Janusz Kuczyński
Z problematyki badań nad
osadnictwem późnolateńskim na
terenach między Wisłą, Pilicą i
Nidzicą
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 5, 55-77
JANUSZ KUCZYŃSKI
Z PROBLEMATYKI BADAŃ
NAD OSADNICTWEM PÓŹNOLATEŃSKIM
NA TERENACH MIĘDZY WISŁĄ, PILICĄ I NIDZICA
Z godnie z ty tu łem , celem postaw ionym w niniejszym szkicu jest ogólne om ów ienie k ilku problem ów zw iązanych z osadnictw em późnolateńskim , a zw łaszcza próba analizy rozmieszczenia stanow isk i znalezisk pochodzących z tego okresu, oraz dążność do w yjaśn ien ia niektórych czynników , k tó re w płyn ęły na u kształto w an ie takiego a nie innego obrazu ówczesnego osad nictw a.
Obszar, p rz y ję ty jako te ry to ria ln a podstaw a rozważań, ograniczony jest n u rta m i rzek: W isły, P ilicy oraz lew obrzeżnego dopływ u W isły — Nidzicy, i tym sam ym niem al dokładnie pokryw a się z obecnym obszarem adm ini strac y jn y m w ojew ództw a kieleckiego.
O bszar ów należy w zasadniczej swej części do W yżyny M ałopolskiej, z w y jątk iem niew ielkiej rubieży północnej, wchodzącej w skład Niziny Mazo w ieckiej. Na w spom nianą część W yżyny M ałopolskiej sk ładają się n a stęp u jące, urozm aicone pod względem ukształto w an ia regiony geograficzne: Niecka N idziańska oraz W yżyna K ielecko-S andom ierska, k tó rej trzon stanow ią G óry Św iętokrzyskie. N atom iast N izina M azowiecka jest na tym teren ie re prezen to w an a R ów niną Radom ską 1.
Pod w zględem hydrograficznym całość należy do dorzecza Wisły. Mimo o bfitej ilości rzek, potoków i strum ien i, sieć hydrograficzna, choć uroz m aicona, nie jest zbyt bogata w zasoby w odne. Z najw iększych rzek: Nida, C zarna, K am ienn a i Radom ka są lew obrzeżnym i dopływ am i Wisły; zaś C zarna 2 — praw obrzeżnym dopływ em Pilicy.
W aru n k i glebow e odznaczają się dużym zróżnicow aniem (mapa n r 5). W północnej oraz środkow ej części dom inują średniej i słabej klasy gleby piaszczysto-gliniaste, gliniasto-piaszczyste oraz piaszczyste, zajm ując około 70°/o całego obszaru. W południow o-w schodnich i południow o-zachodnich po łaciach w y stęp ują duże płaty żyznych gleb lessowych oraz dobrej jakości gleb o p arty c h n a w apieniach i m arglach. P onadto na niew ielkich obszarach
1 P rzy to czo n y p o d zia ł zaczerp n ięto z pracy: J. K on d rack i G eo g ra fia f i z y c z n a
P o lsk i, W arszaw a 1965, s. 348, 377, 396— 416.
2 N ie n a leży rzek i tej m y lić z Czarną — d o p ły w em W isły. N a teren ie w o j. k ie le c k ie g o „C zarna” jako n azw a rzek i stru m ien i w y stę p u je w ielo k ro tn ie.
56 Janusz K u c z y ń s k i
zalegają m ady (głównie te re n p radolin y Wisły) oraz gleby górskie (rejon Gór Ś w iętokrzyskich).
Łącznie opisyw any obszar posiada pow ierzchnię około 19 400 km 2, co s ta now i około 6,2°/o pow ierzchni P o ls k i3.
Należy obecnie zastanow ić się, czy ta k obrany, stosunkow o nieznaczny obszar może stanow ić ad ek w atn e podłoże anality czne do studiów n ad osad nictw em starożytnym .
O m aw iany te re n z n a jd u je się w granicach dużego tery to riu m objętego zasięgiem ta k zw anej k u ltu ry p rz e w o rsk ie j4. W ydaje się zatem , iż zachodzące n a nim ówcześnie procesy dem ograficzne pow inny być zbieżne z sy tu acją istn iejącą na pozostałych obszarach, o bjętych zasięgiem tej k u ltu ry , a p rz y najm n iej nie różnić się od nich krańcow o. Jedność k u ltu ro w ą te re n u poło żonego m iędzy W isłą, P ilicą i Nidzicą z sąsiednim i ziem iam i uzasadniać m ożna rów nież, choć w znacznie ograniczonym stopniu, ówczesną ro lą rzek, pełniących funkcję łącznika tery to rialn eg o , zwłaszcza w bardziej d alek o siężnych k o n tak tach ludzkich. Rola rzek jako a rte rii kom unikacy jny ch z n a j duje swe odbicie w rozm ieszczeniu osadnictw a w yraźnie zagęszczonego przy ich pobrzeżach, k tó re nie stano w iły na ogół silnie zarysow anych g ran ic m ię dzy poszczególnym i kultu ram i. W niosek ten, p op arty n ajisto tn iejszy m a rg u m entem w postaci ujednoliconego m a te ria łu archeologicznego, upow ażnia, jak się w ydaje, do podjęcia prób ro z p atry w a n ia osadnictw a późnolateńskiego na p rzyjętym dla pracy obszarze pojm ow anym jako w ycinek większej całości. U zyskane zaś w yniki nie pow inny mieć akcydentalnego oblicza.
W założeniu pracy nie mieści się d yskusja dotycząca chronologizacji p ra dziejów. S tąd też chronologiczny jej zakres o p arty został na trad y c y jn y m podziale i mieści się w ram ach czasowych zaw artych m iędzy 150 rokiem przed n. e. a początkiem n. e. Jednocześnie zaszła konieczność zastosow ania pew nych niezbędnych uproszczeń, zwłaszcza w odn iesien iu do n ie k tó rych m ateriałów , bliżej nie zw eryfikow anych, a często dość m echanicznie dotychczas zaszeregow yw anych do późnego la te n u bądź wczesnego rzym u. P o nadto w szelkie m ateriały sporne zostały w zasadzie w yłączone z rozw ażań. Dodać p rzy tym należy, że z reguły pochodzą one z odległych czasowo, p rz y padkow ych znalezisk lub też poszukiw ań am atorskich, a ich d o ku m entacja nie dostarcza k ry terió w um ożliw iających m iarod ajną chronologicznie k lasy fikację. Uw zględniono n atom iast (odpowiednio to sygnalizując) m a te ria ły późnolateńskie, pochodzące ze stanow isk, k tórych fu nk cjo no w anie d a tu je się od wczesnego lub środkow ego laten u , lub też trw a nadal w głąb o kresu rzym skiego.
Szczególnie istotne jest prześledzenie stan u b adań archeologicznych nad okresem późnolateńskim na obszarze objętym pracą. Chodzi bowiem o u sta lenie poznaw czej w artości źródeł będących do dyspozycji. Pozwoli to zarazem określić stopień praw dopodobieństw a w yciąganych na ich podstaw ie uogólnień, dotyczących ówczesnego osadnictw a.
P oznanie stan u b adań archeologicznych m a w danym przyp ad k u szcze gólnie isto tn e znaczenie i z innego w zględu. K ielecczyzna, nie posiadając do
8 W i e l k a E n c y k l o p e d i a P o w s z e c h n a , t. V, W arszaw a 1965, s. 586.
* K . T y m ien ieck i P o ls k a w ś r e d n io w ie c z u , W arszaw a 1961, m apa na s. 229;
J. K o strzew sk i, W. C h m ielew sk i, K. J a żd żew sk i P r a d z i e j e P o ls k i , W r o c ła w - -W a r sz a w a -K r a k ó w 1965, m apa na s. 243.
Z p r o b le m a ty k i badań nad osa d n ic tw e m p ó źn o la teń sk im 57
n iedaw na w łasnej kom órki badaw czej, była dom eną w yłącznej działalności odległych ośrodków naukow ych — głów nie w arszaw skich i krakow skich, a ostatn io rów nież łódzkich, lubelskich i w rocław skich. R ezultatem in te n syw nej ich działalności jest rozproszenie m ateriałów , u tru d n ia ją c e znacznie globalne ujęcie jakiegokolw iek problem u. Dodać trzeba, że dotyczy to n ie tylko o kresu lateńskiego, lecz całokształtu zagadnień w iążących się z naszą starożytnością. A naliza sta n u badań odpowiedzieć rów nież może na niepoko jące p y tanie pow stające w zw iązku z u staleniem stopnia rów nom ierności p rz eb ad an ia tere n u . Odpowiedź dostarczy m iarod ajn ych w niosków do p ro b le m u — czy takie, a nie in n e zagęszczenie stanow isk w ynika z n ieró w n om ier- ności przeprow adzonych prac badawczych, czy też odzw ierciedla rzeczyw iste nasilen ie procesów osadniczych.
N akreślona sytu acja n arzu ca w zasadzie potrzebę p otrak to w an ia stan u badań głów nie pod kątem określenia w artości poznaw czych m ateriałów arch e ologicznych; w m niejszym zaś stopniu zreferow ania lite ra tu ry przedm iotu, a także n ak reślen ia historii badań archeologicznych. Tej o statn iej nie m ożna jed n ak przem ilczać, gdyż od stosow anej m etodyki badaw czej zależy przede- w szystkim ra n g a m ateriałó w archeologicznych pojm ow anych jako źródła historyczne. W rezultacie jed n ak należyte opracow anie tem atu byłoby zbyt obszerne i p rz erastało b y zam ierzenia zakreślone dla niniejszego szkicu. S tan b adań archeologicznych Kielecczyzny m ógłby bowiem stanow ić tem at sa m oistnej rozpraw y — w pełni p rzy d atn ej jako pomoc naukow a.
U m otyw ow ana powyżej konieczność skrótow ego n ak reślen ia stan u b adań narzuca zarazem potrzebę w ydzielenia z całokształtu problem atyki tylko- tych zagadnień, k tó re w yd ają się niezbędne dla zasadniczego tem atu pracy — to znaczy w yb ran y ch problem ów dotyczących osadnictw a późno- lateńskiego. In teresu jący ch się bliżej histo rią rozw oju badań archeologicz nych Kielecczyzny skierow ać m ożna do pracy Józefa K ostrzew skiego D z i e j e p o l s k i c h b a d a ń p r e h i s t o r y c z n y c h (Poznań 1949), w której zaw arty jest pod staw ow y m ateria ł dotyczący te re n u w ojew ództw a kieleckiego. Głów nym m an kam entem w ym ienionej pracy jest jej zakres chronologiczny — zakończenie tem aty k i na ro k u 1939. P raca nie obejm uje więc la t pow ojennych, w któ ry ch , dzięki zw róceniu uw agi P olski Ludow ej na bad an ia naukow e, nastąp iła nie spotykan a nigdy przedtem in ten sy fik acja i rozwój archeologicznych prac b a
dawczych. P onad to kilka ściśle regionalnych inform acji, dotyczących
rozw oju b adań archeologicznych Kielecczyzny, zaw arty ch jest w przew od n ik u Jan u sza Kuczyńskiego i Z ygm unta P yzika P r a d z i e j e z i e m w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o (Kielce 1959) na stro n ach 11—14.
Mimo narastająceg o w początkach X IX w ieku zainteresow ania zabytkam i arch eo lo g iczn y m i5, mimo pow iększającego się grona k o lek cjo n e ró w 6, a n a
5 P ierw sza b o d a jże d ru k ow an a w zm ia n k a o zn a lezisk u arch eo lo g iczn y m d o kon an ym na te r e n ie ob ecn ego w o j. k ie le c k ie g o , p od k reśla ją ca n au k ow ą w a g ę odk rycia, u k azała się w „G azecie K r a k o w sk ie j” w 1817 r. J est to opis od k ryć d ok on an ych w Ż u raw n ik ach , k tóre, jak to zn aczn ie p óźn iej stw ierd zo n o , d o ty c z y ły p o ch ó w k ó w n eo lity czn y ch .
6 J. Ł ep k o w sk i Z b ió r ś. p. T o m a s z a Z ie l iń s k i e g o w K ie l c a c h , W arszaw a 1860. W śród w y m ie n io n y c h zb iorów zn a jd u je się 18 za b y tk ó w a rch eo lo g iczn y ch (num ery: 17— 34).
58 J a n u s z K u c z y ń s k i
w et am atorów -badaczy 7, na stan ie b adań archeologicznych K ielecczyzny za ciążył dotkliw ie b ra k w K ielcach sam odzielnego ośrodka naukow ego. S k u t kiem tego coraz liczniejsze znaleziska przekazy w an e były k om p eten tny m p la cówkom n ajp ierw w K rakow ie, a n a stę p n ie rów nież w W arszaw ie, bądź też w chodziły w skład p ry w a tn y ch kolekcji, z k tó ry ch większość uległa z czasem całkow item u ro z p ro sz e n iu 8, S tan tak i trw a ł niezm iennie niem al do 1945 r. Istn iejące bowiem przed 1939 r. n iew ielk ie placów ki m uzealne kiero w ane przez ówczesne P olskie Tow arzystw o K rajoznaw cze w K ielcach, S an do m ie rzu, O strow cu Ś w iętokrzyskim i Jęd rzejo w ie (zlikw idow ane w 1938 r.) mimo dużej dozy dobrej w oli ich opiekunów -społeczników , poza nielicznym i w y jątk am i zgrom adziły zbyt znikom y m a te ria ł, by mógł on stanow ić bazę sy ntetyczn ych ujęć archeologicznych. Z biory w ym ienionych m uzeów zostały podczas m inionej w ojny bądź zagrabione przez faszystow skiego o k u p an ta, bądź też uległy pow ażnym zniszczeniom podczas uk ry w an ia, licznych przenosin, sku tk iem działań w ojennych itp.
W rezultacie opisanego powyżej sta n u , rozprzestrzenienie m ateriałó w z 38 stanow isk i znalezisk późnolateńskich zanotow anych w kończącym niniejszą pracę w ykazie — p rzedstaw ia się następu jąco:
m u z e u m w 1939 r. w 1964 r. ilo ść °/o ilość °/o
P a ń stw o w e M uzeum A rch eo lo 14 37 13 42 g iczn e M uzeum A rch eo lo g iczn e w K ra 12 32 12 39 k o w ie M uzeum Ś w ię to k r z y sk ie 7 18 5 16 w K ielca ch in n e m u zea w w o j. k ie le c k im 5 13 1 3 r a z e m 38 100 31 100
M arginesow o zauw ażyć m ożna w powyższej tabelce, iż duże m uzea archeo logiczne poniosły podczas w ojn y stosunkow o m niejsze stra ty w zbiorach, ta k ilościowe jak i proporcjonalne, niż m ałe m uzea regionalne.
O drębnym zagadnieniem jest fa k t, że placów ki badaw cze W arszaw y i K ra kow a ze zupełnie zrozum iałych powodów sk u p iały głów ne swe zain tereso w ania na najbliższych im terenach. K ielecczyzna, położona w zględem nich p ery fe ry jn ie, była tra k to w a n a jako te re n sporadycznych w ypadów , zazwyczaj w re jony odznaczające się szczególnie bogatym i śladam i starożytnego osadnictw a,
7 M. S o b ieszcza ń sk i W y c i e c z k a a r c h e o l o g ic z n a w n i e k t ó r e s t r o n y g u b e r n i r a d o m s k i e j o d b y t a w m i e s i ą c u w r z e ś n i u 1851 r o k u , W arszaw a 1852; W. S ia r - k o w sk i W i a d o m o ś c i o z a b y t k a c h p r z e d h i s t o r y c z n y c h na T u r k u ( p o d L e s z c z y n a m i), w M o r a w i c y i w T r z c i o n e j (pod Z a g r o d a m i ) w K i e l e c k i e m , K ra k ó w 1887, t. 11, Dz. I Z b io r u K o m i s j i A n t r o p o l o g i c z n e j A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i ; K. T argow sk i Z a b y t k i z d o łu ze s z c z ą t k a m i p r z e d h i s t o r y c z n y m i w O p a t o w i e , o r a z n ie co w ia d o m o ś c i o z a b y t k a c h w n a j b l i ż s z e j o k o lic y , „ Ś w ia to w it”, W1904, s. 177— 179.
Z p r o b le m a ty k i badań nad o sa d n ic tw e m p ó źn o la te ń sk im 59
ja k np. pow iaty: sandom ierski, opatow ski, pińczow ski i buski, lu b też jako obszar, z którego w ychw ytyw ano n ajatrak cy jn iejsze zabytki, zazwyczaj p rz y padkow o o dkryte. S ta n ów, choć w m niejszym nieco natężeniu, w ystępu je je d n a k nadal. Do odpływ u zabytków przyczyniają się liczne ekspedycje n a u kow e w yw ożące niem al z regu ły najcenn iejsze m ateriały. R ezultatem doraźnie przep row adzanych badań, nie w spom inając pow tórnie o pow iększającym się rozproszeniu m ateriałów , jest n ad e r przypadkow a sy tu acja w zakresie rozpo zn an ia ok resu późnolateńskiego. P ew ien obraz w tej m ierze dostarcza ze sta w ien ie w idniejące na poniższej tabelce, do któ rej m ateria ły zeb ran e zostały w edług sta n u zanotow anego w 1964 r.
sta n o w isk a i zn a lezisk a przebadane: ilo ść sta n o w isk
i zn a lezisk °/o s y ste m a ty c z n ie 5 13 ra to w n iczo 6 16 p o w ierzch n io w o 11 29 n ie b ad an e 16 42 R a z e m 38 100
Z astrzec przy tym od razu należy, że jakość naukow a n iektórych b ad ań ratow niczych, dokonyw anych przed 1939 r. przez najlepszej zresztą woli am a- torów -archeologów , może co najm niej budzić zastrzeżenia. Dotyczy to ró w nież zakrojonych n a w iększą skalę w ykopaliskow ych badań dokonanych w Łęgonicach w 1872 r., k tóre z racji zakresu b ad ań zostały w tabelce zali czone do stano w isk przebadan ych system atycznie. Tłum acząca w pełn i ich re alizato ra ówczesna niedoskonałość m etod archeologicznych nie przyczynia się je d n a k do popraw y sta n u ich zadokum entow ania oraz sposobów eksplo racji. W rzeczyw istości więc stan dokum en tacji źródeł archeologicznych dla późnego la te n u przed staw ia się jeszcze gorzej niż w y nika to z tabeli.
Nieliczna ilość stanow isk i znalezisk późnolateńskich nie upow ażnia do w yciągania na ich podstaw ie m iarodajn ych u staleń dotyczących stopnia nie- rów nom ierności sta n u p rzebad ania poszczególnych rejonó w om aw ianego obszaru. W kw estii tej należy uciec się do analizy op artej na całokształcie archeologicznej p en e tracji teren u . M apy stanow isk i znalezisk opracow ane d la poszczególnych epok, okresów i k u ltu r archeologicznych w ykazują n ie odm iennie n ajm n iejsze zagęszczenie stanow isk i znalezisk na północno- -w schodnich, zachodnich oraz północno-zachodnich połaciach te re n u poło żonego m iędzy W isłą, P ilicą i N id zicą9. K w estia, czy zjaw isko to odzw ier ciedla rzeczyw istą m niejszą inten syfik ację procesów osadniczych, czy też jest odbiciem badaw czej nierów nom ierności — jest w zasadzie kw estią n adal otw artą. N iem niej, nie przesądzając spraw y, podkreślić trzeba, iż te re n y o m niejszym zagęszczeniu osadnictw a starożytnego z reg u ły nie odznaczają się w a ru n k am i n atu ra ln y m i sprzyjającym i gospodarce ludzkiej, p rz y n a j m niej od m om entu p rzysw ojenia sobie um iejętności u p raw y ziemi.
L ite ra tu ra , dotycząca późnego la te n u na om aw ianym obszarze, rów nież nie jest obfita. Do dziś, mimo opublikow ania 47 la t tem u, najpełniejszym
60 Ja n u sz K u c zy ń s k i
syntetyczn ym ujęciem pozostaje praca Józefa K ostrzew skiego K u ltu ra la
teńska (La Tene) na obszarze b. Królestwa Polskiego 10. Dużo now ych danych,,
zwłaszcza dla południow ej i środkow ej części, w niósł J. W ielo w ie jsk i11 oraz T. L ian a 12. P onadto istn ie je niew ielka ilość spraw ozdań z przeprow adzonych badań n , a także kom unikatów , no tatek i opracow ań o poszczególnych o d k ry ciach i zabytkach 14.
P rzy stęp u jąc do in te rp re ta c ji zachowanego w określony k o n k re tn ie sposób m a te ria łu , należy pam iętać, że p ierw o tn a ilość późnolateńskich osad, cm en ta rzysk, stanow isk przem ysłow ych i wszelkich innych śladów działalności ludz kiej, choć była ówcześnie w ielkością skończoną i liczbowo w ym ierną — n ie zostanie nigdy w pełni poznana. Przyczyn jest zbyt w iele, by bliżej się nim i zajm ow ać czy w ym ieniać je. W ystarczy wspom nieć choćby o n ieo dw racalny m niszczeniu reliktów starożytności podczas coraz bardziej i in ten sy w n iej rozw i jających się na w ielką skalę p rac ziem nych. Podczas tego rodzaju robót doko n u je się n ieu stan n e u nicestw ian ie pew nej, rów nież nieznanej ilości m a te ria łów późnolateńskich. W rezultacie 38 uw zględnionych w pracy stan ow isk i znalezisk jest próbą losową, pochodzącą z w ielkości nieznanej i niem ożli w ej do określenia. Je st w yłącznym re p rezen tan tem tej nieznanej wielkości i zaw iera w sobie cały dostępny (przynajm niej w okresie p isan ia pracy) zasób info rm acji o późnym laten ie. W trakcie dalszej analizy w ybranych zagadnień z zakresu osadnictw a, w sk u tek m ałej liczebności źródeł, koniecznym będzie zw rócenie szczególnej uw agi na określenie stopnia praw dopodobieństw a u sta lanych w niosków . N ieu stan n y i narastający wciąż rozwój badań archeolo gicznych w ykaże w przyszłości, czy w nioski te posiadają w artość p rak ty czn ej pewności.
M ateriał, którego w artość poznawczą scharakteryzow ano ogólnie p rzy om aw ianiu sta n u badań, podany zostaje syntetycznie w postaci k ilku w yod rębnionych konk retn y ch zjaw isk archeologicznych. W ydaje się bowiem , iż n a niesienie zbyt w ielu zróżnicow anych zjaw isk na jeden k arto g ram grozi z a tra ceniem czytelności prob lem aty ki rozczłonkow anej w gąszczu n azb yt licznych oznaczeń graficznych. Z arazem jed n ak rozbicie ściśle w spółzależnych ze sobą zjaw isk na szereg odrębnych kartogram ów u tru d n ić może syn tety czn ą ocenę poruszanej problem atyki. Tak samo zachodzi obaw a sztucznego, m echanicznej n a tu ry oddzielenia czy wręcz rozbicia zjaw isk w istocie swej ściśle w spółza leżnych, bądź też n ierozerw aln ie ze sobą zw iązanych, k tó re bezw zględnie pow in n y być p rzedstaw iane w ram ach jednej całości.
10 „P rzegląd A rch eo lo g ic zn y ”, 1/1919, z. 1—2, s. 2— 27. 11 J. W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y g o sp o d a r c z o - s p o ł e c z n e u lu d n o ś ci p o ł u d n i o w e j P o l s k i w o k r e s ie p ó ź n o l a t e ń s k i m i r z y m s k i m , „M ateriały S ta r o ż y tn e ”, V I, W arszaw a 1960. 12 T. L iana Z n a le z i s k a z o k r e s u p ó ź n o l a le ń s k i e g o i r z y m s k i e g o z te r e n u w o j e w ó d z t w a k i e l e c k ie g o w z b io ra c h P a ń s t w o w e g o M u z e u m A r c h e o lo g i c z n e g o ,
„W iadom ości A r c h eo lo g ic zn e”, X X V III/1962, z. 1, s. 47— 58.
13 R. Jam ka T y m c z a s o w e s p r a w o z d a n i e z badań w y k o p a l i s k o w y c h w B ło n iu
w p o w . s a n d o m i e r s k i m od 1928— 1930, „Z o tch ła n i w ie k ó w ”, VI/1931, z. 2,
s. 17— 26; S. N osek N o w e m a t e r i a ł y do pozn a n ia k u l t u r y w e n e d z k i e j , „ Ś w ia - t o w it”, X V III/1939— 1945, s. 119— 142.
14 B liż sz e in fo rm a cje b ib lio g ra ficzn e zaw arte są w w y k a z ie sta n o w isk i z n a le zisk .
Z p r o b le m a ty k i badań nad osadnictioem p ó źn o la teń sk im
W rezultacie powyższych najogólniejszych założeń zdecydow ano się p ro b le m aty k ę osadniczą okresu późnego la te n u zgrupow ać w ram ach czterech n a stęp u jąc y ch kartogram ów :
1. Zbiorcze zestaw ienie m iejscowości, w których n atra fio n o na re lik ty późnolateńskie (ryc. 1).
2. O sadnictw o późnolateńskie (ryc. 2).
3. Późnolateńskie znaleziska luźne i bliżej nie określone (ryc. 5). 4. Im po rty w okresie późnolateńskim (ryc. 6).
U zasadnienie przyjęcia takiego podziału zaw arte jest w n astęp ujący m bliż szym w y jaśn ien iu każdego z kartogram ó w , ich treści oraz sposobu zredago w a n ia :
ad 1. J e st to sk arto g rafo w an ie w szystkich uw zględnionych w pracy sta n o w isk i znalezisk późnolateńskich, jed n ak bez o k reślan ia ich c h a ra k te ru i specy fiki. Celem zasadniczym tego k arto g ram u jest najogólniejszy w gląd w roz m ieszczenie m a te ria łu późnolateńskiego na obszarze objętym tem atem pracy. T em atycznym dopełnieniem k arto g ram u jest tab elary czn e zestaw ienie, za w ie ra ją c e w sy ntetycznym skrócie najw ażniejsze inform acje o każdym ze stanow isk i znalezisk fig u ru jący ch n a tym oraz n astęp ny ch kartogram ach. C y fry na k arto g ram ie odpow iadają nu m eracji tabelarycznego zestaw ienia o ra z końcowego w ykazu.
ad 2. Je s t to zobrazow anie osadnictw a późnolateńskiego. Tym sam ym k a r- to g ra m ten zaw iera pew ien w ybór z całokształtu zjaw isk archeologicznych stanow iących treść k a rto g ram u pierw szego.
Za p u n k t osadniczy p rzyjęto te stanow iska i znaleziska, k tó re w sposób należycie udokum en tow any św iadczą o bardziej trw ały m pobycie ludzi w d a n y m m iejscu lub o m iejsca tego użytkow aniu. Ściśle — za p u n k ty osadnicze p rzyjęto osady w sensie stricte, stanow iska przem ysłow e oraz sepu ltu raln e. P rz y ję te um ow nie znaki graficzne o kreślają bliżej specyfikę stanow isk osad niczych. Również graficznie oznaczono stanow iska, k tó re były przedm iotem b ad ań archeologicznych.
ad 3. Je st to sk arto g rafo w an ie znalezisk luźn ych oraz bliżej nie określo n y c h skutkiem b ra k u m iarodajn ych danych. Liczyć się jed n ak należy z m ożli wością, iż znaczna ilość z tej kateg o rii źródeł re p re z e n tu je w rzeczywistości b y łe stanow iska osadnicze, obecnie zniszczone, bądź też zachow ane, lecz do tychczas bliżej nie zw eryfikow ane przez archeologów , o k tórych w iem y z b a d a ń pow ierzchniow ych lub m ateriałó w dostarczanych przez przypadkow ych znalazców . P on adto celem um ożliw ienia różnorak ich porów nań, na k arto g ram ze znaleziskam i naniesiono stanow iska osadnicze, będące przedm iotem k a rto g ra m u poprzedniego.
ad 4. Je st to sk arto g rafo w an ie im portów znanych z okresu późno lateń skiego. I tu rów nież z przyczyn w ym ienionych przy om aw ianiu k arto g ram u trzeciego uw zględniono stanow iska osadnicze. Dzięki tem u uzyskano p ełn iej szy obraz rozm ieszczenia im portów i ich ew en tu aln y ch pow iązań z osadnic tw em . P onadto graficznie zróżnicow ano poszczególne rodzaje znanych i w y stępujący ch n a om aw ianym tere n ie przedm iotów im portow anych.
W ch a rak terze u zupełnienia dodane zostają dw ie m apki. Jed n a z nich przedstaw ia w a ru n k i glebow e 15 (ryc. 4), n astęp n a o b razu je poprzedzające
póź-15 M apa g leb o p racow an a na p o d sta w ie A t l a s u g e o g r a f ic z n e g o P o lsk i, W arszaw a 1965, s. 13.
62 J a n u sz K u c z y ń s k i
Z p ro b le m a ty k i badań nad o sa d n ic tw e m p ó źn o la teń sk im 63
1 — o s a d y b a d a n e . 2 — o s a d y n i e b a d a n e . 3 — c m e n t a r z y s k a b a d a n e . 4 — c m e n t a r z y s k a n i e
b a d a n e . 5 — c m e n t a r z y s k a n i e p e w n e . 6 — g r o b y p o j e d y n c z e . 7 — p o c h ó w k i b l i ż e j n i e o k r e ś l o n e . 8 — p i e c o w i s k a .
€4 J a n u s z K u c zy ń s k i
ny okres lateński osadnictw o k u ltu ry grobów skrzynkow ych i kloszowych 18
(ryc. 3). U w zględnienie jej w y nik a z założenia, iż analiza osadnictw a późnola- teńskiego nie może przebiegać bez uprzedniego zapoznania się z wcześniejszym i fazam i osadniczymi. W y rw anie bow iem zagadnień dotyczących późnego la te n u z historycznego k o n tek stu przekreśliłob y możliwość ustosunkow ania się do szczególnie ważkiego m om entu, jakim jest bez w ątpienia problem k o n ty n u acji osadniczej. Ściśle — czy osadnictw o późnolateńskie stanow i k on ty n u ację osad
n ictw a go poprzedzającego, czy też posiada w łasny i odm ienny w yraz w y n i k ający z ew en tualnych przeobrażeń zachodzących w całokształcie w aru n k ó w i wym ogów życiowych ów czesnych mieszkańców.
W reszcie kilka uw ag n a tu ry technicznej. Przedstaw ione problem y n a n ie siono n a podkłady, k tó re stan o w iła m apa fizyczna w skali 1 : 300 000, ze szcze gólnym uw zględnieniem sieci hydrograficznej oraz rzeźby tere n u . Tak o p ra cow ane karto g ram y nie odpow iadały jed n ak ze w zględu na swą wielkość po staw ionym wymogom edytorskim . M ożliwe oczywiście do przeprow adzenia m echaniczne zm niejszenie o ryg in ałó w do form atu stronicy „Rocznika M uzeum Św iętokrzyskiego”, spow odow ałoby w rezultacie zupełne zatarcie, a także u nie- czytelnienie w ielu istotn ych szczegółów. W rezultacie zaszła potrzeba opraco w a n ia now ej, uproszczonej w ersji kartogram ów , w postaci dostosow anej do w ym ogów w ydaw niczych. Na podkładach pozostaw iono więc w yłącznie n a j w ażniejsze a rte rie w odne oraz całkiem w yelim inow ano poziomice, zadow alając się jed y n ie schem atycznym zaznaczeniem głównego pasm a G ór Ś w iętokrzys kich. P rzeredagow ano rów nież i zw iększono stosow ane na oryg inalny ch k arto - gram ach oznaczenia. W ydaje się, iż mimo zastosow ania w ym ienionych uprosz czeń, karto g ram y pozostały w ystarczająco dokładne, przy n ajm n iej w sto pn iu
um ożliw iającym prześledzenie poruszanych zagadnień.
Jak o pierw sze zostanie rozw ażone um iejscow ienie oraz sch arak tery zo w an ie osad nictw a późnolateńskiego w odniesieniu do osadnictw a go poprzedzającego, ja k też po nim następującego.
W pew nym sensie sytu ację na tym odcinku najprzejrzyściej o brazu je n a stęp u jąc e zestaw ienie:
osa d n icze sta n o w isk a p ó źn o la te ń sk ie ogółem 22 100°/o
sta n o w isk a p ó źn o la teń sk ie sta n o w ią c e k o n ty n u a cję o sa d
n ic tw a w c ześn iejszeg o 2 9°/o sta n o w isk a p ó ź n o la te ń sk ie tr w a ją c e n ad al w ok resie
rzy m sk im 8 36°/o
sta n o w isk a istn ie ją c e od w c z e sn e g o la ten u do w c z e s
n eg o rzym u 1 5°/o
sta n o w isk a is tn ie ją c e w y łą c z n ie w o k resie p ó źn o la teń -
sk im 11 50%>
18 M apa z pracy: S. N o sek K u l t u r a g r o b ó w s k r z y n k o w y c h i p o d k l o s z o w y c h
w P o lsce p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j , K rak ów 1946, tabl. X X V . Z asad n iczo od
m o m en tu w y d a n ia c y to w a n e j p racy rozw ój bad ań a rch eo lo g iczn y ch p rzy czy n ił się do pozn an ia i za rejestro w a n ia w ię k sz e j liczb y sta n o w isk , niż u w z g lę d n ion o to na m ap ie. J ed n a k b iorąc pod u w a g ę, że stan o b ecn y n ie w p ły w a na
Z E S T A W IE N I E S T A N O W IS K I Z N A L E Z IS K P Ó Ż N O L A T E Ń S K I C H N A T E R E N A C H M I Ę D Z Y W I S Ł Ą , P IL IC Ą I N I D Z I C Ą « u o p a j ^ o a j u i a u ? r q B J is jz a ie u z
■
■ ■
■ ■
!
1
■
j • i •■ ■
■ * i I B !
* ■
■
i■
■ i
S3tSIM O a3|d i■
l i i i
■
i m p o r t y a j u a f o j q z n■
n a c z . g li n . a u u j a p p X l i a a■
■
■
■ i o z d o b y a u u {!. ■
•i
J ^ J O p e d■
PlUjdBZM I I
p o c h ó w k i 3UOIS3J3IO 3JU ■ ■ a z a u X p a f o d X q o j 3 ■i
■
■
c m e n t a r z a u M a d a iu■
M
M
■■ ■
■ a u e p e q a p ■ ■ ! ■ ■ ■i
■ ■ a u e p e q ■ ■ i o s a d y a u B p e q 3 {ui
■ ■ ■ i a u e p e q ■i
■ •u iXz j X u sa z o M — iC uyęd ■ i 1 ■ ! ■ ■ ■ ■ ■ ■ u a ^ e j X u ę ę d — u a ; e i X u sa z a M ■ m ■ p o w ia t B u s k o B u s k o S a n d o m ie r z S t a s z ó w R a d o m B u s k o K a z im ie r z a W ie lk a K o z ie n ic e S a n d o m ie r z L ip s k o O p a tó w | R a d o m R a d o m O p a tó w B u sk o | O p a tó w B u s k o K a z im ie r z a W ie lk a S a n d o m ie r z 1 B u s k o S a n d o m ie r z S a n d o m ie r z J ę d r z e j ó w O p a tó w B u s k o K a z im ie r z a W ie lk a O p o c z n o J ę d r z e j ó w B u s k o O p a t ó w R a d o m B u s k o O p a tó w m ia s to p o w ia t o w e S a n d o m ie r z m ia s to p o w ia t o w e O p o c z n o O p o c z n o m ie j s c o w o ś ć A le k s a n d r ó w B e s z o w a B ło n ie B o g o r ia B o r k i-L is ó w B o s o w ic e B r o n is z ó w B r z ó z a D w ik o z y G a r d z ie n ic e G r ó je c G u li n G u li n -G u li n e k J a s ic ę J u r k ó w K a li s z a n y K a w c z y c e K ij a n y K li m o n t ó w K o ła c z k o w ic e 1 K o m o r n a K o p r z y w n ic a K o r y t n ic a K u n ó w ' L e ś n ió w Ł a w y Ł ę g o n ic e M a ło g o s z c z M ik u ło w ic e M ik u ło w ic e O b la s P ia s e k P r u s y R a d o m S a m b o r z e c S a n d o m ie r z W a li s k a W o la Z a łę ż n a o, -I : ! CS CO j to i i i i i CO t- OO O) O 11 12 CO ** to 1 6 17 00 i O) ! o CS CSCS CO CS CS CSlO <DCS CS COCS (J i CS COO CO CSCO COc o 34 35 36 37 00COZ p ro b le m a ty k i badań nad o sa d n ic tw e m p ó źn o la teń skim 65
R y c . 3. S t a n o w is k a k u lt u r y g r o b ó w s k r z y n k o w y c h i k lo s z o w y c h (m a p a z p r a c y : S. N osek K u l t u r a g r o b ó w s k r z y n k o w y c h i p o d k l o s z o w y c h w P o lsce p o ł u d n i o w o - z a
c h o d n ie j , K rak ów 1946, tabl. X X V )
Z zestaw ienia w ynika, iż w późnym latenie, trw ający m około 150 lat, ró w no połowa znanych z tego okresu stanow isk była k o n ty n u acją osadnictw a wcześniejszego, bądź też stan o w iła podłoże osadnictw a wczesnorzym skiego. P rop orcja ta upow ażnia w pełn i do tra k to w a n ia w ydarzeń odgryw ających się v/ późnym laten ie jako kolejnego ogniw a w dokonującym się rozw oju spo łeczeństw a ludzkiego. Jednocześnie też negu je możliwość określenia go jako
silniej w yodrębnioną, sam oistną kategorię historyczną.
P orów nanie ilości stanow isk i znalezisk k u ltu ry grobów skrzynkow ych i kloszowych, w yprzedzającej chronologicznie osadnictw o późnolateńskie — z ilością stanow isk i znalezisk znanych z tego wdaśnie okresu k ształtu je się w stosunku 76 : 38, czyli rów no ja k 2 : 1 na korzyść pierw szej z w ym ienionych
zm ian y rozkładu, za g ęszczen ia i zgrupow ań oraz proporcji w rozm ieszcze niu o sa d n ictw a w z g lę d e m u w id o czn io n eg o na m a p ie — zd ecy d o w a n o się n ie u a k tu a ln ia ć jej n o w y m i z n a lezisk a m i i sta n o w isk a m i.
66 Ja n u sz K u c zy ń s k i
k u ltu r. T ak duża, bo d w u k ro tn a przew aga ilościowa nie może jed n ak dopro wadzać do błędnego w nioskow ania o osadnictw ie k u ltu ry grobów skrzynko wych i kloszowych jako d w u k ro tn ie intensyw niejszym od następującego bez pośrednio po nim osadnictw a późnolateńskiego i d o p atryw an ia się w nim sym ptom atów regresu. Pam iętać bow iem należy, że czas trw a n ia k u ltu ry grobów skrzynkow ych i kloszowych je st oceniany na około 300 l a t 17, czyli jest d w u k ro tn ie dłuższy od okresu późnolateńskiego. Tym sam ym pozornie rażąca dy sp ro porcja nie tylko zanika, lecz p rzedstaw iony sto sunek ilościowy znale zisk i stanow isk jest w ręcz zgodny. Nic zatem nie upow ażnia do doszukiw a n ia się jakichś w iększych i zasadniczej ra n g i przeobrażeń m iędzy wczesnym a późnym latenem , dokonujących się na płaszczyźnie dem ograficznej. R a czej podkreślać m ożna stw ierdzoną rów now agę, k tó ra je st w ykładnikiem p e w nej stabilizacji ówczesnego życia. Tym sam ym rola w pływ ów celtyckich pośw iadczonych dla późnego la te n u być może pojm ow ana raczej jako eks p an sja n a tu ry k u ltu ro w ej i ekonom iczno-gospodarczej.
O czyw istym jest, że pełne uzasadnienie powyższych w niosków byłoby m ożliw e tylko po dokonaniu ścisłej analizy posiadanych m ateriałów archeo logicznych. Tylko w ten bodajże sposób uzyskać by m ożna m iarodajniejsze d an e o zaludnieniu, w ielkości osad i cm entarzysk w czesnolateńskich i późno- lateńskich.
Z asygnalizow ana przed chw ilą rów nom ierność pod względem ilościowym osadnictw : wczesno- i późnolateńskiego posiada dodatkow e potw ierdzenie w ró w n ie zgodnym rozm ieszczeniu oraz wielkości skupisk osadniczych, co w y ra źn ie widać przy porów naniu k arto g ram u n r 1 oraz m apki osadnictw a k u ltu ry grobów skrzynkow ych i kloszowych l8.
P raw dopodobnie na tak ie w łaśn ie rozm ieszczenie i zagęszczenie stanow isk w płynęły poważnie, jeśli w ręcz nie decydująco, tzw. czynniki n atu ra ln e, środow isko geograficzne, a zwłaszcza stopień jego przydatności dla ówczesnej gospodarki ludzkiej. W idać, że w yraźn e skupiska na obu porów nyw anych m apach zarysow ują się w obrębie obszarów gleb najżyźniejszych oraz przy pobrzeżach najw iększych rzek. I o dw rotnie — nieom al p ustk ą odznaczają się te re n y górzyste i skaliste, re jo n y o najniższej klasie gleb oraz obszary o ubo giej sieci w odnej, a także w iększe zapew ne ówcześnie obszary puszczańskie, k tó ry ch re lik tam i są praw dopodobnie zachow ane do dziś leśne zespoły Gór Ś w iętokrzyskich oraz inne, pom niejsze.
W ynik porów nania obu m apek upow ażnia do ostrożnego zresztą w niosku, iż jednolitość rozmieszczenia znalezisk archeologicznych jest potw ierdzeniem jednolitości gospodarki i odbiciem b ra k u w iększych zm ian na tym n ajw a żn iej szym odcinku życia społecznego.
Przechodząc do prob lem atyki w yłącznie późnolateńskiej, uznać trzeba za n ieb ag a teln y fakt, w ynikający z k arto g ram u n r 3. P oró w n ując uw idocznione n a nim rozmieszczenie stanow isk osadniczych i znalezisk luźnych oraz bliżej nie określonych, widać, że dw ie te k ateg orie korespo nd ują ściśle ze sobą. Z na leziska luźne i przypadkow e są za rejestro w an e w obrębie skupisk osadniczych i co w ażniejsze — nie pojaw iają się nigdy poza ich obrębem . N adaje to w alor p raw dopodobieństw a w ysuniętem u już w cześniej, przy ch arak teryzo w an iu tegoż k arto g ram u , w nioskow i, iż z pew nością znaczna, jeśli nie w iększa część
17 S. N osek , op. cit., s. 46 18 Ibid.
Z problem atyki badań nad osadnictw em późnolateńskim 67
Ryc. 4. Gleby
1 p ia s k i r z e c z n e . 2 — m a d y . 3 — g le b y p ia s z c z y s t e . 4 — b i e l i c e . 3 — g le b y le s s o w e . 6 — c z a r n o z ie m y n a le s s a c h . 7 — r ę d z in y . 8 — g le b y g ó r s k ie .
68 Ja n u sz K u c z y ń s k i
Ryc. 5. Znaleziska luźne i bliżej nie określone
Z p ro b le m a ty k i badań nad o sa d n ic tw e m p ó źn o la teń sk im 69
Ryc. 6. Importy
1 — s t a n o w i s k a o s a d n i c z e . 2 — p a c i o r k i s z k l a n e . 3 — i n n e o z d o b y , i — c e l t y c k i e n a c z y n i a
70
tych znalezisk pochodzi w istocie z bezpow rotnie zniszczonych lub nie rozpo znanych dotychczas stanow isk osadniczych. P o nadto fak t, że w łaśnie zn a le ziska luźne w ystępują w yłącznie jako m argines stanow isk osadniczych, jest argum entem przem aw iającym na korzyść adekw atności aktualnego stan u b a dań, k tó ry zgodnie z m inioną rzeczyw istością p opraw nie odtw arza w sensie jakościowym , choć niekoniecznie ilościowym — głów ne zarysy późnolateń- skiego osadnictw a w zakresie rozm ieszczenia i natężenia. W niosku tego nie można by w żadnym przypad ku w ysunąć, gdyby znaleziska luźne i przy p ad kowe w ystępow ały poza teren am i sku pisk osadniczych. Uwidocznione na k artogram ie pow iązanie osadnictw a ze znaleziskam i luźnym i, nieokreślonym i i przypadkow ym i jest tym cenniejsze, iż z reg uły niem al nie w yn ik ają one z planow anej archeologicznej działalności badaw czej. S tąd, jako n ajb ard ziej przypadkow a g ru p a źródeł archeologicznych, są szczególnie cenne przy ogólnej ocenie sy tuacji osadniczej.
K oniecznym jest, jak się w ydaje, spostrzeżenie, iż mimo niezadow alającego stan u badań nad późnym iatenem , uw idoczniona poniżej w zestaw ieniu p ro porcja stanow isk osadniczych do znalezisk k ształtu je się na korzyść tych pierw szych. In n ą jest spraw ą, poruszoną przy om aw ianiu stan u badań, że
w ię k s z o ś ć o s a d n ic z y c h s t a n o w is k z o s t a ła p r z e b a d a n a w k r e sie .
b a r d z o n ik ły m z a
-łą czn ie sta n o w isk i zn a lezisk p ó źn o la teń sk ich | 38 O O o'' w tym sta n o w isk osad n iczych | 22 58%
zn alezisk lu źn y ch i p rzyp ad k ow ych 16 42°/#
Pozostaje om ów ienie treści w ynikających z k arto g ram u n r 4. W ogólnym sensie o rozmieszczeniu im portów m ożna powiedzieć to sarno, co o rozm iesz czeniu znalezisk luźnych. I tu bowiem ud erzająca je st zgodność ich w ystępo w ania ze stanow iskam i osadniczym i. Z sześciu zarejestro w an y ch m iejsc w y stępow ania im portów cztery stanow ią stanow iska osadnicze, a dw a pozostałe przypuszczalnie są zniszczonym i re lik tam i takichże stanow isk. W rezultacie więc na om aw ianym tere n ie im porty w y stąpiły w yłącznie w kontekście o sad niczym. Ze w spom nianych sześciu m iejsc pięć położonych jest w bezpośred nim sąsiedztw ie W isły. C ztery w południow o-w schodniej połaci, jedno w p ołu dniow ym krańcu i o statn ie w reszcie w części północnej. P raw dopodobnie ta kie rozprzestrzenienie im portów , dodać trze b a — w yłącznie celtyckiego po chodzenia, w ynika z k o n tak tó w m ieszkańców naszej ziemi z C eltam i. W ydaje się jed n ak , iż oddziaływ anie celtyckie nie było tu zbyt silne. W przeciw nym w ypadku znaleźć by to m usiało chyba swe odbicie w liczebniejszym w y stępow aniu im portów . Dodać trzeba, że w spom niane w ystępow anie im portów w sześciu tylko m iejscach (czyli w 14°/o ogółu zarejestrow any ch stanow isk i znalezisk) rep rezentow ane jest ubogim zestaw em zabytkow ym . K ilka pod rzędniejszych ozdób, kilka paciorków z m asy szklanej, jeden miecz oraz n ie liczne naczynia celtyckie i ich frag m enty. Jed y n y m w ybijającym się okazem jest naszyjnik brązow y w kształcie korony 19. T ak ubogi m ateria ł nie przem aw ia za istnieniem silniejszej in filtra c ji elem en tu celtyckiego.
K ilka powyższych uogólnień, dotyczących późnego laten u , nie w yczerpuje oczywiście n aw et m ałej części zarysow ującej się p roblem atyki. Skąpe jed n ak
Z p r o b le m a ty k i badań nad o sa d n ic tw e m p ó źn o la teń sk im 71
m ateriały uzyskane w w yniku dotychczasow ych badań nie pozw alają na szer sze rozw inięcie tem atu bez obaw y p o pełnienia pow ażnych błędów. Rozwinięcia tego dokonać będzie m ożna dopiero po przep row ad zeniu w ielu b adań pośw ię conych specjalnie tem u okresowi. Poszerzone w ten sposób m ateria ły będą m ogły wówczas stanow ić bazę do w yciągania b ardziej precyzyjnych wniosków. Dotyczy to, jak się w ydaje, nie ty lko obszaru obranego w niniejszej pracy, lecz i całego te ry to riu m słowiańskiego.
W Y K A Z ST A N O W ISK I Z N A L E Z ISK P Ó Ż N O L A T E Ń SK IC H
P o n iższy w y k a z o b ejm u je sta n o w isk a i zn a lezisk a p ó źn o la teń sk ie zbad an e oraz zn an e do 1964 roku w łą czn ie.
W ykaz o p ra co w a n y został w e d łu g n a stęp u ją ceg o u k ład u , rea lizo w a n e g o w m iarę zasobu is tn ie ją c y c h danych:
1. L o k a liza cja — w ed łu g p od ziału a d m in istra cy jn eg o ob o w ią zu ją ceg o w 1965 r. 2. R odzaj sta n o w isk a lu b zn alezisk a.
3. P rzep ro w a d zo n e bad an ia oraz stan za ch o w a n ia . 4. M iejsce p rzech o w y w a n ia m a teria łó w .
5. N a jw a żn iejsza literatu ra.
W Y K A Z S K R Ó T Ó W K o s t r z e w s k i K u l t u r a l a t e ń s k a — J . K o s t r z e w s k i K u l t u r a l a t e ń s k a ( L a T ó n e ) n a o b s z a r z e b. K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , „ P r z e g l ą d A r c h e o l o g i c z n y ” I, P o z n a ń 1919, z. 1, s. 2— 27. L ia n a Z n a l e z i s k a — T . L ia n a Z n a l e z i s k a z o k r e s u p ó ź n o l a t e ń s k i e g o i r z y m s k i e g o z t e r e n u w o j e w ó d z t w a k i e l e c k i e g o w z b i o r a c h P a ń s t w o w e g o M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e g o , „ W ia d o m o ś c i A r c h e o l o g i c z n e ” X X V I I I , 1962, z. 1, s . 47—58. M a j e w s k i P o w i a t s t o p n i c k i — E . M a j e w s k i P o w i a t s t o p n i c k i p o d w z g l ą d e m p r z e d h i s t o r y c z n y m , „ S w i a t o w i t ” I I I , 1S01, S. 95— 161; I V , 1902, s. 73— 144; V , 1904, s. 111— 176; V I I , 1906, s. 48—64. M a j e w s k i N o t a t k i — E . M a j e w s k i N o t a t k i p r e h i s t o r y c z n e z p o w i a t u s t o p n i c k i e g o , „ W i a d o m o ś c i A r c h e o l o g i c z n e ” V , z. 1— 2, s. 40— 42. M A K — M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e w K r a k o w i e . P A — „ P r z e g l ą d A r c h e o l o g i c z n y ” . F M A — P a ń s t w o w e M u z e u m A r c h e o l o g i c z n e w W a r s z a w i e . R M S — „ R o c z n i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o ” . M S — M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e w K i e l c a c h . W A — „ W i a d o m o ś c i A r c h e o l o g i c z n e ” . W i e l o w i e j s k i P r z e m i a n y — J . W i e l o w i e j s k i P r z e m i a n y g o s p o d a r c z o - s p o ł e c z n e u l u d n o ś c i p o ł u d n i o w e j P o l s k i w o k r e s i e p ó ź n o l a t e ń s k i m i r z y m s k i m , „ M a t e r i a ł y S t a r o ż y t n e ” V I , W a r s z a w a 1960. Z O W — „ Z o t c h ł a n i w i e k ó w ” .
1. A l e k s a n d r ó w (pow . B usko, G R N S k otn ik i)
F ra g m en ty cera m ik i u zy sk a n e p od czas badań p o w ierzch n io w y ch R. Jam k i i J. F itz k e g o w 1932 r. M AK. ZOW V II/1932, z. 1, s. 23; z. 4— 5, s. 63; W ielo w iejsk i
P r z e m i a n y , s. 291.
2. B e s z o w a (pow . B u sk o, G R N B orzym ów )
C m en tarzysk o cia ło p a ln e p ó ź n o la te ń sk ie i rzy m sk ie. B ad an ia rozp ozn aw cze E. M a jew sk ieg o . Z niszczon e. PM A. K o str z e w sk i K u l t u r a la t e ń s k a , s. 9— 10, 24; M ajew sk i
72 J a n u sz K u c zy ń s k i
3. B ł o n i e (pow . S an d om ierz, G R N w m iejscu)
C m en tarzysk o c ia ło p a ln e, z o góln ej ilo śc i 230 grob ów — 180 grob ów p ó źn o la - teń sk ich , p o zo sta łe w c ześn iejsze. B ad an ia R. Jam k i w la ta ch 1928— 1930. W y e k sp lo - ro w a n e ca łk o w icie. M AK. R. Jam k a T y m c z a s o w e s p r a w o z d a n i e z badań w y k o p a l i s
k o w y c h w B łoniu w p o w . s a n d o m i e r s k i m od 1928— 1930, ZOW VI/1931, z. 2, s. 17— 26;
W ielo w iejsk i P r z e m i a n y , s. 294.
4. B o g o r i a (pow . S ta szó w , G R N w m iejscu )
. Ż elazna zapinka zn alezion a p rzyp ad k ow o w 1914 r. w stru m ien iu „K orzen n a”. MŚ (zagin ion a podczas w o jn y 1939— 1945). J. K o strzew sk i J e s z c z e o k u l t u r z e l a t e ń
sk i e j na o b sz a r z e byłeg o K r ó l e s t w a P o lsk ie g o , P A II— III/1922, z. 1— 2, s. 126.
5. B o r k i - L i s ó w (pow . R adom , G R N J ed liń sk )
C eram ika z badań p o w ierzch n io w y ch R. J a k im o w icza p rzep row ad zon ych w 1931 r. PM A. L iana Z n a le z i s k a , s. 50.
6. B o s o w i c e (pow . B usko, G R N K argów )
Grób cia ło p a ln y o d k ry ty p rzyp ad k ow o w 1945 r. — p rzyp u szczaln ie w ię k sz e cm en tarzysk o. B ad an ia ra to w n icze S. S k u rczy ń sk ieg o . M Ś. J. K u czy ń sk i, ZOW X X V /1959, z. 2, s. 138; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 297.
7. B r o n i s z ó w (pow . K azim ierza W ielka, G R N G ab u łtów )
F ra g m en ty ceram ik i p ó źn o la teń sk iej i w czesn o rzy m sk iej. M A K . W ie lo w ie jsk i
P r z e m i a n y , s. 297.
8. B r z o z a (pow . K o zien ice, G R N w m iejscu )
L uźno zn alezion a zap in k a żelazna. M. W a w rzen ieck i i J. J a strzęb o w sk i P o s z u k i
wania a rch eo lo g iczn e w K r ó l e s t w i e P o l s k i m w s i e r p n iu 1902 ro ku, „M ateriały A n tro -
p o lo g iczn o -A rch eo lo g iczn e” V II, s. 91, ryc. 1; K o strzew sk i K u l t u r a la t e ń s k a , s. 16— — 17, 24.
9. D w i k o z y (pow . San d om ierz, G RN w m iejscu )
C m entarzysko(?) cia ło p a ln e, z k tórego uratow an o w y p o sa ż e n ie jed n eg o grobu. A m atorsk ie bad an ia ra to w n icze J. P ietr a szew sk ieg o . S ta n o w isk o u leg ło zn iszczen iu . M uzeum w S an d om ierzu (część w y p o sa żen ia grobu za g in ęła podczas w o jn y 1939— — 1945). J. P ie tr a sz e w sk i N o t a t k i arc h e o lo g ic zn e z z i e m i s a n d o m i e r s k i e j , W A IX /1924, z. 1—2, s. 122— 124; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 308.
10. G a r d z i e n i c e (pow . L ip sk o, G R N C iep ielów )
P ie c o w isk o h u tn icze i zw ią za n a z nim osada. B ad an ia K. B ie le n in a w 1960 r. — w y ek sp lo ro w a n o p ieco w isk o oraz m ałą część osad y. M A K . „Słow o L udu — M agazyn N ie d z ie ln y ”, K ielce 30— 31 sty czn ia 1960, nr 13, s. 12; K. B ielen in Ł y s o g ó i s k i okrąg
g ó r n i c z o - h u t n ic z y z o k res u w p ł y y j ó w r z y m s k i c h , „R ocznik Ś w ię to k r z y s k i” 1/1962,
s. 106, 130 i 134.
11. G r ó j e c (pow . O patów , G R N B rzu stow a)
G rot w łó czn i p och od zący p raw d op od obn ie ze zn iszczon ego grobu cia ło p a ln eg o . MŚ. J. K u czy ń sk i, ZOW X X V /1959, z. 2, s. 138; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 317.
12. G u 1 i n (pow . R adom , G R N T aczów )
L uźno zn a lezio n e fra g m en ty cera m ik i oraz p rzęślik . PM A . L ian a Z n a le z i s k a , s. 50.
13. G u l i n - G u l i n e k (pow . R adom , G R N T aczów )
P rzy p u szcza ln ie istn ia ło tu zn iszczon e późn iej cm en tarzysk o. Z u ra to w a n y ch m a teria łó w za ch o w a ły się fra g m en ty cera m ik i oraz zap in k a żelazna. P M A . K o strzew sk i
K u l t u r a la te ń s k a , s. 17 i 24.
14. J a s i c ę (pow. O p atów , G R N B idziny)
L uźno zn a lezio n y fra g m en t ceram ik i. MŚ. Z. P y zik M a t e r i a ł y a r c h e o lo g ic zn e
Z p ro b le m a ty k i badań nad o sa d n ic tw e m p ó źn o la teń sk im 73
15. J u r k ó w (pow . B usko, G R N K on iecm osty)
C m en tarzysk o znane z m a teria łó w p o w ierzch n io w y ch . M A K oraz K atedra A r ch eo lo g ii P o lsk i U n iw e r sy te tu J a g ie llo ń sk ie g o .
16. K a l i s z a n y (pow . O patów , G R N G ierczyce)
C m en tarzysk o częścio w o zn iszczon e, W A X IIL 1935, s. 260— 261. W ielo w iejsk i
P r z e m i a n y , s. 324.
17. K a w c z y c e (pow . B usko, G R N H ołudza)
O sada p ó źn o la teń sk a i rzym sk a, b ad an a w 1936 r. przez S. N osk a i T. R eym an a. M A K . S. N o sek N o w e m a t e r i a ł y d o p o zn a n ia k u l t u r y w e n e d z k i e j , „ Ś w ia to w it” X V III/1939— 1945, s. 119— 142; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 325.
18. K i j a n y (pow . K azim ierza W ielk a , G R N P rzem yk ów )
P rzy p u szcza ln ie osada p ó źn o la teń sk a i rzym sk a znana z m a teria łó w p o w ierzch n io w y ch — w śró d nich m a teria ły c e lty c k ie . M A K . K. G o d ło w sk i N o w e m a t e r i a ł y
z o k r e s u p ó ź n o l a te ń s k i e g o i r z y m s k i e g o z M a ło p o lsk i, W A X X V I/1959— 1960, z. 3— 4,
j. 337.
19. K l i m o n t ó w (pow . San d om ierz, G R N w m iejscu )
P rzed m io ty żela z n e n ie p o sia d a ją ce b liższy ch d an ych m etry k a ln y ch . MS. M. W a- w r zen ieck i Z b i o r y w y k o p a l i s k p r z e d h i s t o r y c z n y c h p r z y M u z e u m O d d z ia ł u P o ls k i e g o
T o w a r z y s t w a K r a j o z n a w c z e g o w K ie l c a c h . „ P a m iętn ik F iz jo g r a fic z n y ”, X X II/1914,
od b itk a au torsk a, s. 3.
20. K o ł a c z k o w i c e (pow . B u sk o , G R N w m iejscu ).
L u źn o zn a lezio n e fra g m en ty cera m ik i i zapinka b rązow a. M a jew sk i P o w i a t s t o p -
nicki, s. 134; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 328.
21. K o m o r n a (pow . San d om ierz, G R N K leczan ów )
N ie m e try k o w a n a b liżej ceram ik a. M uzeum w R adom iu (?). J. K o strzew sk i
J e sz c ze o k u l t u r z e la t e ń s k i e j na o b s z a r z e b y łe g o K r ó l e s t w a P o lsk ie g o , P A II-III/1922,
s. 126; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 328.
22. K o p r z y w n i c a (pow . S an d om ierz, G R N w m iejscu )
L uźno zn alezion a zapinka. M A K . ZOW VI/1931, z. 2, s. 31; W ielo w iejsk i P r z e
m i a n y , s. 329.
23. K o r y t n i c a (pow . J ęd rzejó w , G R N w m iejscu )
G rób p o jed y n czy , o d k ry ty podczas badań cm en ta rzy sk a rzy m sk ieg o , oraz osada. B ad an ia a m a to rsk ie S t. S k u rczy ń sk ieg o przed 1939 r. M Ś. W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 329.
24. K u n ó w (pow . O patów , G R N w m iejscu )
P ie c o w isk o i zw iązan a z n im osad a z ok resu p ó źn o la teń sk ieg o i rzym sk iego. B ad an ia K. B ie le n in a w latach 1955— 1960. P ie c o w isk o w y ek sp lo ro w a n e, badania osa d y n ie zak oń czon e. M AK. K. B ie le n in S t a r o p o l s k i e za g ł ę b ie ż e la zn e , część II, „D aw na K u ltu ra ”, I I I /1956, nr 3, s. 218— 220; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 335.
25. L e ś n i ó w (pow . B u sk o, G R N w m iejscu )
L uźno zn a lezio n e fra g m en ty cera m ik i. P M A (?). W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 336. 26. Ł a w y (pow . K azim ierza W ielk a, G R N P rzem y k ó w )
O sada oraz p rzy p u szcza ln ie r ó w n ież cm en tarzysk o. B ad an ia p o w ierzch n io w e K. G o d ło w sk ieg o . K. G o d ło w sk i N o w e m a t e r i a ł y z o k r e s u p ó ź n o l a te ń s k i e g o i r z y m
sk ie g o z M a ło p o lsk i, W A X X V I/1959— 1960, z. 3— 4, s. 338.
27. Ł ę g o n i c e (pow . O poczno, G R N D ąb row a I)
C m en tarzysk o z ok resu p ó źn o la teń sk ieg o i r zy m sk ieg o b ad an e przez K. Jagm in a w 1872 r. PM A. K. J agm in O p is m o g i ł y - k u r h a n u p o d Ł ę g o n ic a m i i w y d o b y t y c h
-74 Ja nusz K u c z y ń s k i
n ic a m i i w y d o b y t y c h z n ie j p r z e d m i o t ó w , W A III/1876, s. 83— 93; K o strzew sk i K u l tura la te ń sk a , s. 9— 10.
28. M a ł o g o s z c z (pow . J ęd rzejó w , G R N w m iejscu )
Z niszczon e ob ecn ie cm en tarzysk o p ó źn o la teń sk ie i rzy m sk ie. M ateriały u S t. S k u rczy ń sk ieg o . St. S k u rczy ń sk i A r c h e o lo g na p r o b o s t w i e „ P am iętn ik K ie le c k i”
1947, s. 18.
29. M i k u ł o w i c e (pow . B usko, G R N W ygoda K ozińska)
Z n alezisk a lu źn e pod czas prac roln ych . In form acja S t. S k u rczy ń sk ieg o . W ielo - w ie js k i P r z e m i a n y , s. 344.
30. M i k u ł o w i c e (pow . O p atów , G RN W o jciech ow ice)
N ieliczn e fra g m en ty ceram ik i. PM A . K o strzew sk i K u l t u r a la te ń s k a , s. 26; W ielo - w ie js k i P r z e m i a n y , s. 344.
31. O b 1 a s (pow . R adom , G R N P rzytyk )
C m en tarzysk o n ie b ad an e. O b ecn ie p ra w d op od obn ie zu p ełn ie zn iszczon e. M. W a- w rzen ieck i P o s z u k i w a n i a a rc h e o lo g ic zn e w K r ó l e s t w i e P o l s k i m d o k o n a n e p r z e z
M aria na W a w r z e n i e c k i e g o i S z c z ę s n e g o J a s t r z ę b o w s k i e g o 1903 r., „M ateriały A n tro -
p o lo g iczn o -A rch eo lo g iczn e i E tn o g ra ficzn e”, V III/1906, s. 96— 97; K o strzew sk i K u l
tu ra la te ń sk a , s. 9— 10.
32. P i a s e k (pow . O p atów , G R N J a k u b ow ice)
L uźno zn a lezio n e fr a g m e n ty ceram ik i. PM A. W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 357. 33. P r u s y (pow . O patów , GR N J ak u b ow ice)
L uźno zn a lezio n e n a czy n ie g lin ia n e oraz dw a g roty żelazne. P rzy p u szcza ln ie istn ia ło tu zn iszczon e podczas prac ziem n ych cm en tarzysk o. M uzeum w R adom iu (?). M. W a w rzen ieck i P o s z u k i w a n i a a r c h eo lo g iczn e w K r ó l e s t w i e P o lskim ..., „M ateriały A n tro p o lo g iczn o -A rch eo lo g iczn e i E tn o g ra ficzn e”, VIII/1906, s. 96— 97; W ie lo w ie jsk i
P r z e m ia n y , s. 362.
34. R a d o m (m iasto p o w ia to w e)
Jam y cia ło p a ln e od k ry te w ok resie 1924— 1926. M AK . J. Ż u row sk i S p r a w o z d a
nie z d zia ła ln o śc i P a ń s t w o w e g o K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w P r z e d h i s t o r y c z n y c h o k r ę g u za c h o d n i o m a ł o p o ls k i e g o i ś l ą s k ie g o za lata 1924— 1926, W A X/1929, s. 217.
35. S a m b o r z e c (pow . San d om ierz, G R N w m iejscu )
B liżej n ie o k reślo n e zn a lezisk a p rzyp ad k ow e, w śród nich ceram ik a celty ck a . M AK (?). R. Jam ka P i e k a r y w czasach p r z e d h i s t o r y c z n y c h , „P race P r e h isto r y c z n e ”, nr 2/1939, s. 14; W. F ilip o w ia k P ó ź n o la t e ń s k i e n a c z y n i a g r a j i t o w e z J a n u s z k o w a
w p o w . i n o w r o c ł a w s k i m , P A 1X/1953, z. 2— 3, s. 346; ZOW VI/1931, z. 2, s. 31; W ie lo
w ie js k i P r z e m i a n y , s. 370.
36. S a n d o m i e r z (m iasto p o w ia to w e)
W 1933 r. odkryto obok k o ścio ła Św . Jak u b a siln ie zn iszczon e groby jam ow e. M uzeum w S an d om ierzu (za g in ęły podczas w o jn y 1939— 1945). ZOW V III/1933, z. 3, s. 47; W ie lo w ie jsk i P r z e m i a n y , s. 370.
37. W a 1 i s k a (pow . O poczno, G R N N o w e M iasto)
Z n a lezisk a n iep ew n e, fr a g m e n ty ceram ik i. PM A . L iana Z n a le z i s k a , s. 50. 38. W o l a Z a ł ę ż n a (pow . O poczno, G R N w m iejscu )
B liżej n ie zlo k a lizo w a n e m a teria ły , ró w n ież ceram ik a. J. K o strzew sk i J e sz c ze
o k u l t u r z e la t e ń s k i e j na o b s z a r z e b y łe g o K r ó l e s t w a P o lsk ie g o , P A II-III/1922, z. 1— 2,
