

fi*

e *

QÙ

o. © ^ ©A

' f •>

-j

—i—i—

, HH/W'IS

— groby kopane przez Leona Ko-złowskiego.

= groby kopane przez p. Wiśnic-kiego.

= groby epoki La Tène.

г.

i

'.ii.

•к

tr-en

.7-evł>

&

s © » ® " @} ł © Я © i l ©JD © W

Ш

QiO

Ф5« ©rt CU © S » ©S- ® Ф"1 С4'

et

_v> ^ '-'я ©чг ©5« ©Hł ©M ©46 ©И Rys. 14.

tniego grobu, nic się nie znajdowało, porzucałem w tem miejscu kopanie i zwracałem się w innym kierunku, biorąc ziemię do kopania zawsze par-tyami po 10 metrów na długość, a 1 metr na szerokość. W danym kierun-ku kopałem tak długo, dopóki groby nie przestały się pokazywać — prze-kopawszy w ten sposób ziemię we wszystkich kierunkach, gdy się okaza-ło, że nic tam już niema, uważałem cmentarzysko ciałopalne za skończo-ne i zbadaskończo-ne.

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₂₉ fig. 1 » 2 „ 3 „ 4

OBJAŚNIENIE TABLIC

Tab. I. № 18593 grób 1 19034 19033 36 G 36 P fig. 5 Л? 18607 grób 4 E „ 6 „ 19018 „ 23 D „ 7 „ 19001 „ 19 С fig. 8 № 18614 grób 8 9 10 11 19027 19007 20936 Tab. II. 30 19 G 53 fig. 12 Л« 19042 grób 46 „ 13 „ 19036 „ 40 „ 14 „ 19019 „ 29 E Tab. III. fig. 15 Л» 18597 grób 1 „ 16 „ 18598 „ 1 „ 17 „ 18608 „ 5 „ 18 „ 18594 „ 1 „ 19 ,. 18595 „ 1 fig. 20 „ 21 „ 22 23 .Y» 18612 grób 7 „ 18623 „ 6 szpila „ 18601 „ 2 „ 18613 „ 7

Spis reprodukcyi zabytków porządkiem grobów.

Grób 1 patrz tab. I i III fig. 1, 15, 16, 18, 19. 2 99 III fig. 22 4

,,

_{I „ 5} 5 99 III „ 17 6 99 III 21 7 99 III „ 20 i 23 8 99 II „ 8 19

„ '

I „ 7 i tab 23 99 I i II fig. 6 i 30 99 II fig. 9 36 99 I „ 3 i 4 40 >> II „ 13 46 99 II „ 12 53 99 II „ U

30 LEON KOZŁOWSKI.

Opis grobów, rozkopanych przez pana Wiśnickiego.

G r ó b I. (plan na rys. 15).

№ 18503

Rys. 15. Tab. I.

Cztery popielnice А В С E. Pięć przystawek Ну H2 G

F D. W popielnicy A—4 piszczele, czaszka dziecka i

2łzaw-niki H. W popielnicy С — miska D; F—miski; G —

na-czynie czerwone. Z tego do muzeum odesłano 6 naczyń, po-zostałe nie dały się odrestaurować.

A P o p i e i n i с a czarna; wys. 30 cm; szer. brzuśca 35 m ;

wysokość do przegię-cia 13 cm. Część dolna

chropowata, ozdobiona z czterech stron 4-ma ząbkami. Kołnierz gład-ki zaznaczony od części dolnej za pomocą wgłę-bienia. Z czterech stron na wprost ząbków czę-ści dolnej, na rowku, oddzielającym c z ę ś ć dolną od kołnierza — imitacye uszek.

В P o p i e l n i c a , identyczna co do formy i ozdób z po-przednią. Brak części górnej. Wysok. do przegięcia 12 cm;

szer. brzuśca 35 cm; szer. dna 11 cm.

С P o p i e l n i c a — zniszczona.

D M i s k a z małem uszkiem. Wys. 8 cm", szer. 19 cm; wys.

kołnierza 2 cm; szer. dna ft cm. Tabl. III fig. 15.

E p o p i e l n i c a rozsypana.

F M i s k a — zniszczona.

G N a c z y n i e c z e r w o n e bez żadnych ^zdób. Wys. 10 cm;

szer. 2 cm; szer, dna 6 cm. Tabl. III, fig. 16.

№18599 4 i 5 Ну H2 D w a c z e r p a k i . Нл wys. 3 cm; szer. 9 cm; szer.

dna cm. Bronzowy, wewnątrz czarny. Tabl. III, fig. 18 i 19. H-2 Wys. 3 cm; szer. 8 cm; szer. dna 2 cm identyczny z

po-przednim.

Na głębości l1/4 łokcia popielnica i 4 przystawki, mianowicie: В czerpak, С miska D naczynie czerwone, leżące bokiem,

E czerpak. № 18596 № 18597 № 18598 G r ó b 2. Plan na rys. 16.

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₃₁

A P o p i e l n i c a zniszczona.

JM» 18599 В C z e r p a k . Wys. cm; szer.

11^ c/w; dno zaledwie zaznaczone. Ze-wnątrz popielato - bronzowy, weZe-wnątrz czarny. Identyczny z podanym na fot. z grobu. 23.

С M i s k a zniszczona.

Л» 16601 D N a c z y n i e с z e r w o n a w o-ż ó ł-t e, wewnął-trz czarne. Wys. 14^ cm, szer.

15 cm; dno 8£ cm. Z dwóch stron ozdo- 16_ pl a n groi)u II. biony dwoma wystającymi ząbkami.

Tabl. III, fig. 22.

Л» 18600 E C z e r p a k . Wys. 5 cm] szer. 11 cm; dno zaledwie

za-znaczone; zewn. popielato-bronzowy; wewn. czarny, identyczny z czerpakiem B .

G r ó b 3. Na głębokości s/4 łokcia — popielnica mała. wewnątrz 2 łza-wniki.

A P o p i e l n i c a rozsypana, z czarnej gliny.

№ 18602 — 3 В D w a c z e r p a k i maleńkie jednakowe. Wys. 3 cm; szer.

6 cm; dna wgłębione szer. cm,

Popielnica i 4 przystawki: В czerpak, С naczynie czerwone,

D miska, wewnątrz niej E czerpak.

A P o p i e l n i c a ; nic nie ocalało. В C z e r p a k zewnątrz bronzowy, czę-ściowo czarny, wewnątrz czarny. Wys, 4£

cm; szer. 10 cm; dno lekko, zapomocą

wklęśnięcia zaznaczone.

С N a c z y n i e c z e r w o n e bez ża-dnych występów na powierzchni; o kra-wędzi utrąconej, na zew. wyginającej się; dno wklęsłe o zaokrąglonym kancie.

D M i s k a duża.

E C z e r p a k , podany za tabl. I, fig. 5, wewnątrz czarny, zew. częściowo bronzowy, brzeg w formie kołnierza, na kra-wędzi występy.

Na głębokości dwóch łokci. Popielnica, wewnątrz przystawka i kółko bronzowe.

A P o p i e l n i c a — z niej nic nie ocalało.

№ 18608 В C z e r p a k czarno bronzowy z występami na krawędziach, G r ó b 4. Plan na rys. 17 Л« 18604 Л" 18605

Л» 18606

№ 18607 G r ó b 5. Plan na rys. 17.

32 LEON KOZŁOWSKI.

dno nie zaznaczone, płaskie. Wys. cm; szer. 11 cm. Po-dany na tabl. III, fig. 17.

№ 18621 Bronz, p i e r ś c i o n e k , skręt jeden z cienkiego drutu, o śre-dnicy 21 milim.

G r ó b 0. Popielnica, wew. skręt bronzowy; obok popielnicy szpila. Dwie przystawki, В miska, wew. С czerpak.

№ 18609 A P o p i e l n i c a czarna, część dolna chropowata; z czterech stron po cztery ząbki, niezbyt wyraźne, tworzące raczej wałek wypukły. Kołnierz lekko nachylony do środka, oddzielony od części dolnej rowkiem. Na wprost ząbków części dolnej po dwa małe uwypuklenia, z czterech stron. Wys, 30 cm, szer. otworu 26 cm, szer. dna 12 cm, wys. do przegięcia 14 cm, szer. brzuś-ca 33 cm.

В M i s k a — zniszczona.

Л« 18610 С C z e r p a k czarny, na krawędzi wypukłości. Wys. 5 cm, szer. 11 cm, szer. dna 4 cm, dno słabo zaznaczone.

18622 Bronz. S k r ę t z bronzowego drutu, podwójny, średnicy 6 cm\ jeden koniec zakończony zwyczajnie, drugi haczykowato

za-gięty.

Л» 18623 Bronz. S z p i l a długa na 8.6 mil. drutu okrągłego, grubego 4 mil. o główce zakręconej. Podana na Tab. III, fig, 21.

G r ó b 7. Dwie popielnice. W popielnicy A kółko bronzowe; w popiel. В przystawka E i kółko bronzowe, С przystawka, С naczynie czerwone.

№ 18612 A P o p i e l n i c a . Na części dolnej chropowatej, występy z czterech stron, bez oznaczenia ząbków, w formie wałeczków. Wys. 28 cm\ największa szer. 26 cm', wys. do przegięcia 11 cm; kołnierz nie oddzielony od części dolnej; szer, dna 10 cm. Tab. III, fig. 20j

В P o p i e l n i c a zniszczona. С P r z y s t a w k a zniszczona.

№ 18613 D N a c z y n i e c z e r w o n e , dość gładkie, wew. nie czer-nione; z trzech stron blizko krawędzi ozdobione ząbkami, po trzy z każdej strony. Tab. III, fig. 23.

Л? 18611 E C z e r p a k zew. bronzowy, wew. czarny; dno umieszczo-ne nie na środku, przez co naczynie stoi nieco bokiem; dno nieco wklęsłe 3 cm szer. Wys. średnia 5 cm, szer. 12 cm. № 18624 B r o n z . Skręt ze spłaszczonego drutu bronzowego,

CMENTARZYSKO CIALOPALNË. ₃₃

Grób 8.

№ 18014 Л?' 18615

Grób 9.

Grób 10.

Grób 11.

Grób 12.

JV° 18616

Grób 13.

Л" 18617 i 18618

Grób 14.

M 18619.

Grób 15.

Grób 1«.

Grób 17.

Grób 18.

Dwie popielnice przykryte miskami, obok czerpak. A P o p i e l n i c a zniszczona.

В P o p i e l n i c a czarna, część dolna od zew. szaro-bru-natna. Wys. 13 cm; szer. 16 cm; szer. brzuśca 22 cm; wys. na przegięciu cm. Powierz, gładka, z dwóch stron na prze-gięciu uszy ułamane; przy każdym uchu z obu stron po dwa

ząbki wypukłe, podana na fig. 3.

С C z e r p a k z kołnierzem. Wys. 4 cm; szer. 7 cm: maleń-kie dno 1 cm szer; Wys. kołnierza 1 cm. Barwa naczynia sza-ro-czerwona.

D i E M i s k i — zniszczone.

Brak wszelkich wiadomości. Brak wszelkich wiadomości. Brak wszelkich wiadomości. Ocalała miseczka.

Ocalała miseczka 18617 i popielnica sklejona 18618.

Ocalały 2 kawały misy 1861'.). Po za tem brak wiadomości. Brak wiadomości.

Popielnica przykryta miską, zniszczone. Brak wiadomości.

G r o b y k o p a n e p r z e z a u t o r a .

G r ó b 15). Na głębokości 40 cm popielnica, wew. kości palone i kółko Plan bronzowe. Przy popielnicy siedin przystawek; В miska, we-na rys. is. w ną fr z D czerpak; С czerpak, .F

naczy-nie czerwone, leżące bokiem; E miska, wewn. H czerpak maleńki; G naczynie czarne, leżące bokiem.

Mb 19003 ^ P o p i e l n i c a czarna, brak kołnierza pozostała tylko część dolna; należy są-dzić, że była identyczna z popielnicą z grobu 46 (p. tab. 11,12). Zachowana część dolna chropowata, ozdobiona z czterech stron wypukłymi ząbkami, po cztery z

ka-o

Ü

Grób 19. Rys. 18.

34 LEON K O Z Ł O W S K I .

żdej strony. Szerokość brzuśea 49 cm, szer. dna 10 cm, wys. do przegięcia 14 cm.

Л" 19000 В M i s k a zew. bronzowa, wew. czarna, identyczna z miską z grobu 46. Wys. 10 cm, szer. 21 cm, szer. dna 8 cm, wys. kołnierza 3 cm.

19001 С C z e r p a k podany na tab. I, fig. 7, wew. czarny, zew. częściowo szaro-brunatny; dno lekko wklęsłe; ucho na przegię-ciu karbowane. Wys. 5 cm, szer. ll-J cm, szer. dna 3 cm. Mś 19002. D Czerpak czarny, wys. 4Ą cm, szer. cm. Ucho

częścio-wo utrącone, dno słabo zaznaczone, nieco wklęsłe cm szer. Skorupa gruba. Podany na tab. II rys. 10.

№ 19004 E M i s k a — tylko skorupy, z których pomiarów wykonać nie było można.

До 19005 F N a c z y n i e c z e r w o n e źle wypalone, typu podanego z grobu 30. Do sklejenia nie zdatne, wzięte tylko skorupy. Л« 19007. G N a c z y n i e c z a r n e podane na tabl. II, fig. 10. Brak

krawędzi kołnierza; na brzuścu wypukłe ząbki po trzy z trzech stron. Na kołnierzu linie równoległe, lekko wgłębione.

№ 19006. H. C z e r p a k w skorupach, do sklejenia nie zdatny; po-miarów zrobić nie mogłem.

Bronz. P o d w ó j n y s k r ę t drutu bronzowego o średnicy 4 cm. G r ó b 20. zrujnowany. Zebrane skorupy pochodzą z czterech naczyń: dwie

popielnice, naczynie czerwone i czerpak.

№ 19010—11 D w i e p o p i e l n i c o typu podanego na fot. z grobu 46; wymiarów podać niepodobna. Część dolna jednakowa, słabo chropowata, brzuściec silnie ku kołnierzowi załamany, wewn. bronzowo szara. Druga — silnie chropowata, wewn. czerwona, brzusiec lekko przegięty.

Л« 19008 N a c z y n i e c z e r w o n e — tylko dno. C z e r p a k — tylko fragmenty, wewn. czarny.

G r ó b 21. zrujnowany. Wzięte naczynie czerwone typu podobnego do nacz. z grobu 30, (tabl. II, fig. 9). Zewnątrz bronzowo-szare, wew. czarne, powierzchnia chropowata. Ząbki niewyraźnie zaznaczo-ne tworzą raczej jedno wspólzaznaczo-ne zgrubienie. Wys. 17^ cm, szer. otworu?, szer. dna 8 -cm. Tylko połowa.

G r ó b 22. Na głębokości 40 cm popielnica A i dwie przystawki: В c z e r p a k , С naczynie czerwone.

Л» 19013 A p o p i e l n i c a . Odmiennego zupełnie typu. Zew. czer-wona, wew. czarna, powierzchnia chropowata, Brak krawędzi nie pozwala zrobić pomiarów.

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₃₅

Grób. 23, Plan 7, Rys. 19. X» 19014 В C z e r p a k bronzowy, we w. czarny, dno płaskie. Wys,

cm, szer. 10 cm, szer. dna 3^ cm.

Л» 1912 С N a c z y n i e c z e r w o n e w drobnych fragmentach, zew. czerwone, wew. czarne, źle wypalone.

G r ó b 23. Na głębokości 40 cm popielnica i siedm przystawek. W po-Plan pielnicy A trzy sztuki bronzowe. В naczynie czerwone, bo-na rys. 19 к(е ш > Wew. С czerpak, obok D

czerpak, E małe naczyńko, F mi-ska, w niej G naczynie czerwone, bokiem w niem H czerpak. Л» 19015 A P o p i e l n i c a czarna, we

fragmentach, typ często na cmenta-rzysku spotykany.

19010 В n a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarne, dość gładkie na po-wierzchni, bez żadnych ozdób, for-my tej, co i podane na tab, II, fig. 9,

z grobu 30-go, Wys. 14 cm, szer. 12 cm, szer. dna 7 cm. Л? 19017 С C z e r p a k , tylko połowa, barwy czerwono-bronzowej, wew.

nie czerniony. Dno tylko lekko zaznaczone, przez nieznaczne wgłębienie. Wys. 4 cm, szer cm.

19018 D C z e r p a k szary, wew. czarny, ucho ponad krawędzią wystające, dno słabo zaznaczone, lekko wklęsłe. Wys. 4£ cm, szer. 12 cm, szer. dna 3^- cm. Podany na tab. I, fig. 6. № 19019 £ N a c z y ń k o c z e r w o n e wewnątrz nie czernione,

po-dane na tab. II, fig. 14, bez żadnych ozdób, gładkie. Wys. cm, szer. otworu 7-J- cm, wys. do brzuśca 2 cm. Kołnierz 4^ cm szer. dna 4 cm. № 19020 F M i s k a , Identyczna co do formy z podaną na tab. II z grobu 40. Ciemna, gładka na powierzchni. Na krawędzi kilka wy-stępów. Wys. cm, szer. 20 cm. Wysok. kołnierza 3 cm, szer. dna

36 LEON KOZŁOWSKI. Л" 10021. G r ó b 24. Planik na rys. 23, № 19022 Л° 10023 № 10124 Л» 19016 O r ó b 26. G r ó b 27. Л» 19044.

jtóUO

G N a c z y n i e c z e r w o n e . Pozostała tylko część. Sko-rupa gruba, czerwona, wewn. nie czerniona.

H C z e r p a k . Skorupy z maleńkiego czerpaka czarnego. В r o n z y. Potrójny skręt drutu bronzowego o śred. 3 cm, rys. 20.

Podwójny skręt drutu bronzowego, śred. 3 cm z łańcuszkiem składającym się z 0 ogniw, również z drutu o końcach na sie-bia zachodzących. Rys. 21. Podwójny skręt drutu bronzowego, śred. 3 cm z nawleczonym kółkiem bronzowym, grubym. Rys. 22.

Przez pomyłkę grób ten został rozdzielony na dwa i dlatego oznaczony jest podwój-nym numerem. Na głę-bokości 25 cm. popiel-nica i 5 przystawek, В czerpak, С miska, D mi-ska odwrócona dnem do góry, E miska. F na-czynie czerwone.

A P o p i e l n i c a , tył-byś. 23. fragmenty, z których można sądzić, że jest analogiczną do podanej na tab. z gro-bu 40.

В С z e r p a k, na krawędzi występy. Wys. 5 cm, szer. otworu 13 cm, dno wklęsłe szer. 3 cm.

E M i s к a zniszczona zupełnie.

Z) M i s к a. Co do formy identyczna z podaną na tab. I z gro-bu 36. Wys. 8 ł cm, szer. 21 cm, wys. kołnierza 25 cm. W e w . czarna, zew. bronzowa, na częściowo czarna.

C. M i s k a . Identyczna z poprzednią. Wys. 9 cm, wys. koł-nierza 3 cm, tylko część. W e w . czarna, zew. częściowo czar-na, częściowo szaro brunatna.

F. N a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarne, nie całkowite, ozdobione ząbkami; typu podanego z grobu 30 (na tab. II. fig, 9).

Na głębokości 20 cm grób zrnjnowany. Na głębokości 30 cm tylko popielnica.

P o p i e l n i c a , zewnątrz żólto-czerwona, z czarnemi plama-mami, wewnątrz bronzowa. Do grobu -została włożoną w sta-nie zdeformowanym przez działasta-nie ognia przy wypalaniu, tak, że obwód jest jajowaty, nieregularny. Na powierzchni brak

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. 37

Grób 28.

JS° 19030

Grób 2«.

Grób 30.

p. rys. 23. Л" 19027 Л» 19045

Grób 31.

Л» 19354

Grób 32.

Grób 33.

Rys. 24. № 19046 Л» 19047

ozdób; tylko jedno ucho. Skorupa gruba, piankowatej budowy, zupełnie przepalona. Wys. 29 cm, dł. obwodu 25 cm, szer. obwodu 12 cm', szer. dna 8 cm. Powierzchnia gładka.

В r o n z. Ułamek drutu bronzowego. Na Głębokości 20 cm. tylko popielnica.

P o p i e ln i с a czarna, tylko fragmenty części dolnej. Skoru-py gładkie grube. Jest ona zdaje się odmienną od pospolitego typu popielnic o formie z grobu 40. 0 kształcie jej jednak nie można podać żadnych wskazówek.

Na głębokości 20 cm grób zupełnie zrujnowany; poniżej szkielet ludzki, wyprostowany, w pozycyi z północo-zachodu na południo-wschód. Przy szkielecie żadnych zabytków nie odna-lazłem. Odosobnienie tegoż od grobów szkieletowych, brak za-bytków i kamieni ustawianych wskazuje, że nie należał on do cmentarzyska szkieletowego. Być może, iż szkielet jest pó-źniejszego pochodzenia, że zakopany został już po zarzuceniu obu cmentarzysk, może w czasach ^historycznych.

Na głębokości 40 cm kości palone na kupce. Oddzielnie bez urny dwie przystawki: A naczynie czerwone, В miska przy-krywająca naczynie.

A N a c z y n i e c z e r w o n e , przedstawione na tab. II, fig, 9, wew. czarne. W y s , 15 cm, szer. 15 cm, szer. dna 7 cm Z czterech stron po 5 wypukłych ząbków z każdej strony.

В M i s k a , tylko większe fragmenty. W y s . 8 cm, szer. cm, wew. czarna, zew. popielato-bronzowa, częściowo czarna, identyczna co do formy z miską z grobu 40.

Na głębokości 50 cm. Kości przepalonych nie ma— odnala-złem tylko skorupy z kilku naczyń pomieszanych.

Na głębokości 25 cm popielnica niezdatna do wzięcia; wew. kółko bronzowe z pojedynczego drutu bronzowego.

Na głębokości 40 cm popielnica i 3 przystawki: В czerpak, В miska, D naczynie czerwone.

A P o p i e l n i c a , tylko skorupy typu, podanego na fot z grobu 40. Pomiarów żadnych wykonać niepodobna.

В C z e r p a k , tylko skorupy typu podanego z grobu 23. Pomiarów wykonać nie można. Wewnątrz czarny, zew. bron-zowy.

С M i s k a , tylko skorupy.

38 LEON KOZŁOWSKI. Grób 34. Grób 33. Ali 19049 Л» 19050 № 19028 Grób 36. Rys. 25. Л» 19051. № 19052. № 19031 До 19029. № 19032

Należy do kultury La Téne i z tego powodu do niniejszego opisu nie został włączony.

Na głębokości 40 cm. popielnicy nie odnalazłem. Kości leża-ły oddzielnie; przy kościach trzy przystawki: A czerpak, В mi-ska, С naczynie czerwone.

A C z e r p a k , wewn. czarny, zew. częściowo czarny, częś-ciowo żółto-bronzowy. Wys. 4 cm, szer. dna 3 cm.

В M i s k a , tylko skorupy.

С N a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarne, typu podanego na tab. II fig. 9, z grobu 30, ozdobione przy krawędzi ząbkami po dwa. Wys. 11| cm, szer. dna 7 cm, szer. otworu niewia-doma.

Na głębokości 60 cm popielnica i sześć przystawek: A po-pielnica, В, C, D naczynia czerwone; wewnątrz naczynia С— czerpak E', wew. D — czerpak F\ G — miska.

O O j )

Rys. 24 — 25 — 26.

A p o p i e l n i c a , tylko część dna, od zew. chropowata, po-miarów, z powodu braków, zrobić nie mogłem. Części górnej brak całkowicie.

В N a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarna, ozdobiona wy-stępującemi ząbkami po dwa, trzy i cztery. Tylko część górna powierzchni naczynia chropowata. Forma identyczna z nacz. z grobu 30 (tab. II fig. 9). Szer. otworu 16 cm.

С N a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarne, na powierzchni lekko chropowate, ozdobione trzema występującemi ząbkami po trzy z każdej strony. Forma identyczna z poprzedniem Wys. 11 cm, szer. otworu 12 cm, szer. dna 6 cm.

D N a c z y n i e bronzowe, przedstawione na fot. 16, bez ozdób; na powierzchni silnie chropowate. Wys. 15 cm, szer. otw. 14^- cm, szar. dna 8 cm.

kra-CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₃₉

wędź wystającem; na krawędzi małe występy. Wys. 4 cm, szer. cm.

Л» 19033 / ' C z e r p a k szary, wew. czarny, wyjątkowo nizki, a sze-roki, uszko utrącone; pod uchem szereg kresek podłużnych, w pobliżu ucha dwie dziurki, na brzuścu—-po cztery w dwóch miejscach kreski ukośne. Krawędź oddzielona kołnierzem. Wys. 3£ cm, szer. cm, zamiast denka—wgłębienie cm szerokie. Przedstawiony na tabl. 1, fig. 4.

Л5 19034 G M i s k a czarna, przedstawiona na tab. I, fig. 3, Wys.

cm, szer. otworu 15 cm, wys. kołnierza cm, szer. dna dna 5 cm. Jedno ucho.

Grób 37. Na głębokości 60 cm — popielnica do sklejenia niezdatna, № 19055 same skorupy.

Grób 38. Całkowicie zrujnowany.

Grób 39. Na głębokości 60 cm popielnica i dwie przystawki: В miska do góry dnem, pod nią naczynie, niezdatne do wzięcia. JV° 19035 A P o p i e l n i c a , zew. ciemno-bronzowa, wew. czarna,

tyl-ko cześć; pomiarów wytyl-konać nie podobna. Styl-korupa części dol-nej gładka, na przegięciu imitacje uszek. Popielnica typu po-danego na tab. II z grobu 40.

Grób 40. Na głębokości 60 cm — dwie popielnice i trzy przystawki, Rys. 26. w jednej popielnicy skręt bronzowy A i В popielnice, С

na-czynie czerwone, D czerpak, E miska.

Л» 19039 A P o p i e l n i c a identyczna co do formy i ozdób z fot. z grobu 46. Część dolna chropowata, niezdatna do sklejenia: część górna dobrze dochowana; kołnierz od brzuśca oddzielony przez lekkie wgłębienie. Wys. kołnierza 12 cm, szer. otworu 20£ cm, szer. brzuśca 29 cm.

Л» 19057. В P o p i e l n i c a nieco mniejsza od poprzedniej, we frag-mentach, co do formy identyczna z innemi popielnicami. Na przegięciu z dwóch stron uszka.

В r o n z. Pierścionek pojedynczy z drutu bronzowego, o śre-dnicy 2-ch cm.

С N a c z y n i e c z e r w o n e , zew. czarne, z czterech stron ozdobione ząbkami, po dwa. Tylko fragmenty.

№ 19037 D C z e r p a k wykonany z czerwonej gliny; ucho lekko po nad krawędź wzniesione. Wys. 5 cm, szer. 10 cm, dno ozna-czone za pomocą wgłębienia szer. cm.

Л° 19036 E M i s k a , przedstawiona na tabl, II, fig. 13, zew. czarna, wew. ciemno-brunatna, na krawędzi wyraźne występy z małeir

40 LEON KOZŁOWSKI.

uszkiem pionowem. W y s . 7-J- cm, szer. 19 cm, wys. kołnierza cm, dno wklęsłe średnicy 4 cm.

G r ó b 41. Na głębokości 50 cm popielnica i przystawka.

Л» 19058 A P o p i e l n i c a , tylko część dolna. Identyczna z popiel-nicą z grobu 46. W y s . do przegięcia 12£ cm, szer. brzuśca 31 cm, szer. dna 12£ cm.

Л» 19040 В N a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarne, grubej roboty, tylko fragmenty.

G r ó b 42. Zrujnowany, skorupy zapisane pod № 19059.

G r ó b 43. Na odległości 60 cm popielnica, miska i naczynie czerwone. № 19060 A P o p i e l n i c a we fragmentach, co do typu identyczna

z podaną na fot. z grobu 46.

Л» 10061 В M i s k a , tylko fragmenty, wew. czarna, zew. częściowo-czarna, częściowo bronzowa; nie posiadała kołnierza, krawędź na samym brzegu do wew. zawinięta; jedno ucho identyczne jak u innych misek, dno małe, wklęsłe, 3£ cm szer.

№ 19062 C. N a c z y n i e c z e r w o n e , typu podanego na fot. z grobu 30, wew. czarne, ozdobione przy krawędzi ząbkami po trzy. Tylko fragmenty.

O r ó b 44. Na głębokości 60 cm popielnica, przy niej przystawki. A P o p i e l n i c a czarna, w skorupach o typie z grobu 46-go. В N a c z y n i e c z e r w o n e , wewn. czarne; tylko część dolna bez kołnierza. Typ podany na fot. z grobu 30-go. G r ó b 45. Na głębokości 60 cm popielnica, przy niej przystawka. № 19064 A P o p i e l n i c a czarna, w skorupach, o typie pospolicie na

cmentarzysku napotykanym.

В N a c z y n i e c z e r w o n e w skorupach, typ również pospolicie spotykany.

G r ó b 4(>. Na głębokości 80 cm popielnica i trzy przystawki: В na-(Rys 27). czynie czerwone, С miska, wewnątrz D czerpak.

Л» 19042 A P o p i e l n i c a przedstawiona na tabl. II, fig. 12; część dolna chropowata, z czterema wypukłymi ząbkami, po cztery; brzusiec od kołnierza oddziela wklęsłość bez linji rytej; na wprost ząbków części dolnej, na przegięciu wypukłości imitu-jące uszka bez dziurek. Szyja starannie wygładzona zwiera

się ku brzegowi. Popielnica zew. czarna, wew. bronzowa. W y s . 22 cm, szer. otworu 19 cm, wys. kołnierza 11-J- cm, szer dna

11 cm.

№ 19053. 5 N a c z y n i e c z e r w o n e , zew. czarne, identyczne co do formy z podanemi na fot. z grobu 30; wypukłe ząbki w y

-CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₄₁

stępują z czterech stron naczynia po trzy. Wys. 14 cm, szer. otworu 13 cm, szer. dna 7 cm.

Л» 19038 С M i s k a , wewnątrz czarna, na zew. bronzowa. W y s . 9£ cm, szer. 25 cm, wys. koł. 373 cm, szer. dna cm. № 19065 D C z e r p a k czarny, o uszku nieco ponad krawędź wzniesionem; na krawę-dzi lekkie uwypuklenie w rodzaju ząb-ków. Naczynie we fragmentach.

G r ó b 48. Na głębokości 50 cm jedna popielnica w bardzo złym stanie, skorupy rozpro-szone, niezdatne do sklejenia.

G r ó b é9. Na głębokości 55 cm jedna popielnica, przystawek brak. P o p i e l n i c a czar-na, wew. bronzowo-szara, dno płaskie, część dolna do przegięcia—chropowata. Część górna gładka, z matowym

połys-kiem. Kołnierz zwężony ku górze, oddzielony od części dolnej rowkami z czterech stron, w rowku imitacye uszek. Na części dolnej, na wprost imitowanych uszek nalepione wałki gliny, uformowane w postaci ząbków. Wys. 31 cm, wys. części dol-nej do przegięcia 14 cm, do rowku 17 cnv, wys. kołnierza 14 cm, szer. otworu 17 cm, największa szer, 35 cm, szer. dna

10

cm.

G r ó b 50. Na głębokości 55 cm pięć naczyń: A popielnica, wew. skręt (Rys. 28). bronzowy, В С czerpaki, D miska, E naczynie czerwone.

A P o p i e l n i c a — tylko fragmenty.

№ 20938 В C z e r p a k czarny, nie całkowity. Wys. 3 cm, na kra-wędzi występy; dno zaznaczono, jako silnie wklęsły dołek, sze-roki na 2 cm, od strony wew. wypukły.

№ 20937 С C z e r p a k czarny, od wew. na dolnej części bronzowe plamy. W y s . 3^ cm, szer. 7 cm, dno zaznaczone za pomocą głębokiego wklęśnięcia, formy półkulistej.

№ 20939 D M i s k a czarna, znacznie uszkodzona. Wys. 5^- cm, na krawędzi występy; kołnierz wys. 1 cm, lekko wygięty, dno 3^f cm szer., od wew. wypukłe, dwa uszka małe, osadzone jak zwykle poniżej kołnierza.

E N a c z y n i e c z e r w o n e , wew. czarne, w drobnych fragmentach.

щ

ф

ST^r.SO.

42 LEON KOZŁOWSKI.

B r o n z. Skręt pojedynczy drutu bronzowego, średnicy 20 cm.

Grób 51. Grób zrujnowany składał się z dwóch naczyń, popielnicy i przystawki.

A P o p i e l n i c a w ułamkach, e typie z grobu 49-go. В P r z y s t a w k a w rodzaju miski, w ułamkach, glina czarna z domieszką tłuczonego granitu, krawędź nie wygięta i bez kołnierza prosta. Wys. 7 cm, dno wklęsłe szer. 3£ cm.

Grób 52. Na głębokości 30 cm grób złożony z trzech naczyń: A po-pielnica, wewnątrz ozdoba bronzowa, В miska, С naczynie czerwone.

A P o p i e 1 n i ca typu najpospolitszego, we fragmentach — Analogiczna do znalezionej w grobie 49.

В M i s k a czarna, silnie uszkodzona typu najpospolitszego.

С N a c z y n i e c z e r w o n e wew. czar-ne, w ułamkach.

B r o n z. W i s i o r e k bronzowy na czte-rech ogniwach, nielutowanych, z drutu bron-zowego, blaszka czworokątna. Podany na rys. 29.

Grób 53. Na głębokości 25 cm grób zrujnowany, składał się, jak się zdaje z dwóch naczyń: popielnicy, wewnątrz której leżała ozdo-ba bronzowa i z maleńkiej przystawki.

A P o p i e l n i c a , tylko drobne fragmenty, skorupy czarne, w części dolnej chropowata.

№ 20936 В N a c z y ń k o z gliny czarnej, z dwoma uszkami na prze-gięciu. Wys. 5 cm, wys. kołnierza 3 cm, ku górze lekko zwę-żony; szer. otworu 4^- cm, część dolna wys. 2 cm', dno płaskie, szer. 2^- cm, szer, brzuśca 6 cm.

B r o n z. Z a u s z n i c a z drutu bronzowego, złożona z trzech większych ogniw i czwartego maleńkiego. Ogniwa nie są spa-jane, a jedynie końce drutu zachodzą na siebie.

Grób 51. Na głębokości 50 cm popielnica bez przystawek.

A P o p i e l n i c a czarna, wew. bronzowo-popielata, tylko fragmenty, tego typu, co podana na fot. z grobu 49-go.

Grób 55. Na głębokości 50 cm cztery naczynia: popielnica i trzy przy-stawki pogniecione zupełnie.

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₄₃

Grób 56. Na głębokości 25 cm tylko dno naczynia czerwonego, wew. czernionego, kości palone obok.

Grób 57. Na głębokości 20 cm dwa naczynia: od popielnicy tylko dno, poniżej miska dnem do góry.

A P o p i e l n i c a , dno we fragmentach. В M i s k a również niezdatna do sklejenia.

Grób 5S. Na głębokości 20 cm — popielnica, tylko dno.

Grób 59. Na głębokeści 25 on popielnica bez przystawek. P o p i e l -n i c a typu -najpospolitszego, we fragme-ntach, czar-na, wew. popielato-bronzowa, z czterech stron występy na części dolnej i imitacye uszek na przegięciu.

Grób (»0. Na głębokości 20 cm dwa naczynia i popielnica oraz na-czyńko czerwone leżące bokiem.

P o p i e l n i c a , tylko dno, we fragmentach, czarna, zew-nątrz chropowata.

N a c z y n i e c z e r w o n e , niekompletne, o formie identycz-nej z naczyniami czerwonemi, pąspolicie spotykanemi na tym cmentarzysku, lecz znacznie mniejsze, ozdobione ząbkami; wew. czarne, na powierzchni chropowate. Wys, 8 cm, szer. dna 4 cm.

Naczynia i ich formy.

1) P o p i e l n i c e .

Najpospolitszym i prawie jedynym typem, występującym na cmen-tarzysku są popielnice podane na- naszych tablicach. Część dolna chropo-wata. Cechę tą nadawano przez pociągnięcie tej części naczynia warstew-ką gliny płynnej, po której palcami pociągano, wytwarzając smugi i chro-powatości.

Z czterech stron przylepiano wałki gliny, w których często robiono wgłębienia, naśladujące plastyczne ząbki. Ten sposób zdobienia dolnej czę-ści naczynia jest cechą bardzo charakterystyczną. Część dolna przegina się, po nad przegięciem znikają chropowatości i skorupa staje się gładką, w wielu przypadkach nawet z połyskiem. Powyżej przegięcia przebiega ro-wek, z którego wychodzi kołnierz, zwężający się ku górze, o krawędzi nigdy na zewnątrz nie wygiętej. W rowku, z którego wychodzi kołnierz, na wprost wałków części dolnej znajdują się małe wzgórki, jakoby na-śladownictwo uszek, również z czterech stron. W tej ozdobie zachodzą pewne odmiany, mianowicie: na jednej popielnicy z grobu 18 spotykamy

44 LEON KOZŁOWSKI.

z czterech stron tego rodzaju ozdoby po dwie z każdej strony, w innej, z grobu 16, z dwóch stron uszka, a obok nich z obu stron uwypuklenia. Pozatem, nie spotykamy prawie żadnych odmian; brak również na po-wierzchni jakichkolwiek ornamentów rytych.

Pod względem proporcji, to szerokość dna stanowi mniej więcej po-łowę szerokości otworu, a jedną trzecią szer. brzuśca. Stosunek ten nie ulega nigdy większym wahaniom; jeżeli się zdarzają to najczęściej z powodu małego dna, i nigdy połowy podanego stosunku nie przekraczają. Stosu-nek wysokości części górnej do dolnej jest zwykle prawie równy, a jeże-li się zmienia to na korzyść części górnej która jest wtedy wyższą. Po za tym typem, na cmentarzysku znalazły się tylko dwie popielnice o ty-pie wyjątkowym z grobu 22-go i 27 go.

2) M i s k i .

Podobnie jak przy popielnicach, jedynym prawie typem misek są podane na tablicach.

Są to naczynia przeważnie czarne, zawsze gładkie na powierzchni, często o plamach szaro-bronzowych. Dno płaskie lub wklęsłe; brzusieć nieco wydęty, zakończony kołnierzem, wygiętym nieco na zewnątrz lek-kim łukiem. Poniżej kołnierza zawsze tylko jedno ucho, z otworem ma-łym, utworzonym jakby przez przedziurawienie patykiem, otwór przecho-dzi równolegle do dna. Na krawęprzecho-dzi zauważyć można drobne występy, przypominające nieco występy na ceramice węgierskiej pól popielnico-wych. Różnorodność wśród misek na naszem cmentarzysku jest bardzo mała, występuje jedynie w profilu, mianowicie: w niektórych część dolna jak również i kołnierz są wygięte na zewnątrz, przez co szerokość w sto-sunku do wysokości jest znaczna. W innych miskach kołnierz prawie pro-stopadły do podstawy i część dolna mniej wygięta. Jako typ odmienny —- mamy tylko jedną miskę we fragmentach z grobu 43, której brak koł-nierza, a jedynie krawędź jest do wewnątrz wygięta, w kształcie ostrego kantu.

3) C z e r p a k i .

Rozróżniamy dwa typy: z kołnierzem i bez niego. Czerpaki bez koł-nierza, są to naczynia więcej lub mniej półkuliste, o dnie zwykle nie-wielkim, zazwyczaj wklęsłym, często zaznaczonym jedynie za pomocą wgłębienia, wykonanego palcem. Wgłębienie to jako wypukłość jest wi-doczne od wewnątrz. Na krawędzi często drobne występy; ucho zawsze w większym lub mniejszym stopniu wzniesione ponad krawędź. Brak wszelkich ornamentów. Czerpaki z kołnierzem różnią się jedynie tem, że krawędź jest otoczona wklęsłym pasem, przez co powstaje kołnierz, nieco wygięty na zewnątrz. Jedynym czerpakiem odmiennym — jest podany na

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₄₅

fot... jest on znacznie niższy, szerszy i ozdobiony skromnym ornamentem w postaci kresek. Pod względem wielkości, to szerokość otworu waha się między 8 — 13 cm'- a wys. od 3—5 cm.

4 N a c z y n i a c z e r w o n e .

Co do formy wszystkie są identyczne. Są to naczynia wypukłocylin-dryczne barwy czerwonej lub bronzowej, źle wypalone, kruche, na powierzch-ni zwykle chropowate, powierzch-nigdy zupełpowierzch-nie gładkie, często pokryte smugami, wykonanymi przez pociągnięcie po powierzchni naczynia — palcami. — Wewnątrz naczynia te są często czernione. Co do wymiarów to ich wyso-kość waha się między 10 do 20 cm, szer. otworu jest prawie równa wy-sokości, często nieco węższa o 1 — 2 cm; dno mniej więcej równa się połowie szer. otworu, bywa ono płaskie lnb wklęsłe. Jedyne ozdoby spo-tykane na naczyniach są to nalepione wałki z gliny w formie ząbków, których bywa 2—5. Wałki bywają nalepione z dwóch lub czterech stron naczynia; bywają jeduak naczynia, gdzie ich brak zupełnie. Typy naczyń są podane na tablicach.

O d m i e n n e t y p y n a c z y ń . ч

Wśród przystawek spotykamy 3 naczyńka, które nie podpadają pod żaden z wyżej opisanych typów. Są to naczynia z grobów JN» 19, № 23 i Л! 53 lit. B .

B r o n z y .

Przedmioty bronzowe, spotykane na opisanym przez nas cmentarzysku należą w przeważnej swej części do wyrobów z drutu. Poza tem p o -siadamy: 2 szpile i jeden wisiorek z blaszki bronzowej. Ozdoby te należą do wyrobów najpospoliciej na polach popielnicowych spotykanych i są dla nich wyrobami charakterystycznymi.

Zwrócić należy uwagę na wyroby z drutu. Część ich stanowią pier-ścionki; większość jednak nie mogła być używana do tego celu — średnica bowiem tych skrętów drucianych jest za wielką na pierścionki, a za ma-łą na bransolety. B y ł y ' o n e zapewne zausznicami. Nasuwa się tu analo-gia do zausznic, występujących w czasach wpływów kultury prowincyo-nalno-rzymskiej, a następnie w okresie tak zwanym słowiańskim. Szcze-gólniej rzucającą się w oczy analogię daje skręt drutu z grobu 18, o je-dnym końcu haczykowato zagiętym. Uwaga ta jednak nie może nasuwać przypuszczenia, jakoby bronzowe wyroby wskazywały na czasy blizkie pa-nowania kultury prowincyonalno-rzymskiej.

gro-46 LEON KOZŁOWSKI.

bach, do muzeum p. E. Majewskiego złożył p. Wiśnicki, jeszcze 10 wy-robów bronzowych z drutu, pochodzących z cmentarzyska ciałopalnego, a odnoszących się do zrujnowanych grobów.

Wyroby bronzowe są tak mało charakterystyczne, że datować nam cmentarzyska nie mogą; co najwyżej wskazują one na przynależność cmentarzyska do epoki bronzu.

Układ grobów.

Jako typową sytuacyę ąrobu, podać moina grób, złożony z popielni-cy, obstawionej przystawkami. Liczba przystawek nie bywa nigdy zbyt wielką; największą jest w grobie 23-m w liczbie siedmiu; popielnica prawie zawsze jedna; wyjątkowo tylko w grobie 4-ym znajdowały się cztery po-pielnice, a w grobie 40-ym dwie. Znamy też groby, jak np. 30, w którym brak popielnicy, a kości złożone były na kupkę, bez naczynia. Pospolitym jest przypadek, gdy grób składa się tylko z popielnicy bez przystawek; przystawki stoją albo luźno, albo co się często zdarza — jedne w drugich, czasem są przewrócone, lub leżą bokiem.

Na żadnej popielnicy nie odnalazłem przykrycia, jedynie przystawki czasem bywają przykrywane miskami.

Wzajemny stosunek grobów względem siebie jest nieprawidłowy i brak jakiegokolwiek regularnego ich układu. Całym swym układem nie odbiega cmentarzysko nasze od ogólnie notowanej sytuacyi w grobach pól popielnicowych, różnica polega jedynie na stosunkowo niewielkiej liczbie naczyń, spotykanych w jednym grobie.

Wiek i charakter cmentarzyska.

Stan badań cmentarzysk ciałopalnych na naszych ziemiach nie po-zwala na zestawienie naszego cmentarzyska z wykopaliskami krajowemi: nie wiemy też jakim lokalnym odmianom ulegają nasze pola popielnico-we, z tego powodu musimy posługiwać się analogiami z krajów oś-ciennych.

Jak wiadomo wśród pól popielnicowych odróżniamy dwa okresy: starszy Łużycki tak nazwany od znalezisk w Łużycach i młodszy Śląsk— od znalezisk na Śląsku.

CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE. ₄₇ do datowania naszego cmentarzyska przez porównanie go do jednego i dru-giego typu. Popielnice, odnalezione na górze Klin, charakteryzują się wy-sokim, w kształcie ściętego stożka kołnierzem, krawędź nigdy nazewnątrz nie wygięta. Część dolna wyraźnie od kołnierza oddzielona, baniasta; w naczyniu odróżnić możemy wyraźnie część górną od dolnej. Cechy te wskazują na typ łużycki, jak również i popielnice o uchach umieszczo-nych po obu stronach naczynia, poniżej kołnierza są wskazówką, że cmen-tarzysko nasze należy do typu łużyckiego pól popielnicowych. Brak orna-mentów rytych na naczyniach jest również tego dowodem. Kształt małych naczyniek z grobów 19, 23, 53 jest typowy dla cmentarzysk łużyckich.

Czerpaki o uchu ponad krawędź wzniesionym w cmentarzyskach łu-życkich występują wyjątkowo; w dużych ilościach widzimy je dopiero w cmentarzyskach śląskich, ale tam są trochę odmienne od wyżej opisa-nych. Ucho czerpaków śląskich bywa bardziej wydatne; większość też naszych czerpaków jest stosunkowo wysoka i brak im kołnierza. Jedne czerpak jest typowro śląski. W każdym razie jest to wskazówką, że

formy śląskie zaczęły już wchodzić w użycie. Tego samego dowodzą naczynia czerwone, bardzo pospolite w cmentarzyskach śląskich i rów-nież na Klinie.

Miski stanowią typ mało znany. Ucho umieszczone poniżej kołnie-rza wskazuje na formę przeżytkową neolitu, zupełnie bowiem podobne co do formy miski znamy bardzo licznie z neolitu; przypomnę tu nasze kra-jowe znalezisko wr Złotej, skąd posiadamy cały szereg misek podobnej

formy. Różnica zachodzi pod względem wyrobu, wypalenia i barwy. Przeżytkowy neolityczny charakter zauważyć także możemy w po-pielnicach, mianowicie nalepione ozdoby, często zębate, na dolnej części naczynia i wypukłe ozdobienia u podstawy kołnierza, umieszczone z czte-rech stron naczynia, na wprost nalepionych wstęg lub guzów części dolnej uważać możemy za reminiscencye ceramiki koszykowej neolitycznej.

Cechą charakterystyczną ceramiki cmentarzyska opisywanego jest ubóstwo form naczyń, które charakteryzuje cmentarzyska łużyckie.

Zbierając to, co -powyżej powiedziałem, możemy stwierdzić, że cmentarzysko nasze należy do czasu panowania pól popielnicowych łużyc-kich, przyczym zauważyć trzeba, że typ śląski już też jest słabo wyrażo-ny; dają się też wykazać formy przeżytkowe neolitu. Cmentarzysko więc

na górze Klin uważać należy jako póżno-łnżyckie. W kraju naszym

cmentarzysko to co do swego charakteru nie jest osamotnione. Najbliż-szą analogią dla niego jest pole popielnicowe z Mydlnik pod Krakowem, a także wprawdzie nie w tak wysokim stopniu cmentarzysko z Kwaczały

48 LËON KOZŁOWSKI.

Galicyi, w Zach. Zbiory Akademii Umiejętności posiadają też cały szereg luźnych znalezisk, które we wszystkich szczegółach odpowiadają naczyniom naszego cmentarzyska. Pewną, choć znacznie dalszą analogię możemy odnaleźć w cmentarzysku z Lipin z Poznańskiego, jest ono jednak nieco starsze i zawiera większą ilość form śląskich.

u

liT, o Srzy «г ny g /'""л

*d f,. У -v@C®

6«

t / T T ] о

4 g >

о bft.

(8

d

®

l

0 0 © ^

O «

Iwanowice — Klin,

Światowit, t. X . TABLICA II.

Iwanowice — Klin,

Światowit, t. X . TABLICA II.

Światowit, t. X. TABLICA III.

2 / ( 8 f i 2 î . U ' " )