• Nie Znaleziono Wyników

Schlesische Geschichtsblätter, 1932, Nr. 1

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "Schlesische Geschichtsblätter, 1932, Nr. 1"

Copied!
24
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

s w u u a i M i i i a »

(3)
(4)

X - ' G Z Z } -

miv-tiiagu-«ał<c«=g^.- *

L / O f J / O

' 1 9 6 2

(5)

... mim ■■IWIIBIIIIIHWIIIIIIW IIIII

3 of)tgong )932

'K u m m e t ; i

____

<5eite ( £ u t t © e b a u e r : 9 3 o m „ © ro ig = 2 B e ! b I td )e n “ n a < | { Ą le fijĄ e n

Q u e l l e n j u S B e g in n b e s 1 9 . 3 ^ r ^ u n ö e r t 5 1 — ® 2 B i I h ) Ä l a r o i t t e r : D i e ä l t e f t e n m o r a l i f d j e n S B o Ą e n f Ą r i f t e n

i n S Ą I e f i e n . 6 — 1 1

S t r t u r S t i l l e r : © in f o n b e r b a r e s © f j r o n o g r a m m i m elje»

m a l i g e n S d jie f e lja u ^ e s u S B u n ^ l d u ... 1 1 — 1 3 f j e l l m u t © b e r l e i n : © i n S B ilb e r a tla s j u r ^ l e j i ^ e n

H i r ^ e n g e j Ą i Ą t e ... ... 1 3 — 1 5

© r r o i n § i n ^ e f ( g r . S t n b r e a e ) ... 1 5 91b o If S t a u b e g u m 8 0 . © e b u r t s t a g e ( 2 B . D e r f d ) ) . . 1 5 — 1 6 i f f l i t t e i l u n g e n . . . : . ^... 1 6 U m f r a g e ... 1 6 D i e © r f o r f d j u n g b e r b i l b l i d je n Q u e l l e n j u r b e u tfc l)e n © e jd jic f)te .

G i n 9 1 u f ru f j u r S W ita rb e it (9 B . U l a r o i t t e r ) .

B re s la u n r e w e n d t & 6 r a t i i e r

19 3 2

^ a b r lid ) 3 Igelte: J a n u a r , H p r il u n d ’jfu li

(6)

SotfteUungcu uttb Quellen jut; fdjleftft^en ©efd)i^te.

25b. 1. D ie p o titifd ) e C e n b e n ; b e r C r o n i c a p r in c ip tim P o lo n ie , n . ID itfjeim S d j u l t e . 1906. D e rg r.

2. D a s IT e u m a th te r H e c ^ tsb u d ? u . a n b ev c IT e u m a rh te r H e d p ts g u c lle u , n o n (Ö. T H e in a rb u s . 1906. 2 ? m . 7.

3. S t u b i e n g u r fcfdeftfc^en /lird )e n g e fd jid )te . S eftfd p v ift 3. B i f d7o f s ju b i( d u m b e s ß a r b . D r . ß o p p , 5 ü r f t b i f d ) o f s n o n B r e s l a u . 1907. 27)11. 6. 4. 2 5 e itra g e 3. d fy a ra M e riftik b. p r e u | U e rT O a ttu n g s b e a m te n i n S d ? le fie n b i s 3.

U n te r g a n g e b. f r ib e r i3ia n ild ? e n S t a a t e s , n . D otj. 3 ie f iu rf d ). 1907. 21)11.2,SO.

5. S rie b rid ? £ l? e o b o r u . UTercfiel im D ien fte f ü r s U a te r la n b . H eit I, b is S e p te m b e r 1810, o . ® tto £ in fte . 1907. 21)11 4,50.

6. 2 5 eitrag e 3. S ie b lu n g s f tu n b e i. cf?em. S u r f te n tu m S c b rn e ib n iij, n. )Tt. C r e b lin . 1908. 2 i m . 4.

7. 2 tn to n £ o t)? a r (B raf v. Ifa ^ f e tb t-f fiie id ie n , f i a n o n t b u s , ® fft3i a t u . iD en erab n i b a r n o n 2 3 r e s ta u , n . Dofepf? D u rtg n ilj. 1908. 21)Tt. 1,60.

8. D a s b jr tlk ’T tm m a r b te r T ledjt n. 1181, n . ® . IT T ein arb u s. 1909. 21)11.2.

9. D ie I f u t b i g u n g s f a l j r t ń o n i g 5 r ie b r id ? s I. n . B ö fjm e n (b e s „ T D in te rb ö n ig s " ), n . Si. 2 3 ru d ? m a n n . 1909. 21)11. 2 ,4 0 .

10. S r ie b r id ) C lje o b o r n . D le rd te t. C e il II ( 1 8 1 0 - 1 3 ) , 0. ® . t i n b e . 1910. 21)11.6.

11. D ie 2 le id ? s g rd fl. n . E )o d ) b c r g fd ) e ) lla jo r a ts b ib lio tf je b i. b. c rfte n b re i DaSjv<

fp u n b erten il>res B e ftc lje n s , 1 6 0 9 — 1909, n. fr. 3 . C n b e m a n n . 1910. 2UU. 2.

12. T lg r a r f r a g e u. 2 lg ra rb e ro e g u n g in S d jtc fie n i. 3 .1848, n . Si. 21eis. 1 9 1 0 .2UU. 3.

13. D ie m itte la lte rlic h e C e ric f its n e r fa ff u n g b e s S f ir f te n tu m s S l o g a n , n.

5 . m a t u s3biernic3. 1911. 2UTI. 3.

14. © fte rre iih ifc h e u . p r e u | S t d b t e o e n n a t t u n g i. S d )le f. 1 6 4 8 — 1809, b a rg e ft.

a m 23eifpiel b. S t a b t S t r i e g a u , n . ® . © u n3et. 1911. 21)11. 2 ,5 0 .

15. 21at u . 5 ü n f t e b. S t a b t B r e s l a u i. b. fd )lim m fte n S e ite n b. 3 0 jd l?r.

firie g e s , n . 3 . J lr e b s . 1912. 21)11. 3.

16. © efd). n . fiirch c u . ß lo f te r S t . T lb a lb e rt 311 B r e s l a u , n . ß . B l a f e l . 1912. 2 U H .3 . 17. D e r B e g in n b. beutfd». B e fie b lu n g i. S d jte fie n , n. D. S c ib e l 1913. D e r g r, 18. Ü b e r bie 2 ln fd n g e b e s J llo fte rs C e u b u s , n . ® . © ó rfta . 1913. 21)11. 2 ,5 0 . 19. D ie B a u rm n o I Ie n f p in n c r e i in S c h le fie n b is 311m p reu fe ifeb en S o U a e fe b n o n

1818, n . £). 21oem er. 1914. 21)11. 3.

20. E ju n b e rt D al?re fchtefifcher 2 tg ra rg e fd ? ic h te . D om ß u b e r t u s b u r g e r S rie b e n b i s 311m 2lb fd )tu f3 b e r B a u e r n b e f r e iu n g , n .D .S ic b u tf c h - 1915. D e rg r. 2 .2 lu f l.

im D e rla g P r e u | u . D ü n g e r. B r e s l a u 1927. B ro fc fn 211)1. 8; ©3t. 21)11. 1 0. 21. S c fü efien u . b e r © r ie n t, n . £7. TDenbt. 1916. D e rg r.

22 . D e r T D iberftanb B r e s l a u s g eg en © e o rg n . D o b ie b ra b , n . 21. flo e b n e r. 1916.

21)11. 4,50.

2 3. ß le in e S c h r if te n , n. P . C a m b e rt S c h u lte O F . M . 1 918. 21)11. 7,50.

2 4 D ie (E in fü h ru n g b e r 2 1 e fo rm a tio n i n B r e s l a u u n b S c h le fie n . (Ein 21ücb>

b lid t n a c h 4 0 0 J a h r e n , n . p . / i o n r a b . 1917. D e rg r.

2 5 . U n te rfu c h u n g e n 311 b en B r e s l a u e r B i f d j o f s b a t a l o g e n , n . P . ® b ilo S c h m ib t 0 . F . M. 1917. 21)11. 4,50.

26. Ü b e r fchlef- S o rm e lb ü c h e r b. J l l i t t e l a l t e r s , n . ft. TD uthe. 1919. 21)11. 6,50.

27. ß e i m a t u . D o lfts tu m b. S a m ilie /lo p p e r n ig f i ( C o p p e r n ic u s ) , n . ©. B e n b e r.

1920. 211)1. 3.

2 8. f i a f p a r n . C o g a u , B ifc h o f n . B . ( 1 5 6 2 - 1 5 7 4 ) . I .,n .tt. (E n g elb ert. 1926. 21)11.6. 2 9 . D a s © r ü n b u n g s b u c h b. (lt. ß e in r ic h a u , n . p . B re tfc h n e ib e r. 1927. K m . 5 .

30. D a s B r e s l a u e r P a t r i g i a t i. D ü t t e l a t t e r , n . © e rh a r b P fe iffe r. 1929. Km. 10.

31. B e it r a g e 3. K e d j t s s S ie b lu n g s » u . ID irtfc h a ftsg e fc h ic h te b. Six. Jllilitfc h b i s 3. 3. 1648, n . J o f . © o ttfc h a lft. 1930. Km. 10.

3 2. D ie S e itu n g e n u . S c itfc h rif te n S c h le fie n s n. b. A n f ä n g e n b i s 3. 3. 1870 bgrn. b i ; 3. © e g e n m a tt, n . ID . f ila r n itte r . 1930. Kill. 10.

33. D ie fh le fifc h e © u t s h e r r f h a f t b e s a u s g e h e n b e n 18. J a h r h u n b e r t s , n.

C rn ft (Emil f ilo (3. 1931. Km. 5.

(7)

(0 c l ) l e f t f c ^ e < & e f c ^ t c ^ t 5 b ( ä t f e r

(3HifteiIungen bcs V erein s für ©efdücbte ©cbfeficns

1 0 Q0 3 u ^eiütttbuitg «tif Jlourab 1

Öetausgegcßeu »ou §Stl'()et'm perftf;

S d ^ r i f t te i tu n g : S r e s l a u 16, C ie r g a r tc n f f r a g e 13 ( 5 ta a ts a r Ą > ip )

B - ^ = = : a [ H ] B = -—. = . - ^ — — ^ _ ^... =r= B

3 n l ) a l t : C u r t © e b a u e r : SSom ,,©tDig = 2 B e tb lid )e n “ n a d ) jĄ leiijctjen Q u e l l e n j u S e g i n n b e s 19. 3 a Ö r ilu n b e r ts . — S l l t l l g Ä l a r o i t t e r : S i e ä lte jte n m o ra lifd je n S B o d je n fd jrifte n i n S c file fie n . — Ü I r t u r S d j ü l e r : © in (o n b e rb a re s

© tjr o n o g ra m m im e h e m a lig e n S ^ ie g h a u l® j u © u n g la u . — § e U m u t © b e r-- l e i n : © in S i i b e r a t l a s g u t fchlefifctien 5tirchengefchict)te. — © rto in § i n g e f ( g r . S I n b r e a e ) . — 8 Iö o lf S d j a u b e s u m 8 0. © e b u r t s ta g e (2B . S e r j d ) ) . — U R itte ilu n g e n . — U m f ra g e . — S i e © rfo rietju n g b e r b ilb lid je n Q u e l l e n j u r b e u t|c l)e n ©efcf)icl)te (SB. Ä l g r o i t t e r ) .

E - = ■- — ■= ■ = ---H B E — --- r

5Bom If©u)ig=2Bcibli^cn" nad) Quellen

5 U beginn bes 19. 3 a b rbunöc^ 5-

© o n © u r t © e b a u e r .

lUufüfo im b ß iu p fin b fa n x le it fin b S u l t u r p h a feii a n ś g e fp ro Ą e n fenti»

n iu e n E£)ai;af t e r §- 2tIIc§ b re ^ t ftd) b o rt u m ba§ 3Scib; bie © a la n te rie fteUt-biefeg in ben D Jtitte lp u n tt be§ gefelltgcn S ebeng, bie © fite n ber bor?

n e h m e n SBelt u n b ju n t j e t l an d ) b er ü o n biefer b e e tn f iu |t e n m ittle r e n

© cf)id)ten b er ® efellfd)aft geigen gang ü b erln ieg en b e in e n § a tiS äu m SBetcf)lic()en u n b S ü fte rn c n , bie „ S c h ö n e " S i t e r a t u r ift f ta r f erotifd) ge^

f ä r b t, n n b bie S m p f in b fa m c n b eib erlei @efdf)tecl)t§ fchtnelgen gerabegu in fra n !I)a fte n u n b üerftiegeneU © efü l)lcn . S i e b ü rg erlic h e © itte n re f o rm be§ 18. ,(j:at)xt)unbert§ fudfte gtoar m it ih r e n ÜJioralifchen SB o^en^

fcEjriftcn an d ) biefent Ü bel j u fte u e rn , fo n n te eg a b e r n id jt m i t ber SBurgel a u g ro tte n 1). Gćrft feit bem Slugbrutf) ber g ro ß en frangöfifdien iR eb o lu tio n toebte ein r a u h e r e r SSinb auch na(^ ® e u tfd )la n b h in ü b e r,

© te ftü rg te bei ben loeftlichen 91ad)barrt politifch bag a n c ie n re g im e u n b brachte in b a s gefellfchaftlicbc S eh en au d ) bieSfeitS beg R fie m 68 e in e n r a u h e r e n S o u h in e in , ber fidj fdilieftlidf in b er n a p o leo n ifd )en R ot*

geit noch locfcntlich b e rftä rfte . © in m ä n n lic h e re r © eift b e rb rä n g te in g e fu n b e r R e a fiio n ben fje m in ig m u g , u n b m a n b e g a n n e n erg ifd jer u n b fd jo n u n g g lo fe r a n ben fitttich en f3 u fiä « b c n u n b b e r a llg e m e in e n © eiftig»

te il S r i t i ! get ü b e n . @o fuchte m a n auch eiK «eiteS u n b to ertb o llereg (gbeat b o m SBeibe u n b f ü r bag SBeib au fg u fteb en , baS fich freilich , m ieb er a n bie ä lte re © e b a n fe n tu e lt, ettu a beg 16. ^ a h r h u n b e r tg , a m le h n e n fo n n te , b a b e i a b e r auch b en b e rä n b e r te n lu irtfc h a ftliĄ e n u n b fog ialen 5 8 erh ältn iffen R ech n u n g tr u g . „ S a g ©toig=3BeiBtiche gieht u n g h in a n " , fin g t b er c h o r u s m y s tic u s in b er ©dflufffgene beg glbeiten b e ile g b er © oethefdfeu g a u f ttr a g ö b ie , ber, im © e g e n f a | gum erften , bag h e ro ifd u m ä n u lic h e iß rin g ip , bie ta tf r ä f tig e g cm ein n ü isig e S lrb e it a m

t ) ü h b a r f £)ier a u f m e in e n S lu ffah „ 3 u r R e fo r m b e r @he " in t Streb- f- itu ltu rg e f d ) . S b . 15 <3. 9 7 ff. öeririeifcn.

(8)

2

SBoIjle beg 33bl!es, bic f r l ö f u n g bee C a n n e s b u rd ) b it fittlid )e S a t Ucr=

^errlicfjt. ® tefem n e u e n äJlam te fo n n te n u r ein n e u e s. SBetb g en ü g en , b en n ,31t ber f ittM )e n i a i fo n rtte ii)u n u r baS @ b I e , !© I e i b e n b'e am SBeibe Begeiftern. S o m i t ift im ^ r i n j i g bag fcfgriüle a io la fo , bie lueid)=

lidje © m g fin b fa m lc it, ü b c rto u n b e n , ba§ © tla b e n tu m beg iF ia n n c s b a r bem 2Beibe a b g e ftre ift u n b baS SSerljältntS ber © efct)Ied|ter a u f eine n a tü rlic h e re , g efü n b cre © ru n b fa g e gefteltt.

S i e b e rä n b e r te © ru n b c in ftc llitn g beS © Cannes 3111: J r a g e ber lueib»

tichen ^ to e c fb e ftim m u n g e rfie ^ t m a n a u s B e tra c h tu n g e n , bie in beu

© d)Iefifd)en S ß ro b in sia lb lä tte rn b on 1 8 0 3 ! ) ü b e r bie © a fa n te r ie du«

g eftellt tuerben. B is baf)in h a tte n bic •'öulbiguugen be§ © ia n n c S ber le ib lic h e n ^ u g e n b u n b S c h ö n h e it gegolten, bie © a la n te r ie iu a r alfo im lbefentlid)en b n rd ) äfthetifd)e © efichtS hunfte b e ftim m t tu o rb e n . S i e b ü rg erlic h d ja r a fte rif ie rte g e i t u m 1800 to o llte -jinar ben g o r tf c h r itt, beu g e g en ü b er bem SBefen e in e r ä lte re n grobianifch.en iß eriü b e bie gor«, b e ru n g ber © a la n te r ie , nicht j u l e f t h e rb o rg e ru fc n b u rd ) bie © d)ule beS ro m an ifc h cn © influffeS, bebeutete, nicht m iffen. ■ Sfbgr fic [teilte beu m oraU fchen © tajfftab ü b e r ben äfthetifchen u n b erblicfte ih re atecht- fe r tig u n g n u r in ber n a tü r lic h e n B e ftim m u n g beS äöeibeS, bie fiel) in bem breifachen B e r u f b er © a ttin , © lü tte r u n b § a u S f r a u erfchöhfc.

g m m e r tuieber b eto n en biefen B e r u f bie .Q u e lle n je n e r B e rio b c , mie etto a g ; g . (£amf.ieS iefen slo e rtcS B uch „ B ä tc r lid je r B a t f ü r m e in e S o c h te r" (B ra u n fc h lu e ig 1789, 3. B . © . 5 ff., 14 ff., 85 ff.). S i e g b e e b e r g r a u e n e m a it3ip a tio n to ä r je n e m ® efd)tcd)t nod) n id jt a u fg e g a n g e n ; n u r b er to u n b crIid )e S h e o ö o r © o ttlic b b. ^ ifrp e l ä u ß e rte b a m a lS in S cu tfd )»

la n b in fein em B u ch e „ Ü b e r bie b ü rg e rlic h e B e rb e fie ru n g b er ÜBeiber"

( B e r lin 1792), fe in e r ^ e i t tó eit b o ra u S ę ile n b , r a b ü a l e . e m a n jih a to rifc h e

© e b a n te n . S i e lu a h re u n b echte © a la n te r ie , heifet eS alfo in ben B b 11' b in j id l b lä tte r n , gelte n i c h t b e r g u g e n b u n b S c h ö n h e it, fo n b e rn ber eblen 3BeibIid)feit, b er SEßürbc beS äö eib e s, baS b u rd ) fie 3111- tä tig e n ©r«

f ü d u n g ih r e r B fK d )ten a n g e re is t m erben folle, „ S a bie eigentliche 3B ürbe u n b b er B e r u f beS SBeibeS b a r i n beftel)t, eine b e rftä n b ig e , tre u e , liebenbe © a tti n u n b © h itte r 311 fein, fo folgt, baft lo ir eigentlich blojf gegen b c rt)c ira te te g r a u e n s im m e r jene © a la n te r ie Beloeifen fo llte n ."

g u n g e n © läbd)en g eg en ü b er gelte bie Bf(.id)t, g a la n t 311 fein, n u r , „ to eil lo ir hoffen u n b b o ra u S ie b e n , bah e in m a l eine b ra b c © a ttin a u s ih n e n m erben fo il."

Slber l o i r b b en n jebeS © iäbd)en © a tti n u n b © h itte r , f ü llt ein e jebe biefen B e r u f a u s u n b lo irb fie febft b ab u rd ) g lü d lid )?. S a f j bieg and) b a m a lg nicht ber g a l l m a r , e rf a n n te m a n feh r loohl u n b b c id )ä ftig te fiel) eingel)enb m it biefent B ro b le m . © Ign fa n b bic ilrfa d ) e n in ben ber«

fd)Icd)icrten S e b e n S b e rh ä ltn iffe n , 311m groficn S e il a b e r auch ü i bem n ie b rig e n © ta n b e ber a llg e m e in e n © ittlid )fe it. S i e B ta b i n s ia l b lä t te r bo n 1807 2) fd )ilb ern bie § e ira tS a u S fid )te n ber S ö ch ter b er h ö h eren u n b m ittle r e n © tö n b e fehr u n g ü n ftig . ©g m a n g le in fo lg e b er la n g e n fd)loeren K rieg e feit, b er fra n sö fifd je n © e b o lu tio n f ta r ! a n h e iid ts fä h ig e n

© iä n n e r n , aud) erfdilucre bie B e r te n e r ü n g beg SebenS bei gefteigerien

J) Bb. 41 ©. 319 ff. 2) Bb. 46-,@. 194 ff.

(9)

-b cö ü rfn iffen bic © x ü n b u ttg cin cä Ö n itö ftn u b cs. Slbcx beitteben {ei bie {eit g e ra u m e r g e i t gefunf'ene © ittlic ^ fe tt ein Ü bel, ba§ bie ju n g e n Ü euic Dom h e ir a t e n a b ^ a lte , {o b efo n b erś bie N e ig u n g , fid) a u fje rija lb ber e ^ e äu a m ü fie re n J). Sluci) bie SR ubefuĄ t b e r ju n g e n ® jäbd)en m irfe D erberbliä). g le ifĄ e r* ; S a d ę r * u n b © d^ufim ac^ertöc^ter, ^eifjt eg in ber ä u te ^ t e rto ä ijn te n fd)iefi{d)en G u e E e , m oilen S a m e f i e l e n , g e b a rb e n fid) lnie to irflid ie g r ä u l e i n , „ m i t bem p fiffig en 3«o b eß ü td )en , im ajfouffelhm geluanbe u n b gried)ifd)em g ufjfdjm ucfe, m it bem {Roman in ben ip än b en u n b ber (Scoffaife in ben g n jje n u n b m it ben fed ften S tn fo rb e ru n g e n a n m o b e ta n b u n b b o rn e ljm e m 2 R ü § ig g an g tu t ^ e r j e n / ' S i e © e ltu n g beS L e i b e s in b en Singen beg IR a n u e g m a r nad) biefer O n e lle and) n idii n e ljr eine fo pope, bin iß e b a n b ln n g ber ju n g e n SRäbdjen b u rd ) bie Iu n g en Ü K änner im gefelligen 9Serfel)r niept m e p r eine fo rücffiditgbolle m ie in f r ü h e re n 3 ette n . „ S i e 5D?änner r a u b e n , fpiefen u n b p la n b e rn Don {{Solitil u n b laffen bie S a m e n fipen u n b 2 lrm in S lrm in la n g e n {Reipen la u f e n " 2)- i ] u r S e f je r u n g b er 'JJiißftanbe m ü rb e n b a m a lg red)t b raftifd je 5ßorfd)läge gem acht, p l a n feplug 5. SB. bic g in j ie l ju n g a lle r M ö f te r Dor, n m m it ifjre n © in fü n f te n bie m itte llo fe n a lte n J u n g f e r n Rt e r n ä h r e n 3). © ine m irflid jc (freilid ) n u r teilm cife) Slbpilfe a b e r eu>

m a r te t n u f e r fdRefifcper © e m ä p rg rn a u n n u r Don b er m o r a l i f d j e n

« e f f e r n n g beg m eib lid jen © cfdjlcdjtg, bag r e in e r , ebler, D erftänbiger, fp a r fa m e r u n b re lig iö fe r m erb en m uffe, „ © rrö te n m ü ß te jebe, m en n fie Don ip r e m Ü Ranne ein e © pielfaffe fo rb e rn m o d te " , u m fid) a n bem ba=

m a lg leib eu fd jaftlid ) gepflegten t a r t e n f p i e l 311 b eteilig en . S i e g r a u e n m itte n ein fre im illig ę g S lb fo m m en u n te r e in a n b e r fdRieffen, u n b nad>

biefem m ü ß te n fie 3. SB. n u r bie „ D e rfa n n te n " fittfa m e n S ä n g e , S R en n ett u n b Sßolonaife, ta n g en , b a m it „ n u fe r e S R äu n er n id )t ip re ©epmaep u n b ip re n R rg e r b a ra r i fepen, baff m ir u n g in ben S lrm e n fre m b e r g ü n g = lin g e fcpm adptenb m iegeri u n b m ilb u rn p e rm e rfe n la ffe n ." © e m e iu t finV p ie r bie b a m a lg nidpt la n g e D orper in ŚIRobe gefo m m en en „ m ilb e n "

iä n g e SBalgcr n n b © a lo p p (© a lo p p a b e ), bie bei ben S ln p ä n g e rn beg R ite n f ta r f in SBerrnf fta n b e n . U nb fdRießlicp fo lltęn alle g r a u e n bie g u n g g e fe lle n , bie n u r a u g SU m eigung gegen bie ©pe niept p e ir a te te n , a lg ip r e g efd p n o reu en g e in b e u n b ,;© Iü cfg ftö rer" Deradpten u n b er*

b a rm u n g g lo g gefellfdm ftlicp b o p fo ttie re u .

S i e « tlag en ü b e r m iß r a te n e © pen m a r e n ü b rig e n g .nidpt n eu . © o ü p e fin b en fid) 3. SB. in ben „S8e o b ä |p tu n g e n in ber lite ra rife p e n n n b ntord»

lifepen SBelt 311 r S lu fn a p m e beg g u te n © efepm adg u n b ber g u te n © itte n in © cplefien" (SBreglau 1773) i). ü b e r a l l gebe eg S R iß b erg n ü g en , U n*

g u frieb en p eit, Ś a lt f i n n , R b n e ig n n g u n b U n e in ig fe it in ben © pen. U nb ein e © epeibung errege faft m eniger. Sluffepen alg eine § 'e ir a t. © ittlicp e S R ipftänbe m erben auep p ie r alg U rfacpen biefer SRöte a n g e fü p r t. 3 m a n g bei b er © a fte n m a p l, S eicp tfiu n , © itelfeit u n b falfd je © rgiepurig ber g r a u e n , Slugfcpm eifungeu b er ju n g e n SLRänner m erben u n te r a n b e re m D e ra u tm o rtlid ) gemadpt. „ © ite lfe it u n b © e n u f;" finb naep e in e r fdparfen

-1) © a ś § a n n ö D e rf(p e SD lagajin Don 17 8 8 (@. 1 089) fp riep t fdjon Don b e i

„ S R o b e n tifo g p n ie " u n b ©pefepeu b e r ju n g e n SD länner,

2) Spr.=SBI. 4 6 © . 207. 3 ) S p r . ^ l . 4 6 © . 2 9 6 ff., tnSbef. © . 3 03.

4) © . 161 ff.

(10)

4

'M ifippiC fl tu beit g i r ü U t n ä i a ^ I ä t t e r n butt 18(39 ‘) b e t „ ^ ttb e g f t f f beö g attsen a rm fe lig e tt S5ßefen§ b e t 9 3 | | r | t § I u n f e r e r 'B e ib e t" . (!) SBeldjc SB trfitttg babc betttt baö U nglücf be§ «attbeS , b a§ ja b a m n lg u n te r bcv S n u t e be§ S u r f e n jc u f3te ? S)te äufeere 5ßrad)t fei m d )t g e m in b e rt, ber SuSU§ lucrbc n td d e in g c fd jrä n ft, b er S a n b bo n @etbe u n b g tittc r g u lb berbüK e n u r u u tb ü r f tig ba§ (Slenb. S a u n t e i n e u n te r 100 g r a u e n fü b le, ibag eg betfie, © a tti n u n b iO tu tter 51t fein. ® ie a n b c re n feien p u p p e n , bie jeb en © c b ritt nacb ben R e g e ln b er S b e a te r n ti in i t abtttäffeu.

® ie ©be fei n ich ts a ls ein b ü rg e r lid je r S o n t r a f t , Ccicbt 311 fcblie&en u n b feid)t j u löfen.

§ i e r m i t ift bag . S p u t a ber © bef^ e ib u n g e n an g e fc b n itte n ; eg be=

fcbäftigte fd)un jen e „ g u te a lte 3 e i t " in bubem © ra b e . g n ben S te i f e n b e t iR o m a n tilc r t r a t m a n offen f ü r bie © rle id d e ru itg ber © bCi fcbcibungen ein . idttd) 3B ilbelm b. l ü m b o l b t fu rb e rte fic in fe in e r

@ d)rift „ g b e e n 311 e in e m SSerfüd), bie © te n g e n b er S B ttffa m fe it beg

© ta a te g 31t b e ftim m e n " (1792). ® ie © efeb g eb u n g e r f a n n te bag © efäbr»

liebe e in e r foldjcn ^ r a r i s , u n b ein p r e u |i f ^ e g © b ift bom 17. ÜRobcmber 1782 f ü l lt e gegen ben |Jt'ifib ran d ) ber ü b c rb a n b n e b n te n b e n © cbeibungeu eitt3u fd )re ite n . ©oiebe fü llten f o r ta n n u r attg febr erbeblicben llr f a d ;e n jü g e la ffe n lo erb en , aueb fbK ten bie © eriebte „ a lle e rfiu n lid je 93a tl)e "

b a r a u f b crlb en b en , gioifiben ben © tre ite n b e n 31t b c r m i t t c l n 2). 3)ag 1794 b e ra u g g e fo m m e tte A llg em ein e p reu^ifebe S a n b re ib t reg elte b a n n bie fR ecbtgm ateric b u rd ) A u f3ä l)lu n g b er © cb eib u n g g g rü n b e fo, lote eg big .)Um g n f r a f t t r e t e n beg S e u tf d je n « ü r g e r lid j c n @ cfebbttd)eg (a m 1. g a n u a r 1900) © c f e | geblieben ift. ® ie gefeblid)c g ü r f o r g e erfebien a b e r ben © itte n r e f o r m e r n niebt loeitgeI)enb g enug. © 0 fp tc d je n bie @d)lef.

ißroO .siölI. b on 1808 B) b on ben b ü u fig e n ü b e re ilte n ©bctO bereit £ re n = n ü n g b u rd ) bie ©l)e9efeb c äu fe^ r e rlc id fte rt lucrbe. ® e r © ü b u e b e rfu d ) burcl) einett ® ciftlid )en In irb b e rto o rfe n , io eil bie © beleutc m eift feine iR eligion b a tte n ; ber S lejt, bie H e b a m m e ober ein g u te r B e f a n n te r fei b a f ü r o ft m e b r a m tU a b e . g n ben © tblefifcbcn iß ro b .* ® ll. b o n 1809 ') beifjt eg: „ © 0 p re b ig t u n f e r frib o le g g c i t a l t e r : bie © be fei n id )tg a lg ein b ü rg e rlic b e r S o n t r a f t , ben m a n leid )t fdjliefien u n b loieber a u fb eb en fö h n e " . U n b au d ) bei biefer © eleg en b eit W irb bie lodere, S le ib ttn g ber g r a u e n (bag fog. gried)ifd)c S o f tü m ) g etab e lt. Sin ben S U tar tre te bie iö r a n t m obifd) gefleibet u n b en tlo eib e ibn a u n t „@ d )au p lah b u b le rifd )e r 9 fa d tb e it."

S i e toeiblid)en 93foben lo a r e n ü b e r b a u p t febr b ä u fig an d ) in @cble=

fien © e g e n fta n b h e ftig e r A n g riffe b er S Jforaliften. g d ) b ab e a n a n b e re r

© te ile ü b e r bag „gried)ifd)e S o f tü m " ber g r a u e n 5U b e g i n n beg 19.

g a b r b u n b e r t l 9 )fa te ria ( m i t g e t e i l t 5). |» ie r fei n u r nod) a u f atoei

„SBriefe" in ben © d)lefifd)en Sßrob.=©II. b in g eio iefen , bie bag faft un*

erfd)öpflid)e 2!bcin a SJtobc b e b a n b e ln u n b bie oberflädilicbe u n b loürbe=

lofe 9Jfobefud)t beg Voeibficbcn ® efd)Ied)tg ü b e r b a u p t a n ben g r a n g e r

' ) SSgl. * b . 50 © . 3 9 6 ff.

) SSgl. © p b e n te rib e n b e r SütenfÄ fieit, 1783, ©• 343.

3) S3b. 47 ©. 110 ff.

4) S8b. 50 © . 393 ff. r') @c£|teftfd)c £ a g e § p o ft 1 925, S tr. 3 6, 2. SSetlage.

(11)

fte lfo t i) . « O lt b iefcr 'JJJobejuctjt {eiett alle © tä n b e e rg riffe n . 3Wah miffc

«i ^ m e^ r ' !lier ® o m e, to er bie Ä 'a m m c rju n g fe r ober toer bie ü e l;e im rn t§ s n n b to er bie SaVt^Iiften^ ob er © d jn e ib e rfo d iic r fei. ®ew beutfc&en g r a u e n u n b W äbcfien erfc^eiue eg Inidjtig, ob bie iW abam e 58onafm -te bei b er le b te n g e te in 'JJhtffelin ober in © eibe erfebienen fei S öenn n t iß a rtg eine B o fo tie Ijalbnacfenb a u f b er «ßrom enabe erfcficine o p fe rte n bie g r a u e n u n b ®täbcf)en ber f a l b e n Sffielt tp re © d fa in b a ftia fe it a u f. U n b e in S e if p ie l f ü r bie U n g e re im tb e ite n ber fOtobc: ® in ajJäbcben tr a g e in t ä ß in te r ein m ei^eg © o n tn te rfle ib m it blo p en t § a l g u n b S ttf e n u n b b lo ß en a ir m e n , b a p t ab er, e in e n u n g e h e u re n S ä r e n m u f f . S i e iOiobc b e ftim m te ü b rig e n g niebt n u r bag S o ftü m , fo n b e rn autfi bag g an se @e=

b a b re n b er SBeiber © o H agen bie 5ßrob.=SÖIt. n on 1800 i ) b a rü b e r , bafe tue © m p fin b fa m te it n n b ^ u r ü ü b a l t u n g ber g r a u e n a b g efo m m en fei;

p a t t beffen geige fid) ein „ f r ib o le r § e r o ig n tu g " , e ü n ag „ U n to e ib liA e g "

bag m a n c b m a l „ a n b ag S e rlm ä jfig e ftre ife ".

© § r b ä ttfig to a r e n aueb bie K la g e n ü b e r bie falfcfje © rg ieb u n g ber b eran to aeb fen b en S ö d jte r. g n ben iß ro b .= « II. bon 1 8 0 6 * ) beifet eg, m a n b ü b c bie ju n g e n OJtäbcben n i ^ t gu g e n ü g fa m e n , b e f^ c ib e n e n f t a u g . f r o n e n , fo n b e rn f ü r m o bifd;en S u ju g , ISIegang u n b S a n b ; fie le r n te n f o lle re rft tan g en u n b ü b e rre ig te n ib re iß b a tttafie m i t u n p a ffe n b e r S e ftü re . SBag fei bag f ü r eine © rg ieb u n g gur ®be! S i e 5ßrob.=i8lf. bon 1 8 1 1 4) taffen fidj» reept u n g ü n ftig ü b e r bie „ g n f t i t u t c f ü r Södpter p o p e re r © tä n b e " a u g . ®g gab naep biefer Q u e lle b o r b er g a p r=

p u n b e rtm e n b e gtn ar nod) niept biete folcper S e p ra n f ta lte n , a b e r fie m iefen ntept feiten gang g u te S e iftu n g e n a u f. S e r S e p rp la n befdpränfte fiep; frei»

tiep a u f © e o g ra p p ie , ©efepiepte, iJ la tu rh tn b e , frangöfifepe © praepe, S e » f la m a tio n , i a n g , .3 eicprten, iD lalen, © tid e n u n b „ S a m b o t tr ie r e n 5) '!

3 u m S e il a b e r tn a r e ü auep biefe g n f t i t u t c boep n u r „ 3 lu g g e b u rte ber ep em a lig eit © a lto m a n ie “ , u u te r f ta n b e n ab g ele b ten , a u g g e b ie n te u fra u » göfifepen © o u b e r n a n te n u n b leg ten bag § a u p tg e to ic p t a u f ben S r i l l f ü r bag öffentlicpe © ja m e n ,, bag m it e in e m iS a ll enbigte. @ic u u te r fta n b e n e in e r m a n g e lp a fte n K o n tro lle , m eift b u rd ) geiftlicpe § e r n t . 9c a cp 1800 feien b a n n bie S ö c p te re rg ie p u n g g in ftitu tc in fo lg e b er © uept ber ain*

g ep ö rig en n ie b e re r i8o l!g !laffen , S a n b io c r f e r , S a ffe n b ie n e r, .spaugfueepte ufto., tp re S ö c p te r gu ein em „ p ö p e re n S a n g e " gu b ilb en , f t a r f b e rm e p rt, a b e r auep a n » r a u e p b a r f e it g e fu n ie n . ©g m a n g e le fa ft ü b e r a ll a n tüdp»

tig e n S e ite r n , b e n n © epreiber, » e b ie n te , b e r u n g lü d te 9Jlam fell§ u n b S a m m e r ju n g f e r n ftü rg te n fid) a u f biefen S e r u f . S o feien „2B inteU fcpulen" in elen b en Q u a r t i e r e n , gum S e i l opne feften © ip , e n tfta n b e n , f ü r bie b on ben U n te rn e p m e rn p ä ttfig niept e in m a l bie SRiete gegapll to erb en fö n n e . aiH erbingg fei in le p te r 3 e it fdpon eine getoiffe fBefferung b iefer B u ftä n b e e in g e tre te u , b e n n m a n b e g in n e bie g n f t it u tg l e ite r b o r

© rö ffn u n g ip re g U n te rn e p m e n g e in e r ftaatlicp eu P r ü f u n g gu u n te r»

giepen. Sin e in e r a n b e re n © tc ü e begfelbcn » a n b e g b er S ß r o b .» p i .6) ifl ebc-nfallg b o n b e r S e r b i lb u n g u n b S e rg ie p u n g b er SBürgertödpter bie

’ ) Scplef. f t o o .= S I I . 180S, 23b. 38' S . 485 ff., 491 ff.

2 ) 23b. 31 @. 1 3 8 , 139. 3) 2Sb. 4 3 © . 2 9 0 ff.

4) S3b. 5 4 © . 25 ff. 5) ® in c 2 lr t © firfe re i m i t Ś e ttc iiftiip . 6) © . 1 3 6 ff.

(12)

6

•Hebe. Söojit le r n te n biefe g ra itsö fifd ), S Ä ^ o I b g i e , u nb 0 tiia(engc)d)icl)te? $ n e in e r b ü rg e rlic h e n brancfiten ftc n id jtb b an o n .

® af; bie 6ü rg e rftd )c @ efeHfd)aft a m S tn fa n g beb 19. ^ af)r£ )u rtb ertb bie @^e nod; a ls ben •'ö an p ib ern f, ben ib ealen 2ö t.rfu n g § fre t§ be§ 2B etbeś ł>rte8, to irb fa u ftt in © tfta n n e n fctjen. ® a § „6inig= 2B eibIid)c", ba§ ben ilU ann „ l) in a n "5iel)i, ift ja loot)! in il;r a m u o ilfo m in en ftcn b e rfo rjie rt.

% n g f a m a b e r b a m m e rte ■ bod^ an d ) je n e m © ejdjlecbt fdjon bie @r=

fe n n tn iS , bajj bag ^ fb eal a u f biefer Gerbe tttd jt im m e r 51t e rre id je n ift.

U n b in b iefer © rfe n n tn ig tau ch ten and) in ben fdjlefifdjeu Q u e lle n füev u n b ba a n b e re S ti m m e n a u f, bie re fig ttie rte r H a n g e n u n b t)infid)tlict) ber iu e i6tic()en SB erufS tätigleit m eitergetienbe ^ o r b e r n n g e n e rh o b en , lo e n n fie a n d ) nod) im m e r io eit e n tf e r n t b o n bem m o b e rn e n 5ßoftuIa.t O ötliger

© IcichfteU ung bon S R ann u n b 2Beib blieb en . 2ß i r befd)Iief;en n u fe re 23es ir a d jtu n g e n m it bem .'pihm eig a u f bie @d)Icf. 5ßrob.»33II. b o n 1810 ’).

SSicte 9Jiäbd)cn, (jeiRt cg b o rt, h e ira te n nicht u n b b leib en u n b e rf o rg t.

©g fei alfo n ith f richtig, baff je b e r m a u n fein e S ö d )te r n u r 51t ® he' f r a u e n u n b Ü M tte rn ergiehe. 'M a n follte^bie M ä b d je u toie bie K n a b e n jnneichft 3U M e n f dj e n ergiehen u n b ih n e n „n ich t blofg hoibe, fo n b e rn gange M enfch cn rech te" e in r ä u m e n . 2)ag erfte 'M cn fd )en red )t beftehe i n b er felb ftä n b ig cn © jiften g . SSiele © elo erb e f ö n n te n b o n g r a u e n ober M äb ch cn ib eit beffer b e trie b e n Iberben a tg b on M ä n n e r n , ©g fei fein

© ruTtb b o rh a n b e n , m a r u m eg m ä n n lic h e g r a u e n f d jn e ib e r u n b S d jn h ' ntachcr f ü r feibene g r a u e n f d m h e gebe. Stuch gu e in ig e n a n b e re n S ä tig » fe ite n eigne fich bag ibeiblithe © efd)ted)t b efonberg g u t, fo e tto a gum 3 e id ) n e n u n b M a le n , g u r M u f if u n b gum S iedinen, u n b bie ent»

fprechenbcn B e r u f e feien ih m gu ö ffn en . ® e r S t a a t folle b a h e r in bie ib eib lith e © rg ieh u n g e in g re ife n u n b bie S ä tig f e it b er M ä b d je n im 23e»

ru fg le b e n fö rb e rn , b a m it bag 2Bcib „en b lid ) an d ) o h n e © h e g ead jtet u n b felb ftä n b ig burd» e ig e n e ,t r a f t , S a l e n t u n b g e r t ig f e it h ä u fig e r u n b leich ter a lg jeß t gu e jiftie re n in ben © ta u b gefept iu e rb e ." Q e r SSerfaffer beg S lrtife lg e rf e n n t H a r „biefe n e u e u n b b e re in ft bod) u n b erm eib lich e Q cnbeng ber tbciblid)en 3 3 ilb u u g ." S eg e id in c n b a b e r b leib t, bafe er bie inefcntlichfte S lufgabe b er © rg ieh u n g b a r in erihlidt, t r 0 p b e m „bie eigentlich m eiblichcn S u g c n b e n u n b felbft je n e oben g e rü h m te beutfehe

••öäuglidjfeit", alfo bag tu ie b e re r fa n n te beutfehe g r a u e n i b e a l, gu e rh a lte n .

Sie älteften ntoraltf^en 2ßod)enf^riften in Sdjlefien.

SSon 2S i 1 H ) Ä I a u> 111 c r.

Sllg im g a p r e 1665 Q e n ig be © a llo gu 'C a rig bag J o u r n a l d e s S e a v a n s erfd jein en lieh , fo n n te er bie X ra g lu e ite fe in e r © r ü n b u n g n id )t a h n e n . ® e n n obm ohl er feh r h alb Slachfolger fa n b , u n b o b iuohl b er m iffeufd)aftlid)eu Jfeitfchrift bie „ g a la n te " gur © eite t r a t , to u r b er Ä re ig b e rc r, bie a lg tra g e n b e t r a f t f ü r bag n eu e U n te rn e h m e n in g r a g e fa m e n

— © e ie h rte u n b höfifche © efellfchaft — noch m ä ü fta r f g en u g , u m ber

') 23b. 52 311 ff.

(13)

7

.Qeitfcfyrift in t 17. g a ^ t ^ u n b e r t 31t g rö ß e re r » e b e u tu n g b e r e i f e n , t f m l id ) e rg in g e§ ja an d ) b e r ä lte r e n © d jln ejtcr bcr ^ e i tf d jr if t, ber R e ttu n g . E r f t ä l§ m it bent b cg in n en b c u 1:7. ^ a lir ln tn b e r t ba§ B ü r g e r

1^5 f .9:2 3

f e t« ^ Irn -S iS łirtf)/ bń” sntr au d -c u tfr gtjtrttttąenctu^inlit- irnng^Ä rafTt ctnt'Druiigtn/»wgiaffrn mürtne/ im raicb ulrfit ö iflf.b an ib tr burd) bit g in g tr a u& adxn f;it<n. i,3(<) 6a!n bic jftnt C rnw fintn ftfirroijitg (fc folntt/ uni> iiadjftiiitiBgruBbii«

<btti Uiittrrlilttc toünfftdi bitft ^ b tttd - P k ilif r fllÖ bgij S & b ü n i tS a g tn nngtft& tn. üfacb ,bieftm @ tß& btnt8 rnu fcenm itaU tbitfenigtu D cqttbtn/ iitbfrcn Sttbc nach g a ts tig

• a u f bt n (jcutiacti 'S.na t’oli feidjtr © n ü c n u n b (Scijltr ( W titjg idj lijntn indjt nudj tin QUdcigtn rtb tn rocDi n.

________________ ffngccottf.

; U n ftrt <rf!f3uf(i)riff;/bt< m ir b c rn d tf& y c u crftnlicnfjabti!/

foU i m cum 5i{ftrnnftKrftiiiiftta.*t&til<uifttOroa6f nt-fttew

«tfen» T D trC crffrtigcrbaB tm iictinctftd) < k c r0 tq rc i!/.c & : b tjr a ilc r und U itQdäpocf» f u td jif a r a tr^ it fcfecintu m eSay J e F p r ę e . { ö o t r wiSrdlitfc im € r n l? t fo trjńrntóŁtriffld tre r b ta if } / fe luitntfröcn srir/ ba|i ib m b tr e rr ff t E ę f tr ja twts

<cOrtbtn rndge. © onfi ßabrit ftitit ^ rp ftu n g e n frijrtrtiu g i t j .« iid a u d g tro iircfc t/u u b ro irb im n iftu P itlm tfjr/e r raddjtc fsö nicht tn b t n e t n n lorara enla fftit/ iricbcr hie Sönferhrit

« u h llnfdtnlo .fD graufrtm ju g tlb t jujit& tH . € tin t S r tó { w rb f iiro ir /r o o e d h f x ^ Ia p tr ljiu b tit rcirh/ in h tm fi'mjfttg#

G t i l i c ju €n b c niibf ngeit/ im b unfern nerniinfftlgtn I'cfttttJ«

eignem U rfttH öl'erlöfjtn/m it ftbdne (it a tratht,u ift.

. 6 o n f t biutti mir in btm norbtrgeoenhtm britftn G tä ft bieftr S&łdaer/ ttórutbittfiM tw o eingtfcbltdKne Ijaupt'gtM tf j u btr&tfTi-rit. 2 lu fb tr a f f t e n S e ite fo H inbcrnennbttnS f*

flehen: jD tc a r ig tr o iitib r tn Ć c ric r . U n b n u fb tri^ fititŚ łi;

U m uß in unb nad) her sfiiltn geile fWgttihed gtlrftn atrfcffi«

T O tffd rtw n ib a tö iL ß u iti-n .ta 'c g en /n 'fn n t3 a^gitngt.i tvna tu fo m m c n la iltii/u n o iie a lf o y u e t unnöijjigcii ^ usgöht w* . b e tb e b m . S ittii'rig tn fß ia tro tW rte B 'jE h tm U -Ä t felbft.ifli

© fflcöltm fltn.

B o b t n . in Scipjtg bci> 3 cf>. C fa n fło p b 5kTtco|nt,,

3 n 2 ie g n i£ { K ! ) S i c g m i i n ö

13n bci)(f5otcIcbCf>nrtiiifr -

; <giijH?ci-ti,

® o na

tSttgiauben ł.3ait Q?ßrft(5imbti)i:t^inber i o r # i t i < i e n ü ü t t e r .

Süoftteß etuef.

łr tita g m t ip ciu t u s o i m l Helm ftudii.& taudetił Greeniflgx P r o f e f lb r M c d k ia a :, in-aiłlii<n mtati u

f i v e 7r. -ik *h*!H Mttti'ctn* 'tap, 3.

E

O res rećiutU eft, u t e fixe S; Centina h om i- nu m perdkiifltmi ad a-fttm navunqve,-luS:u, a lea .U o m n isa liisq v etn ht-neftis arcibusre- daCti, hanc aiK horam , (.UeäiciiMmJc, L ń tfiric w i) , h o c a ly iu m (n u lla fiqvtdem e ft hifjus iceiefispaF«

fim locorum fevcracoercitto) (identer arripiant.eo-

« v c nefarieincalamicacetn z g r o m m , fraudem D o - ö o m m M edicorum Scpeftem R e ip u b lk x uri an*

oicantur ac pcrm ittantur. N u llu j cam ftu p id u s fb o n u io e ft.e e lD a v u s ^ v i fruftra, o m n ib u s vttam tu e n d ira tb n ib u sten ta tis» dem urn n ou p ro fid ca - tu r M edicm am . D ie, fodes, q vis pa^us adeam r, u b i vcl ipfe Paftor, v el x d itu u s, auCtabcr, vetuta, caupo auc fagi fagxqveM edicuiam n o n eXerteant >

u title s m innum eros Pfeudo^CbirUr^os ibi nuflim r delitefcehtes, Q v is n o n faiigyinariuscarniFespu*

tatu r effe M ed icu s, q v o d facinorofos m adfet ? (JSÜEk nufbtiglic G d w Q a u f lE rb tn W nbt uhfircm Jltib e

■ ^ rtrtc h tm t um jtl i i e r t (Btftm obnt. D hnt ettfi-dftbcufige S ltin e b b tr iitftn ctEt übrige tfvrtn w rm tm itn Iftb tln . ©clj»

u n b <Rtl& telrb u n d te fc l: E h r t nnb TlnfetX't txrbniPliths x n o b lltb t n a n h tufHg fey« fchmerelidi I unb fafl jtb t iwl rfidte , S m ib t fä'iiK tfrW rftlgtn, - ^ C f VVtlsUtb, b tt bcplM nefr«

S Sogtu

p£)ot. ^DlIel'orDsli

tu m geiftig 31t e tf ta d je tt b e g a n n , fe^te and) bie b re ite re E n tln ic fln n g beś 3 e itu n g § = u n b 3 c itfc i)riftc n in e fe n ś lute bcr 3 3 u d )e rp ro b u !tio n ü b e rh a u p t ein . © a tte , u m ein S c if p ie l a u § ber' jßcdiingSgefdiicfjte 31t n e n n e n , bie eingige R e ttu n g © d)Iefien§ in t 3 :ab rc 1685 eine S luflagc bu tt 95— 100 O iu m m e rn , ja lu aren , e§ im 3 a l) r e 1720 fcl)on 6 00—;650. ® ie Slugs»

b u rg e r O r b i n a r i L e itu n g lo n n te 1718 a l§ erfte beutfdje L e itu n g gum f e ^ m a t i g e n E rfd )e in e n ü b e r g e |c n , n ad jb em bie gleidjen S S e tfu ^ e a m E n b e be§ 17. f f a ljr b u u b e r ts m iß lu n g e n tu a re n .

6§ ift fe in .Q ufall, b ag bie n e u e Süclucgung b o n E u g la n b au S g in g , beut S a n b e , bä§, b ie lle id jt n eben § o Ifa n b , ben S iieb erg an g im ©elbft»

beluufjtfein beg S ü r g e r t u m s m it ber im .© efolgc be§ S lb falu tiS n tn S hcrs aufgicfienben © e ltu n g be§ Slbelg n id )t in bcm felben SRafje e rfa h re n h a tte iuie O c u tfc h la n b u n b f jr a n f r e id ) . U n b cg ift auch fein S ö n n b e r, baff bie» ■ felbe n eue S e lu e g u u g fiel) m i t b efo n b erer © d jä rfe gegen bie b erb e rb te n S i t t e n ber g e i t lu a n b te ; lu a r buch „ © e f e llf ^ a f t" je n e r O age teilg roh, teifg b e rb a r g fie h in te r äu ß erlich em S c h liff bie fd jlim m fte U n m o ra l! S o fab m a n feine Slufgabc b a r in , 2R o ta l gu p re b ig e n , ben 9Jlenfd)en ein S p ic g c lb ilb beg © inten luie beg Sßöfen b o rg u h a lte n , bie O ngenb a lg 3 i d u n b 3cid)en b er © lücffeligfeit 31t fc^en.

O ie e rfte n m o ra lifd jc tt ä ü o d je n fd jrifte n in E n g la u b , b on S te e l u n b Slbbifon hevauggegeben (1709— 1711 ber „ O a tle r " , 17 1 1 — 1712 ber

„ S p c f t a to r " , 1713 b er „ © u a r b ia n " ) e rre g te n g em altig eg S luffehen, u n b

(14)

8

b o n tljn ett le ite t l’icf) bie g a n je g ü l l e bei- SBoc^enfdjbiftcn fyer, bic b is w e it in bie äWeite § ä lf te beg 18. ^ a ijx ijn n b e rtg , n n m e n tlid ) in T e u iic b ln n b , b e t g ^ t f ^ x i f t e n l i t e t o t t t t g ex ab eju bag © e ^ ta g e *) gab en .

® a § @ in faE § to t be§ englifcben © eifteS in S )eutfcblanb m a t ö a in b n rg , u n b b ie r etfd jicn b creitg 1713 in b em . „ S S e rn n n f tle t" bie erftc bcntfd)e m o t a li f d i e . 3Bocbenfd)tift. .S£amqi)i{Äi f c n n t f ü r bag ^meitc

^ a b r j e l j n t beg 18. 3:a b rb n n b e r tg b te i m o ra lifd je SB odjenfdjtiften in S.& ttfd )lan b , f ü r ba§ b r ü t e bagegeu 27, f ü r bag b ie rte 2 1 ; b a n n fcfete bie grofje © e ile ein.

U n te r bie bebeutenbften b e t ä lte re n m o r a li f ^ e n 3B od)cnfd)ritten m ä re n gn rechnen bic „ S ig c o n r f e be.r I 'i n b l e r n " bori © o b m e r n n b

© re itin g e r 1721 in g ü t i ^ i , b e t „ p a t r i o t " b o n © rocfeg u . a. in H a m b u rg 1724, bie „ V e r n ü n f tig e n l a b l e r i n n e n " b o n © ottfcbeb, § a l l e 1 7 2 5 /2 6 .

® ic ftfjlefifdie S i t e r a t n r m a r in W enigen ^ fa ljrje ljn te n b on b er fü b re n b e n © te E n n g , bie fie b on C p i ^ big .'p o ffm a n n g m a lb a n u n b So^en»

fte in gep ab t I;atte, j n r b ö llig c n © c b e u tu n g g lo fig fc it p e ra b g c fu u fc n 2), u n b geblieben m ä r ben © d jle fie tn n u t b e t © t o l j b e t © p ig o n en a u f ib re eigenen S e iftu n g e n . ©g i f f ' felb fib e rftän b lid ), baf; u n t e r foldjeu U ni ftä n b e n b er n eu e © eift b er m o ra lifd je n © b c b e n fĄ rifte n erft fp äf in t S a n b e © in g a n g fin b e n fo n n fe , u n b ba^, n a m e n tlid ; bag p ro teftan tifcfje D tittel» u n b 9 1 o rbbeutfd)lanb eine g r i ll e b o n ;V ''tid n 'ifte n b e rb o rb ra c b te ; eljc © cblefien b a ju aufnat)m efä£)ig m ü rb e . 6 o gefeiten, e tfd )c in t eg ü b errafcb en b je itig , baf; b ereitg in t ^ a f i r c 1731 bie .e rfte n io ra lifd ie

© o ib e n fd irift in © d)Iefien erfd jcin cu fo n n te .

© ie f n ljtte ben, fo n b e rb a re n päb ag o g ifd )en S i t e l : „ ® ie b o r fid) u n b it)re ^ i n b e r fo rg fä ltig e u 9 M t t e r " u n b e rfd jie n bei ffol). © e o rg © ö b n t in

©chmeibnife (3 )ru c fo rt © dfm eib n ih u n b S e i d i g ) 3). © e t ö e ra n g g e b c r n e n n t fidf nach, g e w o h n te r © ittc. nicht. ® re i g r a u e n au g © re g fa u m it ben g e le h rte n S ta u te n ^ frig , S tg eu lap ia u n b S ln g ero n c, geben fid) b ic l tn e h t a lg g e m e in fa n tc V e tf a f f e r in n e n a u g ; b er d te b a ftio n g fta b W irb butch bie S K itarb eit beg V e tte rg ber e in e n , S lrjteg b o n © e ru f, e rw e ite rt;

W enn bie © e rfa ffe rin n e n fid) ü b e r ben S e j t g eein ig t h a b e n , ftfiiden fie ih n bent m ä n n lic h e n © tita rb e ite r 311, u n b e t fcfü b a n n einige ^ c ü e n a u g e in e m la te in ifd )e n .© d )riftften cr b o ta n . © elb ft eine f ü r T r a tte n be»

ftim m te ^ e i tf Ą r i f t b u rf te n id )t o h n e g eleh rteg S e iW e r! hin an g g cl)cn . SlEe m o ra lifc h e n ©5ocheufchtiftcit finb © r^ ie h u n g g fd irifte n , bag

© fo rt © rg ieh u n g im W eiteften © in n e gcfafft, u n b b a m it © o rlä ttf e r b er

t ) ® ic 3 ä£ )t b o n ü b e r 5 0 0 m o talifcfjcn S B od)enfd)tiften, bie S a t o c j t i n s i i ( © tu b ie n j u r S i t e r a t u r beg 18. f f a h r h u n b e r tg . iO loraltfdjc 3B od)enfd)riftcn.

S e ip d S 1 8 8 0 ) f ü r gang S )e u tfd )Ia n b a n § re d )n e t, ift fid)er lü e l p g e rin g , to te id) j a i n m e in e n „ L e itu n g e n u n b ^ ß ü f d ü f t e n © d fle fie n g " ( ® a r fte ltu n g e n u n b Q u e l l e n 3. fd)lef. ©efch. 3 2, V r e g la u 1 9 3 0 ) f ü r biefeg S a n b ein e ertieM id) g rö ß e re Ä n3at)l feftftelteu t o n n te n fś b e rm u te tc .

3) föang .gecfcl, © e fd ic h te b e r b c u tfd )cn S i t e r a t u r i n © ebteften, © r e ś t a u 1 929, © . 3 6 6 ff.

3) ® ie Sßx eu fe- © ta a ts b ib lio tb c ! i n © e r l t n befipi e in © x e n tp la t ( © tü d 1— 24, b om 1. © ob. 1731— 16. O f t. 1 7 3 2 , @t. 10— 15 b o p p c lt,. 2 © e b e n ftü d e , f e r n e r © t. 1— 9 b o m 1. f f a n . 17 3 3 — 1. lüi'ai 1733. ® a g ift b e r m u tlid j a lle s ©r=

fd)ienene.

(15)

päbogoflifdjen ^ e ttfc ^ r ifte u 3). S i e „ 'J R ü tte t" ie f d jr im ie it fic^t in Ü b e r» , e in ftim m u n g m i t bem S ite i, a u f ein S e ilg e b ie t beś © an g en , näm lirf) a u f „b a § Sßof)I be§ tu c ib li^ e n ©efcbledir« u u b b.cr b a ^ c r fta m m e u b e u Ä tn b e r" . © n ig e ü b e x fd )ttfte n b e t befjanbeit'en S lu ffä^e m ö g en b en o n *

^ a l t beutlicfjet m a Ą e n : S o n bem © d fab en b e t h e u tig e n Ä leib ertracfit;

b o n bem © d jab en b e t „ a ^ u f i f j f a m e n " SebenStbeife; b o m ^ u r d j t f a m S m achen ber Ś in b c r ; bo m Sfjcc«, Maffee» u u b © c ^ o fo ta b e n trin Jc n ; bom Ü b e rfä ttig e n b e t S in b e r ; bo m ü ia d jte il be§ „i)X ad;ttrin!en8" b e t S iu b e r ; bon b e t © e fä b ttid )!c it be8 © d jm in fe n g ; b o n b e t ^R ein h altu n g bes 9K unbe§ (Z a h n p fle g e ): bo m © dfaben b e t f lm m e n iä u g u n g u. a. m .

SJtan fö n n te bie ° h ne Ineitereg an d ) a l s eine p o fm lär»

m ebijinifche b e je td jn e n ; geht fic bod) fo tn eit, bafj fte and) ba§

th e m a in e rf te t S in ie b o m m e b ijin ifd ie n © ta n b p n n i'tc a u § bcl)anbelt!

S lb et f)opuIät= m ebiäinifd)e Ü n te rtn e ifu n g e n tuollcn ja and) le b te n EnbeS erziehen, u n b biefe @ nbabfid)t u n te tftre ic h c n bie „ IR ü tte v " butch bc»

fo n b erg fta rfe g iR o v a lific te u .

S i e © f)tad)e ift f ü r u n fe te SSegrtffe im a llg e m e in e n hödlft lang»

m cilig , m ie m a n eg b o n je n e r Z £it n id )t a n b e rg e rto a rtc n ! a n n . Slber ö fte rg fchlägt fte an d ) notf) in jenen e n tjü ifc n b e n © chtbulft beg IBarotf n m , ben m ir h e u tig e n m it ftille r ^ e ite r f e it genießen, „ © re iffe t Euch • -.

in ben fß n ^ e n " , r a te n e in m a l bie „ S R ü tte r" , m ä h re n b fie gegen bie S lm m e n fä u g u n g j u g e lb e giehen, „ f aff ei gleifri) u n b 93lutt u n b ra t'h e t, m ag b ag Sßfanb, ibcldjeg Z h v i n E u r e •öüttöe b efo m m ct, a lle n n a tü r » liehen D r b n n n g e n 31t folge th u n fo il? E rln e g e t, m a r u m Z h1 h^'T H '^fi b o r b en Ü R ännern etm ag SBollftänbigereg au fg u m eifen h ab t, ü b e rle g e t, tb a r u m E u d ) biefe a r tig e n SSorgebürge ü b e r bie © r u f t h e rb o rm a d jje n ? tXnb f a lle t ja nicht a u f ben f e i l t e n u u b to o ttü ftig en © e b a n ie n , ob b a n fe te n (fo!) fie E u d ) a ß e in a lg eine befonbere Z i £ ra th ä1( beitt © u fen h e ra u g , b a r a n fid) bie In fte rn e n 3 Jiänner»S lngen ü b e r © e b ü h r berfehen m ö d jte n !" O b e r fie le ite n ih re S in g fü h ru n g e n ü b e r bie © d jä b lid ß e it beg j n f a lte n S ti n f e n S fo lg e n b c rm a g e n e in : ,f® ein Sßenfcf) h a t m o h l jem ah lS a u f b e r E rb e m eu fd R id jer u n b n a tü r lic h e r gelebt a ls b er erfte SRenfcb Slbant, ehe er fid) b ü rd ) ben b erb o te n e n Slpfel=©ief5 bag © em iffen be=

flecfte,- bie Z u n0c b e rg ä ß e t u n b ben © e fd p n a d b etfalg en h a tte ." — Stuf bie erfte m o ra lifd jc 3 ß p d )ettfd )rift in ©chlefien fo lg te am 1. g u n i 17 3 4 ein e jto e ite u n t e r bem X ite l: „ S i e b o r fid) u n b ih re

© öbtte fo rg fä ltig e n © ä te r 2)."

SSieber n e n n t fid) ber § e ra u S g e b e r nicht. U n te r a u g b rü d lid jc r ©e»

g u g n a h t t i e a u f bie „ iß t ü tt e r " fteß en fich b re t g eb o ren e © dflefter b o r, bie ben d J iä n n e rn m it ih r e r Z eitfd )rift b enfetben S i e n f t erm eifen m o llen m ie bie „Ü R ü tter" ben g r a u e n , .jbauptjm cc! ber Z citfd )rift fo il fein, bem m ä n n lic h e n © efd)led)tc „ e in e n r e in e n © e fd p n a d b on fe in e r Scibeggflege n n b S e b e n g o rb n u n g " b c iju b rin g e n . © ic b e g in n t b a ru m , jroei S tu m m e m

r ) H e in r ic h , ÜRarx, S i e ® n tfte l)u n g u n b b ie S tn fä n g c b e t p äb agogifcben

© reffe im b e u t f ^ e n © p ra e b g e b ie t, g r a n t f u r t a. 3JI. 1929, © . 26.

2) © tiief 1— 12, b en 16. g u n i 1 7 3 4 b i s 20. Slug. 1 735, jlu e im a l m o n a tlic h , g x a n f f u r t u n b S e ip jig , j u f in b e n i n b e t 6 ie g e r tf d ) c n S u d )h . i n § itf d ) b e r g i n

© dhlefien. S a g © ie g e rt b e r © e rlc g c r iff, w ir b a u b c rm c itig a u śb riic flid ) g ejag t.

E i n E r e m p l a r ift b o rh a n b e n i n b e t 11©. © ö ttin g e n .

(16)

la n g , m it ein em a m ü f a n te n S tn g riffe a u f b a ś S a b a f e n u f i f e n , baS, m allen m ir ifm g la u b e n , b a m a lö e in e n n u g la n b lic b e n U m fa n g an=

g en o m m en b ab en m ujf. ,,©cf)ou fr itb im S e t t e " , m e in t fie, fto g ft b er tü ia n n fid) „b ie Siafe b o ll". „ U n te r bem Stuffteben b ra u d f t e r S a b a d . U n te r bem S In lleib en b ran cb t er S ab acf. U n te r © tn g e n ttn b S e te n b ra u d ) t er a a bad. © ie'bet er a u s bem fjc n fte r, io b ra n c b t er Siabact.

@ tebt e r a n ber S 'b ^ U fo b ra u c b t er S abacf. © eb t er ü b e r bie © affe, fo b ran cb t er S a b a d . 3U a Keit fein en S e rr id } tu n g e n rtutfj iljm S a b a d beit y.'httl) m a d je n . S e b b er 9JtabIäeit lieg t bie Sjofc n eb en bem S e tte r. S et) Sbee» u n b ©offee=>Srintcn ftet)t fie n eb en bem © cbätid)en. ^ n b er & ird)e r u b t fie n eb en bem S uctjc. 3 !n fe in e r © efcttfd jaft fo m m t fie if)m a u § b e n 'ö ä n b e n . Stuf bem 8cbreibc--4>utte ftebet X a b a d . Stuf bem 'Jtgct)t;

tifd)e ftebet S a b a d . S e t) bem S e if e ftetjet S a b a d . U n b frie g t er n u n abenbg m ieber in bie fie b e rn , fo ift fet)ne X abadS bofe feine S e b fd jtä f fc r in , b e r er g em ö b n tid jerm eife bie 9cad)t b u rd ) beb ^ tb td a f f e n , S r ä u m e n u n b SBacbcn fein e Stube täffet."

Slber n ad )b em bie ,§ e ra ü § g e b e r bie bciben erftcn © tü d e im © in n e ber Ü b crfd )rift g e fta lte t b a b e n , te n f t fd)pn ba§ b r ittc © tü d a u f e in an=

bereb © eb ict, bag fre itid ) aucb fcbon im S o rb e r ie b t tn § Stuge gefajft m orben ift, a u f bie beutfd)e © b ra d )c . Stüggebenb b on „bem @ erm aitifd )en , b a s giogr „ a u fä n g tid ) äiem tid) ra u t) u n b ungefcbtad)t getoefen, a b e r ,,bod) m obt n id )t gänäfid) fo b o tte n to ttifd ), b a ^ fie g a r fein e tieblid)e u n b an=

m u tb ig e S ö n e in b er S tu g fg rad je b ä tte b e rb o r b rin g e n fö n n e n ," geben fie eine fu r^ c ©efcbid)te ber b cu tfd jen ©fpradje, b on .tta r t bem © ro b e n u n b D tf r ie b a n fa n g e n b , u n b enbigen m i t e in e m Sobc ber © d jtefier. U nb biefeg S b e m a m irb n u n eigentlich ju m § a u !p ttt)c m a b e r 3 eitfd )rift, m ie b en n and) bie ait§ ben „ fO tü tte rn " ü b e rn o m m e n e n tatein ifeb en 3 itntc' a m Äoftfe jeber S tu m m e r a ttm ä b tid ) in § © eu tfd je um gelbcinbett to erb en :

© in tr e te n f ü r bie beutfdje © p ra d jc , m ie eg b on b er g ru d f fb rin g e n b e n

© cfeltfd faft big 311 © ottfdjeb im m e r to ieb er b e rfu d )t tb u rb e . f f m 7. © tü d e b r in g t bie 3 e itf d ) r if t ben it)ren 3 te te n ju f tim m e n b e n S r i e f cineg U atbo«

life n , eineg Slugef)örigen b e rje n ig e n , bie „ in b er b e u tfd ien © firad)»

m e iftc ru n g noeb fe in e n g ro ß e n S ta m e n j u m acben b e r t a n g t" b ab en . S tu r e in m a l fo m m t fie nod) a u f bag © r u u b tb c m a j u r ü d , a u f @ efunbt)eitg»

feb ren , b a n n gebt fie g a n j in fbrad)ticben © r ö r te r u n g e n a u f, ing»

befonbere in f r a g e n ber sJte d )tfd )rc ib u n g , loobei fie fcftfteltt, baf; ber X ite l eigentticb beiB^n m ü fjte : S i e f ü r fid) u n b it)re .Vtinbcr forg=

fa ltig e n S ä t e r . Ü b er foId)e f r a g e n g e rä t fie m i t bem fja m b u rg ife b e u Itn b a rte iif d je n S o rr e fp o n b e n te n in eine heftige 3!eb‘)e/ ein 3 eid)en im m e r b in b er S e r b r e i t u n g u n b S ln e rfc n n u n g b er „ S ä t e r " 1). SStan f ä n n cg fre itid ) n u r p a r a b o j n e n n e n , baf) bag g a n je S ö erf m it e in e m feiten»

la n g e n , au g g e re d )n e t tateinifeben © eb id jt fd ) Iie |t, b a s b e r X ä tig fe it ber

„ S ä t e r " S ob fpenbet.

© in befonbereg .ü e rn f tü d beg © a n je u finb f ü r ben © d jtefier bie S tu m m e m 5 u n b 6. 5 )a to e rb e n gtoei S tiefen g eb irg g reifen beg § irfd l»

! ) S a u t 6u d )t)änb£ertfd)cr S tn tü n b ig u n g t o a r b i e •- ^ e itf tb tift i n 50 O r t e n 31t Ijaben, bon T ü b in g e n big K ö n ig s b e rg , b o n iüBien b i s Süberf.

(17)

II

bcvcjei- S l t j t e Ś S t o f ł ) o t © u t t l t e b S t n b n e r b u rt tljtrt fe lB e r b e jc f irie b e n , b ie i n b e t ® e jd ) i d ) te b e t S ü e j e n g c b t t g S t e i j c n n i d j t of>ne 3 3 e b e u tv m g | ł n b l ).

S t i l urtb SCttlage b e t beibcn ^ c itid ) tif ie it m achen bie 5 5 e tm u tu n g iuaf;tfcf)einltcf), baß fie beufelben § e ra u g g e b e r i;aben. ® e r a b e r ift b a § r 3R an m ö d jte g en eig t fein, a n ein e n Str^t b enfen, ber, in fe in e t Ś&iflett*

fd ja ft m o b e tn b en fen b b , jn g leid ) fta rfe ti ie t a tif Ą e ^ n te te f f c n f)at. 3B it te n n e tt e in e n f o l g e n tb ia u n in b e t iß e tfo n be§ eben g e n a n n te n .ii'gipat (SJottficb B in b n e t, b e t fp ä te r, 1741, f u r je 3 e^ bie „ © e lc p rte n 97ettig?;

feiten 0(Ą Iefien § " p c ta u ś g a b . S in b n e r p a tte b re i ^ a p r e in § a ti e ftn b ie rt u n b babei inaprfcpeinlicp. ben in b en t b e n a e p b a tte n -S eipjig frpnefl be*

r ü p m t g e to o tb en en © o itfd jeb fe n n e n g e le rn t. 9Jiit ip m fta n b e t fp ä ie r in t S tic fln e c p fc l, te ilte feine 33efftebnngen f ü r bie fR einpeit b e t bentfdjen S p tn d je u n b pieft an d ) 51t ip m , a lg b er S r e ś l a n e r Slr^t © teinbaep ben fdplcfifdpen ® id ) te tr u p m gegen © ottfd)eb b erteib ig te. S i e f e t p a tte 1 7 2 5 /2 6 b e r e its eine nm tafifep e S öcnpenfiptift p erau S g eg eb en , bie „ S e r*

n ü n ftig e n S tabler in n e n " , u n b a l s .'petauggeber b ejeitp n ete e t b a t i n , faft tttödpte n ta n fagen, a t§ S o tb i f b f ü r bie „ S R ü tte r" , b re i g r a u e n 2). g n ben n teb ijin ifep en © ep riften , bie S in b n e r p e ra u g g a b , bebiente er fiep niept n u r b er-b eu tfep en © praepe, fo n b e rn er feprieb a n d ; n o ifstü in ltc p f ü r ben g e m ein en S R an n 3). M a n tn irb b e m n a tp toopf a n n e p m e n b ü rfe n ,

baff S in b n e r b e t tp eran S g eb er beiber g e itfe p r ifte n tft.

© 0 io en ig m a n bo n e in e m c rp cb lid jcn ti tc r a r if c p e n ’ tffierte feer

„ M ü t t e r " u n b „ S ä t e r " fp te d fe n f a n n , fo ift boep ber M u t a n ^ u e rfe n n e n , m it bem b e rf m p t to u rb c, in bag nod) fo rü cfftän b ig e © tplefien eine S i t e r a t u r g a tt u n g j u b e rp fta n ^ e n , bie fid) im m e r p in a n lo eitcre G reife to au b te. © ieperlid) lo u rb c b er S e rfu c p p . f r ü p u n te r n o m m e n . SCncp bie m o ralifep e aßoepenfeprift, bie 1743 in S ic g n ip b e g rü n b e t io u rb e , ( „ S e r ip if g tim " ) , p a tte n u r eine g a u j f u r je S e b e n s b a u e r. S i e fü n fz ig e r g a p r e b raep teu b re i m o ra liftp e aBodpenfdpriften in © cplefien ( S e r f r e i m ü t i g e ; S r e S t a u 1751, S e r n e u e fra n p fifd p e f u f e p a u e r , S r e g l a u 1752— 54, S e r forfepenbe © cplcfier, S r e g f a u 17 5 8 ); in ben fecpSjiger f a p r e n erftp ien en jtó e i ( S e r f re u n b , S ie g n ip 1761, u n b S lb en b ftu n b cn , S r e S t a u 1761 big 17 7 6 ); erft bie fieb^iger f a p r e b ra tp te n p ie r ein S lnfipm eEen b e t S ite r a t u r g a ttu n g , a l§ fic a n b e rm e itig lä n g ft im Slbftiege b e g riffe n m a r *).

©in jonberöarcs ©{jronogramm im ehemaligen Söftehhoufe 5U S u n jlau .

S o u 31 r t u r @ d) i 1 1 e t.

3tlg bag a u t 29. f i t u i 1908 b on f e t t e r se rftö rte , baulicp befonberg iu te re ffa n te , a u s bem g a p r e 1827 fta m m e n b e © epieppaug in . S u n t a n

' ) § . © ru p n , D ie erjte S R iefengebirgsreife im a B in tc r: D e r S B an b e rcr im M c f e u g e f e g c , 91t. 4 4 6 , (1 9 1 9 ), @. 8 9 ff.

*) E n g e n 31eid)el, © o ttftp eb , S b . I. (ü B e tü n 1 9 0 8 ) @. 155 ff. fep r au s»

füpriid) (Srnft M itb e rg , D ie m o ratifep en 9B od)enfcpriften b e s 18. f a p r p u n b e r t s ,

M e ifje n 1880, © . 23 ff. ,

3) § . © r u p n i n b e n ©cplefifcpen S e ß e n S b ilb e rn , S b . II © . 99 ff.

4 ) f n b e r D b e r la u f ip ( © ö r lip u n b S a u b a it) e rftp ie n e n m e p re re in o ra ltftp e ffio tp e n fe p rifte n , botp g ep ö rte fie b i s 18 1 5 p © a tp fe n u n b p a tte b a m it e in e g a n j an b er'e g e iftig e E irifte llu n g , a u f M itte lb e u tfc p la n b gu.

Cytaty

Powiązane dokumenty

geborene Jtinb goadjim griebriĄ g (X 36 ber berbefferten © tam m tafeln ©rotefenbg) tjat fid) alg nur auf einem Sefefefjler Sßutfeg beruhertb ertoiefen.. bu folt

Sd?tueibm ber Cfjroniften bes 16. Urfiunben ber Klöfter 2?auben u.. löebenfen unb ßtntuürfe.. 9iotiuen&amp;ige Vorbereitungen. SRartin SreWin: Vüpne, Saube unb granffpipe

feftat bem Ä önige oorgeftellt.. 2Butfe in feinem 2luffaJg üb er ben erften bürgerlidjen preufjifcfjcn S ta a ism in ifte r grieb rid ) © ottlieb SRidfaelis

minittanerinnen in ber Stabt 21atibor, bg. Henrious pauper, lledjnungen ber Stabt Breslau p. Breslauer Stabtbucb, entbattenb bie Tlatslmie pon 1287 ab u. Ilrftunben 3ur

(Ffd?entoer, tjg.. fßeriobe ber fdjlefifdjen K artografiljie n id jt mefjr redjt gefüllt ln erben fonnte.. SßhiloM Üt- ÄIlÜfe.. D er 2IufnaI)mc rrmrbe bie SRüIIeridfe

97) Über bic gufammenftettungen beg ©(prifttuing in ben SBibliograppien bgt.. S ie ©frrengel biefer Äircben finb baber bon geinaltiger Slugbebnung. bereitg im

©§ ift ja böllig au§gefd)loffeu, im fRabmen einer furzen ©li^je über ba§ 3reid)enbad)er §eimatmufeum and) nur aubentungSlueife alle bic intereffanten unb

„Stbriß it.. Sfuggefüprt Inurbc aber nieptg babon. SSerjetipnig bcr SSefapung 16 'Jfr. Sracpenberg VII la.. beutfdien ©orjeit Sb.. SSorerft motten m ir aber bie