Politechnika Poznańska
Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska Instytut Konstrukcji Budowlanych
Zakład Technologii i Organizacji Budownictwa
Rozprawa doktorska mgr inż. Agnieszka Dziadosz
Zmodyfikowana metoda kontroli stanu zaawansowania robót i oceny ryzyka realizacji
przedsięwzięcia budowlanego
Promotor:
dr hab. inż. Wiesław Meszek
Poznań, 2017 r.
Składam serdeczne podziękowania Za wiarę i bezgraniczne wsparcie
Rodzicom
Mariuszowi i Michałkowi
Za opiekę oraz cenne, wnikliwe uwagi merytoryczne Promotorowi pracy Panu Dr hab. inż. Wiesławowi Meszkowi
Za wieloletnią współpracę, poszerzanie horyzontów i atmosferę sprzyjająca pracy naukowej
Panu Prof. Dr hab. inż. Olegowi Kaplińskiemu
i oceny ryzyka realizacji przedsięwzięcia budowlanego
Zapewnienie jakości, terminowości oraz wybudowanie obiektu budowlanego w ramach za- łożonego budżetu wymaga monitorowania każdego parametru na kolejnych etapach realizacji przedsięwzięcia oraz prognozowania wyników końcowych. Jednym z istotnych zagadnień pla- nowania produkcji budowlanej jest analiza czasu i kosztów przedsięwzięcia, a co za tym idzie ocena ryzyka. Z uwagi na charakterystyczną dla przedsięwzięć budowlanych niepowtarzalność, identyfikacja czynników ryzyka, sposób ich oceny oraz monitoring w ujęciu procesowym stały się kluczowymi determinantami, warunkującymi sprawną realizacji inwestycji. Wykorzystana w dysertacji metoda Earned Value Management/Earned Schedule umożliwia, na moment doko- nywania oceny, wczesne wykrycie niezgodności pomiędzy wartościami planowanymi i rzeczy- wistymi (tj. odchylenia czasowe i kosztowe), a także pozwala na przewidywanie przyszłych wartości całkowitego kosztu oraz czasu realizacji przedsięwzięcia. W dysertacji zaproponowano autorską modyfikację metody kontroli postępu robót w celu wykorzystywania jej do kontroli oraz oceny ryzyka w aspekcie przekroczenia kosztów realizacji przedsięwzięcia i niedotrzymania terminu zakończenia inwestycji. Analizy wykonane zostały dla 2 wybranych przedsięwzięć budowlanych zrealizowanych w Polsce z perspektywy wykonawcy robót budow- lanych.
Słowa kluczowe – zarządzanie ryzykiem, kontrola kosztu i czasu podczas realizacji przedsię- wzięcia budowalnego, metoda wartości wypracowanej EVM, Earned Schedule, wartość nara- żona na ryzyko (VaR)
Summary
The modified control method of construction work progress and risk assessment of a construction project
Ensuring the quality, punctuality and construction of a building facility within the budget set requires monitoring of each parameter in subsequent stage of the construction project imple- mentation and forecasting of the final results. One of the most important issues of planning of construction output is time and cost analysis of the project and hence the risk assessment. Due to the uniqueness (characteristic for construction projects), the identification of risk factors, their assessment method and monitoring in process perspective have become a key determinants that determine the efficient implementation of a construction project. The Earned Value Man- agement/Earned Schedule method, used in the dissertation, allows, for the moment of assess- ment, forecast of the future total cost and time of construction project implementation, as well as it allows the early detection of non-compliance between the schedule and the budget of the project (cost and time variance). In the dissertation, it is proposed an authoritative modification of the method of controlling of construction work progress in order to use it for the risk control in terms of exceeding the cost of the project implementation and failure to meet the investment completion deadline. The analyzes were made for 2 selected construction projects implemented in Poland from the viewpoint of the contractor of construction work
Key words – risk management, cost and time control during construction project implementa- tion, Earned Value Management, Earned Schedule, Value at Risk (VaR)
AC
ACWP AD AT BAC BCWP BCWS CPI CV EAC
ES ETC EV
EVM
IEAC (t)
PC PCA PCS PD PV SCI
SPI SPI(t)
SV SV(t)
- Actual Cost - koszt rzeczywisty lub rzeczywisty koszt pracy wykonanej, zwany również ACWP
- Actual Cost of Work Performed – rzeczywisty koszt pracy wykonanej - Actual Duration – aktualny czas trwania
- Actual Time – moment kontroli
- Budget at Completion – budżet końcowy
- Budgeted Cost of Work Performed – planowany koszt pracy wykonanej - Budgeted Cost of Work Scheduled – planowany koszt pracy planowanej - Cost Performance Index – wskaźnik wykorzystania budżetu
- Cost Variance – odchylenie kosztu
- Estimation at Completion – szacowany koszt końcowy przedsięwzięcia, zwany również prognozą kosztu końcowego
- Earned Schedule – wartość wypracowana (w jednostkach czasowych) - Estimate to Complete – budżet prac pozostałych do wykonania
- Earned Value – wartość wypracowana, tłumaczony jako koszt pracy wykonanej do danego momentu kontroli, zwana również BCWP
- Earned Value Management (Methodology) – metoda wartości wypraco- wanej
-
Independent Estimate at Completion (time) - szacowany termin końco- wy, zwany również prognozą terminu końcowego EAC(t)
- Percent Complete – procentowe wykonanie budżetu
- Percent Complete Actual – rzeczywisty procent wykonania budżetu - Percent Complete Scheduled – planowany procent wykonania budżetu - Planned Duration – planowany czas trwania
- Planned Value – koszt planowany, zwany również BCWS
- Schedule Cost Index – wskaźnik wykorzystania budżetu i zaawansowa- nia i harmonogramu
- Schedule Performance Index – wskaźnik wykonania harmonogramu - Schedule Performance Index (time) – wskaźnik wykonania harmono- gramu w czasie
- Schedule Variance – odchylenie harmonogramu
- Schedule Variance (time) – odchylenie harmonogramu w jednostkach
czasowych
VAC VaR
- Variance at Completion – wskaźnik odchylenia budżetu
- Value at Risk - wartość narażona na ryzyko, wartość zagrożona
Spis treści
1. Wstęp ………
2. Kluczowe aspekty rozprawy ………...
2.1. Zakres, cel i teza rozprawy ………
2.2. Uzasadnienie podjęcia tematu ………
2.3. Przyjęta metodologia badań i sposób rozwiązania problemu ………....
2.4. Układ pracy ………. ………...
2.5. Przyjęta systematyka pojęć wykorzystywanych w dysertacji………..
3. Analiza stanu wiedzy w zakresie zarządzania ryzykiem ………..
3.1. Wprowadzenie ………
3.2. Sposoby definiowania i klasyfikacji ryzyka……….………...
3.3. Proces zarządzania ryzykiem i próba jego standaryzacji…….………...
3.4. Planowanie i realizacja przedsięwzięć budowlanych z uwzględnieniem ry- zyka………
3.4.1. Aktualny stan wykorzystania zarządzania ryzykiem – polskie
d doświadczenia………...3.4.2. Metody i techniki oceny ryzyka preferowane w wybranych krajach ..
3.4.3. Czynniki ryzyka i ich wpływ na przebieg przedsięwzięcia
m budowlanego - wyniki badań przeprowadzone w wybranych krajach4. Wybrane metody wspomagające kontrolę realizacji przedsięwzięcia
budowlanego z uwzględnieniem ryzyka ……..…...
4.1. Metoda wartości wypracowanej - Earned Value Management (EVM) .……
4.1.1. Istota, założenia i wybrane nieścisłości metody EVM ………...
4.1.2. Podstawowe mierniki i ich weryfikacja ………….………
4.1.3. Zakres stosowania EVM ………..…………..
4.2. Metoda Earned Schedule …..……….
4.3. Kontyngencja kosztu i czasu ………..
4.4. Wartość narażona na ryzyko (Value at Risk - VaR) ……….………...
8 10 10 14 16 18 19 21 21 23 33
44
44 62
64
69
69
69
77
84
87
86
95
5. Propozycja zintegrowanej metody kontroli przebiegu realizacji
przedsięwzięcia z uwzględnieniem ryzyka czasu i kosztu ………
5.1. Metoda kontroli przebiegu realizacji przedsięwzięcia – założenia wstępne i tok postepowania ……….
5.2. Przyjęta metodyka wykonywania analiz ………...
5.2.1. Schemat wykonywania obliczeń ………...
5.2.2. Sposoby wyznaczania maksymalnej wartości kosztów zgodnie
z z koncepcją VaR ………5.2.3. Analiza kontyngencji w odniesieniu do przewidywanego kosztu
i i czasu realizacji ……….5.3. Czynniki ryzyka i ich wpływ na przebieg przedsięwzięcia budowlanego
m w świetle badań własnych ………...5.3.1. Cel i zakres badań własnych ………..
5.3.2. Struktura badanej zbiorowości ………..………….
5.3.3. Statystyczna analiza danych ………..
5.3.4. Wnioski i zalecenia wynikające z badań własnych ………...
5.4. Charakterystyka próby badawczej………..
5.5. Procedura obliczeniowa ……….
5.5.1. Obiekt badawczy nr 1 ..……….…
5.5.2. Obiekt badawczy nr 2 ...………
5.5.3. Podsumowanie analizy wybranych obiektów badawczych ………...
5.6. Ocena zaproponowanej metody ………..…...
6. Podsumowanie i wnioski ……….
6.1. Obszar rozważań w pracy ………...
6.2. Wnioski ogólne ………...…
6.3. Wnioski szczegółowe ……….…
6.3. Podsumowanie ………
7. Kierunki dalszych badań ………...
8. Bibliografia ………. …
100
100 102 102
104
108
110
110
111
113
128
130
135
135
152
162
163
165
165
166
167
168
169
171
1. Wstęp
W okresie ostatnich kilkunastu lat obserwuje się dynamiczne przemiany w zakresie prowadzenia przedsięwzięć budowlanych. Stwierdzenie to tyczy się zarówno przyjmowanych struktur organizacyjnych, zwiększonej liczby uczestników procesu in- westycyjnego, jak również sposobów finasowania przedsięwzięć (np. partnerstwo pu- bliczno-prywatne – PPP). Planowanie i realizacja przedsięwzięć budowlanych jest pro- cesem złożonym i wieloetapowym. Proces ten musi być dobrze przygotowany koncep- cyjnie i organizacyjnie by mógł być efektywnie wykonany.
Głównym wyznacznikiem efektywnego zarządzania przedsięwzięciami jest osią- gnięcie określonych celów: zapewnienie jakości, terminowości oraz wybudowanie obiektu w ramach założonego budżetu. Jest to możliwe dzięki wykorzystaniu dostęp- nych metod, technik i narzędzi, monitorowaniu każdego parametru na kolejnych etapach realizacji przedsięwzięcia oraz prognozowaniu wyników końcowych. Realizację wspo- mnianych celów ułatwia dążenie do ujednolicenia procesów, opracowania reguł zapew- niających realizację poszczególnych etapów w sposób zbliżony dla każdego rodzaju przedsięwzięcia oraz zidentyfikowanie sekwencji powtarzalnych działań w ramach stan- daryzacji procesu zarządzania w projektowaniu i wykonawstwie. Sprawna organizacja procesu inwestycyjnego, synchronizacja poszczególnych faz planowania, przygotowania i realizacji inwestycji, racjonalny podział odpowiedzialności pomiędzy poszczególnych uczestników budowlanego procesu inwestycyjnego sprzyja ograniczeniu ryzyka wynika- jącego, w głównej mierze, ze specyfiki przedsięwzięć budowlanych. Dodatkowo realiza- cja całego procesu inwestycyjnego przebiegać musi w określonej kolejności, bo tylko ona gwarantuje uzyskanie maksymalnych efektów przy minimalnych nakładach inwe- stycyjnych (Żywica, Meszek, Żywica, 2002, str. 9).
Według Jaworskiego (2012) realizacja poszczególnych procesów w budownictwie
przebiega w specyficznych warunkach w odróżnieniu od procesów analogicznych, prze-
biegających w innych dziedzinach gospodarki. Ponadto wznoszenie obiektu budowlane-
go jest procesem niepowtarzalnym, co w głównej mierze wynika z charakteru produkcji
budowlanej (tj. dekoncentracji produkcji, długotrwałości cyklu produkcyjnego, indywi-
dualności, kapitałochłonności, wrażliwości na czynniki losowe, itp.), stanowiącej swoi-
stą przeszkodę w osiągnięciu standaryzacji. Podstawowymi wyróżnikami przedsięwzięć
są: unikalny charakter każdego obiektu budowlanego, nieruchomość produktu (połącze-
nie na stałe z gruntem), ingerencja w środowisko naturalne, długi okres przygotowania inwestycji do realizacji, długi okres eksploatacji, konieczność stałej współpracy głów- nych uczestników procesu inwestycyjnego, a także losowy charakter procesów budow- lanych (Połoński, 2009a; Jaworski, 2012; Hoła i Mrozowicz, 2003). Dlatego też w licz- nych opracowaniach dotyczących zarządzania przedsięwzięciem budowlanym zauwa- żalne jest dążenie do elastycznego podejścia do planowania robót, wykorzystania sprawdzonych struktur organizacyjnych, rozwiązań technicznych i technologicznych oraz permanentnego monitoringu robót w zakresie jakości, czasu i kosztu.
Jednym z kluczowych zagadnień (problemów) planowania produkcji budowlanej jest analiza czasu i kosztów przedsięwzięcia, a co za tym idzie ocena ryzyka. Z uwagi na charakterystyczną dla przedsięwzięć budowlanych niepowtarzalność identyfikacja czyn- ników ryzyka, sposób ich oceny oraz monitoring w ujęciu procesowym stał się kluczo- wym aspektem realizacji inwestycji.
„Ryzyko”, jako nieodzowny element procesu budowlanego, ma znaczny wpływ na postęp i organizację robót budowlanych. Najczęściej rozpatrywane jest w ujęciu nega- tywnym jako przekroczenie budżetu inwestycji lub/oraz przekroczenie planowanego czasu realizacji. Stąd wielu badaczy koncentruje się na weryfikacji różnych sposobów redukcji kosztów przedsięwzięć budowlanych, a także poszukuje technik „kontroli stanu zaawansowania robót budowlanych” w odniesieniu do planowanego czasu i kosztu ich realizacji, wskazując na ewentualne odchylenia czasowe i kosztowe.
Do niedawna zagadnienie ryzyka i jego oceny, a nawet zarządzania nim, było za- rezerwowane dla dziedzin naukowych z zakresu finansów, bankowości oraz ubezpie- czeń. Obecnie jest tematem coraz chętniej podejmowanym również w branży budowla- nej. W licznych publikacjach autorzy poszukują odpowiedzi na dwa zasadnicze pytania:
jak identyfikować ryzyko i jaką przyjąć miarę jego oceny. Ponieważ ryzyko zostało przez Knight’a
1sklasyfikowane jako „mierzalna część niepewności” dlatego pojawiają się różne propozycje jego miary, umożliwiające zarządzanie nim. W nurt ten wpisuje się stwierdzenie Roberta S. Kaplan’a zawarte w pracy Strategy Maps: Converting Intangi- ble Assets IntoTangible Outcomes wydanej w roku 2003. Według autora „jeśli czegoś nie możesz zmierzyć, nie możesz nim zarządzać”. Stosunkowo bogata w przykłady ilo- ściowej oceny ryzyka, modeli i ich weryfikacji jest literatura z zakresu zarządzania or- ganizacjami, oceny projektów gospodarczych, finansów przedsiębiorstw oraz ekonomii,
1 Knight F.H., Risk, Uncertainty and Profit, University of Boston Press, Boston 1921
a nawet zarządzania ryzykiem w projektach informatycznych. W przypadku produkcji budowlanej istotna jest ocena ryzyka w odniesieniu do analizy czasu i kosztów przed- sięwzięcia, a także zapewnienie jakości produkcji. Dlatego też, w tytule dysertacji, uwy- puklono konieczność „kontroli stanu zaawansowania robót”.
2. Kluczowe aspekty rozprawy 2.1. Zakres, cel i teza rozprawy
Problematyka przygotowania do realizacji przedsięwzięcia budowlanego obejmuje
szerokie spektrum zagadnień wymagających wszechstronnego podejścia. Z uwagi na
losowość zdarzeń oraz chęć ujednolicenia procedur nastąpił zwrot w kierunku standary-
zacji oraz zapewnienia czytelnych, prostych zapisów i reguł postępowania. Popularyzo-
wana jest wiedza z zakresu: zarządzania przedsięwzięciami, wykorzystywania metodyk
PMBOKPMI (skrót od „A Guide to the Project Management Body of Knowledge ”)
oraz PRINCE2 (PRojects IN Controlled Environments 2), metod kontroli postępu robót
(w tym Earned Value Management – metoda wartości wypracowanej), standardowych
warunków kontraktowych (m.in. FIDIC – Międzynarodowa Federacja Inżynierów Kon-
sultantów), wykorzystania systemów BIM (Building Information Modeling) oraz analizy
LCA/LCC (Life Cycle Analysis/Life Cycle Cost) co prowadzi do zarządzania zintegro-
wanego. Zarzadzanie zintegrowane stało się wyznacznikiem postępu oraz konkurencyj-
ności przedsiębiorstw łącząc różne procesy i systemy w ramach przyjętej strategii dzia-
łania. Ponadto stanowi przesłankę do rozpatrywania przedsięwzięć budowlanych z per-
spektywy cyklu życia, gdyż na każdym etapie podejmowane są strategiczne decyzje wa-
runkujące niezawodność obiektu, wpływając na koszt realizacji, ale także na koszty eks-
ploatacyjne (niezawodność – czyli zdolność konstrukcji do spełnienia określonych wy-
magań: nośności, użytkowalności i trwałości konstrukcji – Skrzypczak, Kogut, Buda-
Ożug, Kujda, 2016). Zwiększenie jakości i niezawodności powoduje wzrost kosztów
realizacji/wybudowania obiektu budowlanego. Warto zaznaczyć, że pełny cykl życia
obiektu budowlanego jest to okres od momentu sformułowania pomysłu, poprzez pro-
jektowanie, realizację i eksploatację, aż do rozbiórki z recyklingiem materiałów (Kapliń-
ski, 2007).
W obliczu znacznej rozpiętości zagadnień związanych z analizą kosztów w cyklu życia obiektu budowlanego i ich zmiennością będącą wynikiem wpływu czynników ry- zyka, zdaniem autorki, zasadne wydawało się ograniczenie zakresu pracy do fazy rea- lizacji przedsięwzięcia budowlanego. Ponadto główna uwaga skupiona została na bie- żącej kontroli stanu zaawansowania robót budowlanych z punktu widzenia wykonawcy, z jednoczesnym zasygnalizowaniem konieczności monitoringu czynników ryzyka w trakcie realizacji. Rysunek 2.1. przedstawia miejsce rozważanego w niniejszej dysertacji zakresu w odniesieniu do wspomnianego cyklu życia obiektu budowlanego.
Rys.2.1. Usytuowanie zakresu pracy (problemu badawczego) w cyklu życia obiektu. Źródło: opracowanie własne.
W ostatnim czasie zagadnienie ryzyka w budownictwie przestało być pomijane.
Coraz więcej publikacji krajowych porusza temat identyfikacji, a przede wszystkim pro- blem ilościowej oceny ryzyka. Literatura przedmiotu, niezależnie od dziedziny, przyta- cza wiele definicji ryzyka (m.in. Tarczyński i Mojsiewicz, 2001; Tworek, 2010; Kacz- marek, 2010). Patrząc z punktu widzenia nauki o zarządzaniu finansami przedsiębior- stwa, ryzyko winno być traktowane jako ewentualne odchylenie od zakładanego wyniku.
Knight F.H (1921) w pracy „Risk, Uncertainty and Profit” definiując ryzyko jako „nie-
pewność mierzalną, a niepewność sensu stricte to niepewność niemierzalną”, rozgrani-
czył ewidentnie dwa pojęcia: niepewności i ryzyka. Analogiczna interpretacja ryzyka
została przedstawiona w australijskim standardzie AS/NZS 4360:2004 Risk Manage-
ment (2004). Ryzyko zdefiniowano jako możliwość wystąpienia zdarzenia, mającego
wpływ na działalność, doprowadzającego do powstania zysku lub straty, a jego podsta-
wowa miara zgodna jest z miarą zaproponowaną w normie ISO 31000:2009 (2009), tj.
wyznaczenie prawdopodobieństwa wystąpienia i wielkości szkody. Według cytowanej powyżej normy ISO, ryzyko to skutek powstały w wyniku niepewności w odniesieniu do ustalonych przez przedsiębiorstwo celów.
Nauka o ryzyku ma charakter interdyscyplinarny. Termin ten pojawia się w kontekście różnych rodzajów działalności. Najbardziej rozwiniętą dziedziną w zakresie oceny ryzyka są finanse przedsiębiorstw, w tym ocena opłacalności inwesty- cji oraz rynek giełdowy. Mimo tego do dnia dzisiejszego skrupulatnie poszukiwane są metody jego identyfikacji i ilościowej, uniwersalnej, miary jego oceny nie tylko na eta- pie planowania inwestycji, ale także w fazie realizacji robót budowlanych. Rozważa- nia i bogata literatura przedmiotu z zakresu analizy i oceny ryzyka pozwoliła na sprecy- zowanie celu niniejszej dysertacji.
Celem pracy doktorskiej jest opracowanie metody analizy i oceny ryzyka w trakcie realizacji przedsięwzięcia budowlanego przy wykorzystaniu metody wartości wypraco- wanej EVM i jej rozwinięcia ES.
Metoda taka stanowiłaby doskonałe narzędzie w szczególności dla generalnych wykonawców inwestycji w zakresie kontroli rzeczowego postępu robót z uwzględnie- niem wpływu niekorzystnych czynników oraz bieżącej kontroli poziomu ryzyka na kon- trakcie. Bowiem jak wykazały badania własne, ryzyko jest nieodłącznym elementem każdego przedsięwzięcia. Na podstawie pilotażowych wyników wykazano, że średnia wartość ryzyka dla kontraktów budowlanych kształtuje się na poziomie nie przekracza- jącym 5% wartości zlecenia (Dziadosz, Kapliński, Tomczyk (2015), Financial risk esti- mation in construction contracts, Procedia Engineering 122).
Uwarunkowane poprzez cel podstawowy dysertacji, a także skorelowane z działaniami zmierzającymi do zweryfikowania postawionej tezy, cele szczegółowe odnosiły się do:
zdefiniowania pojęcia ryzyka, sposobu jego postrzegania i zarządzania nim
w branży budowlanej oraz na tle innych dziedzin,
nakreślenia procedury zarzadzania ryzykiem na tle obowiązujących standardów
światowych i krajowych, norm i podręczników opracowanych na zlecenie wła-
ściwego Ministerstwa,
identyfikacji najbardziej znanych oraz stosowanych metod i technik wykorzy-
stywanych w ramach zarządzania ryzykiem z uwypukleniem głównych obszarów badawczych,
kategoryzacji źródeł generujących ryzyko w przedsięwzięciach budowlanych,
identyfikacji źródeł oraz czynników ryzyka w oparciu o badania własne,
sumarycznego zestawienia wyników wybranych badań nad czynnikami ryzyka i metodami ich oceny, przeprowadzonymi zarówno w Polsce, jak również przez zagraniczne ośrodki naukowe,
sprecyzowania autorskiej propozycji wykorzystania przedziałów ufności dla
wpływu poszczególnych czynników ryzyka, określonych na podstawie badań własnych, na wartość kosztów, minimalizując w ten sposób subiektywizm w ocenie prawdopodobieństwa wystąpienia i stopnia wpływu (sugestia wykorzy- stania przedziałów do np. szacowania czasów pesymistycznych w podejściu PERT, stanowiącym wstęp do symulacji),
usystematyzowania terminologii w ramach metody Earned Value Manage-
ment/Earned Schedule (EVM/ES),
zaproponowania modyfikacji metody EVM/ES w kierunku opracowania kom- pleksowej oceny ryzyka na kontrakcie w odniesieniu do bieżącego postępu robót (także poprzez określenie kluczowych poziomów ryzyka w ocenie wskaźników),
wykorzystania, w proponowanej metodzie, analizy krzywych kontyngencji celem określenia zmian wartości kosztu i czasu w odniesieniu do założonych limitów (co wzbogaciło zakres informacyjny w miesięcznym raportowaniu odnośnie sta- nu zaawansowania robót),
zastosowania miernika oceny ryzyka z dziedziny inżynierii finansowej,
w zakresie określenia wartości narażonej na ryzyko w odniesieniu do wartości robót budowlanych, czyli Value at Risk (VaR).
Rozpatrywana w dysertacji metoda EVM/ES umożliwia, na moment dokonywania
oceny (tzn. termin kontroli), przewidywanie przyszłych wartości całkowitego kosztu
oraz czasu realizacji przedsięwzięcia, a także pozwala na wczesne wykrycie niezgodno-
ści pomiędzy rzeczywistym zaawansowaniem robót i harmonogramem oraz rzeczywi-
ście poniesionymi kosztami a budżetem przedsięwzięcia. Podkreśla się jej użyteczność
do monitorowania i kontrolowania postępu robót w ujęciu czasowo-kosztowym. Prace
naukowe, realizowane przez autorkę dysertacji, dotyczące wykorzystania metody EVM na kilkunastu przypadkach zrealizowanych przedsięwzięć, potwierdziły użyteczność przedstawionego podejścia, możliwości predykcyjne i zakres stosowania przy realizacji kontraktów budowlanych, ale także uwypukliły pewne ograniczenia. Dodatkowo wy- chodząc z założenia, ze realizacja przedsięwzięcia budowlanego uzależniona jest w pewnym stopniu od czynników losowych warunkujących jej sprawny przebieg w ramach założonego budżetu i w ustalonym terminie autorka dysertacji zmodyfikowała metodę kontroli postępu robót wzbogacając ją o kontrolę ryzyka z uwagi na możliwość przekroczenia kosztów realizacji przedsięwzięcia i niedotrzymania terminu zakończenia inwestycji.
Teza pracy doktorskiej opiera się na stwierdzeniu, że monitoring kosztów i bieżąca kontrola czasu realizacji, przy jednoczesnej analizie poziomu ryzyka, pozwala na zinte- growane zarządzanie kontraktem zapewniając, w odpowiednim czasie, przyjęcie wła- ściwych działań korygujących oraz zaplanowanie rezerwy na ryzyko na etapie planowa- nia inwestycji.
W pracy doktorskiej podjęto próbę udowodnienia słuszności hipotezy o konieczności bieżącej weryfikacji poziomu ryzyka. Podejście takie zapewnia wymier- ne korzyści, takie jak: szybka reakcja na ryzyko, możliwość zmian na każdym etapie realizacji inwestycji oraz precyzyjne określenie wielkości ewentualnej straty.
2.2. Uzasadnienie podjęcia tematu
Zagadnienie ryzyka cechuje interdyscyplinarność, gdyż rozważań i koncepcji analizy
w tym obszarze poszukiwać można w wielu dziedzinach wiedzy: technicznej (np. ryzy-
ko, złych warunków gruntowych, nieodpowiedniej klasy betonu, dostępności zasobów),
ekonomicznej (np. ryzyko przepływów finansowych, niewypłacalności inwestora, ryzy-
ko ujmowane w stopie procentowej lub dyskontowej, zarządzanie antykryzysowe),
prawnej (np. zapisy kontraktowe) itp., a zatem ocena ryzyka jest zagadnieniem obszer-
nym, wymagającym przeprowadzenia dogłębnych analiz. Dlatego też autorka przepro-
wadziła rozległe badania literaturowe, zaś niniejsza dysertacja w sposób syntetyczny
przedstawia całość zagadnień wynikających z zasadniczego tematu rozprawy.
W dobie permanentnego rozwoju technologii wykonania i oprogramowania w zakresie zintegrowanego zarządzania (tj. projektowanie-wykonawstwo-eksploatacja) nie bez znaczenia pozostaje kwestia analizy i oceny ryzyka. Ryzyko jest czynnikiem ujawniający się przy realizacji złożonych technologicznie obiektów budowlanych, mają- cy wpływ na budżet i czas realizacji przedsięwzięcia. W związku z tym poszukuje się stosunkowo dokładnych, ale nie skomplikowanych narzędziowo i metodologicznie me- tod oceny ryzyka, stanu zaawansowania i kontroli finansowej przedsięwzięcia. Proble- matyka ryzyka w budownictwie, a zwłaszcza algorytm (ew. procedura, metoda) oceny i zarządzania nim, jest nad wyraz istotna i potrzebna w obliczu tworzenia coraz bardziej skomplikowanych obiektów budowlanych i złożonych, nie tylko z punktu widzenia or- ganizacji przedsięwzięć budowlanych. Według autorki dysertacji, ryzyko należy trakto- wać jako zjawisko dynamiczne, zmienne w czasie, zaś dotychczasowe badania własne potwierdzają (Dziadosz i in., 2015), że analiza czynników niekorzystnych pozwala na lepsze zarządzanie kontraktem, szczególnie na etapie realizacji. Zaletą monitoringu jest wychwycenie newralgicznych momentów i możliwość szybkiej reakcji kierownictwa, minimalizującej przekroczenie czasu realizacji i kosztu przedsięwzięcia.
Powodem uzasadniającym podjęcie tematu jest fakt, iż pomimo bogatej literatury poświęconej zarządzaniu ryzykiem, prezentowaniu w publikacjach krajowych i zagra- nicznych szerokiego wachlarza metod i technik identyfikacji i oceny ryzyka, trudno jest wskazać podejście, która pozwalałoby szczegółowo zrealizować kluczowe etapy zarzą- dzania ryzykiem w odniesieniu do realizacji przedsięwzięcia budowlanego (tj. w ramach bieżącej kontroli postępu robót). Dotychczas stosowane podejścia odnoszą się do róż- nych aspektów przedsięwzięcia, lecz przedstawienie właściwego sposobu zarządzania ryzykiem wykraczającego poza etap przygotowania oferty (tj. wstępna ocena ryzyka dla konkretnego kontraktu), planowania przedsięwzięcia (np. tworzenie harmonogramów awaryjnych) może nastręczać trudności. W pracy autorka skupiła uwagę na ocenie po- ziomu ryzyka w fazie realizacji, na poszczególnych etapach rejestracji postępu robót.
Zazwyczaj proces zarządzania ryzykiem, ograniczony jest do oceny ryzyka na poziomie
planowania przedsięwzięcia lub reagowania w momencie pojawienia się czynnika ryzy-
ka bez uprzednio przyjętego planu zarządzania nim, co w konsekwencji znacznie obniża
poziom skuteczności prowadzonych działań.
Kolejny powód podjęcia tematu pracy stanowią wnioski, które płyną z badań wła- snych i pokazują, jak istotne jest ryzyko stanowiące nieodłączny element przedsięwzię- cia budowalnego niezależnie od czasu trwania lub rozmiarów zamierzenia inwestycyj- nego. Dodatkowo wskazują na konieczność oceny ryzyka przed rozpoczęciem oraz w trakcie trwania przedsięwzięcia.
2.3. Przyjęta metodologia badań i sposób rozwiązania problemu
Do zarządzania przedsięwzięciem i sterowania procesami budowlanymi wdrażane są różnorodne metody, narzędzia i systemy informatyczne wspomagające pracę kadry zarządzającej, tj. menedżerów, kierowników budów, kierowników kontraktów, itp. (Ka- sprowicz, 2010; Dziadosz, Gajzler, Szymański, 2010, Kapliński, 2012). Poszukiwaniu różnych i bardziej skomplikowanych metod analizy danych sprzyja złożoność i wieloaspektowość problemów związanych z realizacją przedsięwzięcia budowlanego.
Problematyka związana z produkcją budowlaną zachęca do śledzenia trendów i poznawania nowych, jak również znanych już od wielu lat i powszechnie stosowanych za granicą metod, tworząc ich kompilację tzw. „hybrydę”. Jedną z takich metod, zaadop- towanych do warunków polskich, służących do monitoringu przebiegu przedsięwzięcia budowlanego, jest metoda Earned Value Management (EVM) i jej rozszerzenie Earned Schedule (ES). Metoda EVM pierwotnie została rozpowszechniona jako analiza finan- sowa w amerykańskim programie rządowym. Obecnie jest powszechnie wykorzystywa- na przez Departament Obrony USA i NASA m.in. w inwestycjach budowlanych.
Wstępne analizy klasycznej wersji EVM wykonane przez autorkę rozprawy, oparte na kilkunastu tzw. „case study” celem przeanalizowania użyteczności, zakresu stosowania i ograniczeń, potwierdziły, że metodyka ta nie jest pozbawiona nieścisłości (wyniki pod- dano dyskusji w pracy: Dziadosz A., Kapliński O., Rejment M. (2014): Użyteczność i zakres stosowania metody Earned Value Management przy realizacji kontraktów bu- dowlanych).
Krajowe publikacje skupiają uwagę, w głównej mierze, na weryfikacji przedsię-
wzięć zgodnie z opracowaną procedurą EVM, sprawdzając jej aplikacyjność w polskich
realiach bez dogłębnej analizy czynników zakłócających sprawny przebieg przedsię-
wzięcia (Połoński, 2010, 2012, 2015; Czarnigowska, 2008a, 2008b, 2009a; Sobotka
i Grochal, 2009; Ziółkowska, 2015, Starczak i Kasprowicz, 2016). Natomiast zagranicz-
na literatura przytacza przykłady potwierdzające konieczność i skuteczność dogłębnej analizy krzywych „S” tzw. S-curve przy prognozach (tj. krzywych przedstawiających skumulowane wartości kosztów, stanowiącyhch podstawę wyznaczania wskaźników metody EVM, m.in. Barraza, Back, Mata, 2004), wyznaczaniu krzywych kontyngencji (Kasprowicz, 2002, 2007; Barazza i Bueno, 2007; Barazza, 2011; Nassar, 2002) oraz identyfikacji i oceny ryzyka (badania ankietowe w Hong Kongu, Australii, Kuwejcie, USA i Chinach - m.in. Kangari, 1995; Lyons i Skitmore, 2004).
Zamiarem autorki dysertacji było opracowanie kompleksowego podejście do za- rządzania ryzykiem w fazie realizacji przedsięwzięcia budowlanego. Sugerując się wy- nikami badań nad popularnością poszczególnych metod analizy ryzyka autorka wybrała zintegrowane podejście łącząc metodę kontroli postępu robót z równoczesną oceną ry- zyka, kierując się funkcjonalnością i czytelnością metody przy uwzględnieniu różnych typów zagrożeń. Kanwę analiz stanowi metoda EVM i jej rozwiniecie w postaci ES.
Jako modyfikację zaproponowano wykorzystanie wnioskowania statystycznego w po- staci estymacji przedziałowej w zakresie określania wpływu czynników ryzyka przy szacowaniu kosztów robót. Czynniki te zostały przez autorkę pracy zidentyfikowane, na podstawie badań własnych, przeprowadzonych na 30 zrealizowanych przedsięwzięciach.
Efektem wykorzystania wyników badań w ramach szacowania kosztów robót jest ich uwzględnienie przy szacowaniu wartości narażonej na ryzyko VaR.
Z powodzeniem stosowana w analizach finansowych metoda Value at Risk (VaR) okazuje się szczególnie użyteczna jako miernik wyznaczenia dodatkowego kosztu w odniesieniu do budżetu. W dysertacji ujmowane jako dodatkowa kwota o jaką może zwiększyć się koszt przedsięwzięcia w określonym horyzoncie czasu, przy założeniu normalnych warunków otoczenia i przy zakładanym poziomie ufności wynoszącym 95%.
Budowa i analiza krzywych kontyngencji uwzględniających różne limity kosztów
całkowitych, a niekiedy także różne scenariusze z uwagi na stopień ryzyka, dla zakłada-
nego poziomu ufności wyników, stanowi satysfakcjonujące, z punktu widzenia celów
pracy, uzupełnienie proponowanego podejścia w zakresie kontroli finansowej przedsię-
wzięcia, realizowanej zgodnie z metodą EVM/ES.
2.4. Układ pracy
Zgromadzone wyniki i wnioski bazujące na badaniach wtórnych (tj. przegląd lite- ratury, badania ankietowe wykonane przez różne ośrodki naukowe) oraz na badaniach pierwotnych (badania własne) pozwoliły na opracowanie koncepcji metody analizy ry- zyka w przedsięwzięciach budowlanych. Zgodnie z rysunkiem 2.2., pierwszym etapem pracy były pogłębione studia literatury oraz weryfikacja stanu wiedzy w zakresie zarzą- dzania ryzykiem, która pozwoliła na sprecyzowanie tematu rozprawy, określenie pro- blemu badawczego, celu, tezy oraz zakresu pracy (rozdział 2).
Rys. 2.2. Schemat opracowania pracy. Źródło: opracowanie własne
Kolejne etapy opracowania rozprawy dotyczyły:
zgromadzenia danych finansowych ze zrealizowanych inwestycji,
weryfikacji użyteczności metody EVM w klasycznej postaci (rozdział 4),
wyboru metody kontroli i opracowanie koncepcji jej modyfikacji z uwagi na
pewne nieścisłości po weryfikacji (rozdział 4 i 5),
identyfikacji czynników ryzyka i oceny ich wpływu na wartość kontraktu (roz- dział 5),
budowy krzywych kontyngencji wraz z ustaleniem limitów kosztów całkowitych (rozdział 5),
określenia maksymalnej wartości kosztów (lub niezbędnej rezerwy na ryzyko) (rozdział 5),
weryfikacji koncepcji na wybranych obiektach badawczych: realizacji hali ma-
gazynowo-usługowej oraz stadionu miejskiego (rozdział 5).
Pracę zamykają dwa rozdziały podsumowujące: zestawienie głównych wniosków płyną- cych z analizy oraz sugestie co do wyboru kierunków dalszych badań.
2.5. Przyjęta systematyka pojęć wykorzystywanych w dysertacji
Praca zawiera wiele pojęć pochodzących z różnych opracowań oraz dziedzin nau- ki, dlatego celowym wydaje się ich zdefiniowanie i uporządkowanie na wstępie celem poprawnego ich stosowania w dysertacji.
Przedsięwzięcie budowlane – jest to przygotowanie i wykonywanie obiektu budowlane- go w określonym miejscu, a także przygotowanie i realizacja odbudowy, rozbudowy, nadbudowy, przebudowy, montażu, remontu lub rozbiórki obiektu budowlanego (w ro- zumieniu ustawy Prawo budowlane). Przedsięwzięcie budowlane wymaga zwykle wielu współzależnych działań i obejmuje studia techniczno-ekonomiczno-środowiskowe, opracowanie koncepcji działań i projektu budowlanego oraz przygotowanie organiza- cyjne i realizację budowy, w tym przekazanie obiektu do eksploatacji. Podstawową czę- ścią przedsięwzięcia budowlanego są roboty budowlane realizowane na placu budowy.
W tym ujęciu eksploatacja nie jest traktowana jako szczególne przedsięwzięcie budow- lane.
Zarzadzanie przedsięwzięciem budowlanym – jest to kompleksowe planowanie, koordy-
nowanie i kontrolowanie przedsięwzięcia w poszczególnych fazach procesu inwestycyj-
nego, którego celem jest zaspokojenie potrzeb budowlanych inwestora lub właściciela
obiektu budowlanego. Splot współzależnych działań, zapewniających ukończenie przed-
sięwzięcia w terminie, w ramach budżetu i zgodnie z wymaganymi normami jakościo-
wymi.
Ryzyko – jest to czynnik zakłócający sprawny przebieg realizacji przedsięwzięcia, wpływający na przekroczenie planowanych kosztów, a także przyjętego w harmonogramie czasu trwania przedsięwzięcia (w dysertacji traktowane jest w ujęciu negatywnym jako ryzyko wzrostu kosztów lub/i wydłużenia czasu realizacji).
Zarządzanie ryzykiem – jest to procedura obejmująca identyfikację czynników ryzyka, ich jakościową i ilościową ocenę oraz opracowanie adekwatnych, do rozmiarów ryzyka, strategii reakcji, a także monitoring w trakcie realizacji przedsięwzięcia.
Metoda Earned Value zwana metodą wartości wypracowanej – jest to metoda pozwala- jąca na efektywne śledzenie kosztów/czasu realizacji na tle zaawansowania rzeczowego przedsięwzięcia budowlanego.
Metoda Earned Schedule – jest to rozwinięcie metody EVM w odniesieniu do pomiaru postępu robót budowlanych, wyrażony w jednostkach czasowych.
Kontyngencja kosztu (Cost Conitngecy) – graniczny, dopuszczalny koszt realizacji przedsięwzięcia, w momencie gdy rzeczywisty koszt realizacji, ustalony przez wyko- nawcę, został przekroczony.
Kontyngencja czasu (Time Contingency) – graniczny, dopuszczalny czas realizacji przedsięwzięcia, w momencie gdy rzeczywisty czas realizacji, ustalony przez wykonaw- cę, został przekroczony. Krzywe kontyngencji wyznaczają obszar zmienności oczekiwa- nego czasu i kosztu oraz prawdopodobieństwo ich przekroczenia.
Analiza krzywych kontyngencji – jest to badanie możliwych zmian całkowitego kosztu lub czasu przedsięwzięcia na skutek niekorzystnego oddziaływania czynników ryzyka.
VaR (Value at Risk, wartość narażona na ryzyko) – jest to miara ryzyka wyrażona
w jednostkach finansowych, która określa kwotę jaką należy przeznaczyć na zabezpie-
czenie danej czynności (przedsięwzięcia) z uwagi na wzrost kosztów w określonym ho-
ryzoncie czasu, przy założeniu normalnych warunków otoczenia i przy zakładanym po-
ziomie ufności (95%) (definicja z uwagi na cel dysertacji została zmodyfikowana przez
autorkę).
3. Analiza stanu wiedzy w zakresie zarządzania ryzykiem 3.1. Wprowadzenie
Charakter i specyfika branży budowlanej sprawia, że pomimo znacznej trudności kwantyfikacji, analiza wpływu czynników ryzyka na przedsięwzięcie jest nad wyraz istotna. Analizując wybrane publikacje (m.in. Aleshin, 2001; Chapman i Ward, 2003;
Prichard, 2002) autorka rozprawy doktorskiej starała się podzielić literaturę przedmiotu na grupy tematyczne, uwypuklając najważniejsze kwestie rozpatrywane w rozprawie.
Pierwsza grupa zagadnień dotyczyła genezy słowa „ryzyko” i jego definicji według przedstawicieli różnych dyscyplin i dziedzin naukowych. Ponadto na tle różnych branż podjęto próbę scharakteryzowania, klasyfikacji oraz określenia głównych obszarów wy- stępowania ryzyka w budownictwie. Kolejnym etapem analiz było sprecyzowanie po- szczególnych ogniw tzw. zarządzania ryzykiem oraz krótka charakterystyka metod, na- rzędzi i technik wykorzystywanych w poszczególnych fazach analizy i oceny ryzyka.
Analiza literatury przedmiotu wykazała, że poszczególne metody wykorzystywane są w różnym stopniu i w różnym zakresie, a także kluczowa jest ich użyteczność w praktyce.
Kanwę rozważań nad ryzykiem stanowiły metodyki zarządzani projektami, standardy światowe (ISO 31000:2009
2, COSO II
3, FERMA – IRM/AIRMIC/ALARM
4, polskie normy i podręczniki), doświadczenia zagranicznych badaczy w tej materii, pilotażowe badania ankietowe prowadzone w kilku ośrodkach akademickich, a także badania własne zrealizowanych kontraktów budowlanych pod kątem wartościowej oceny ryzyka plano- wanego, jak i rzeczywistego (rozdział 5). Ogrom zagadnień związanych z ryzykiem przyczynił się do opracowania schematu przeglądu literatury celem usystematyzowania układu pracy (rys. 3.1.). Niniejszy rozdział stanowi syntetyczne ujęcie zagadnień zwią- zanych z ryzykiem i procedurą zarządzania nim. W pewnym stopniu jest to przewodnik po wybranych pracach o charakterze przeglądowym, gdyż nie sposób streścić wszystkich publikacji, monografii, skryptów, itp. poświęconych temu zagadnieniu.
2 ISO 31000:2009 Risk Management – Principles and Guidelines; systemowe podejście do zarządzania ryzykiem dla każdej organizacji tzn. bez wskazania konkretnego sektora lub typu przedsiębiorstwa. Jest to zbiór ram, procesów i zasad, których należy przestrzegać przy wdrażaniu procesu oceny ryzyka w każdej organizacji (Wróblewski (red.), 2015, str. 29).
3 COSO II (The Committee of Sponsoring Organizations of the Tradeway Commission) – amerykański standard dopasowany do strategii firmy dotyczący zarządzania ryzykiem korporacyjnym (zintegrowana struktura ramowa), wprowadzony w 2004 roku.
4 FERMA (Federation of European Risk Management Associations), federacja, która opracowała w roku 2003 Standard Zarządzania Ryzykiem (w skrócie FERMA) w wyniku prac rozbudowanego zespołu, w którego skład weszli przedstawiciele ALARM (The National Forum for Risk Management in the Public Sector), AIRMIC (The Association of Insurance and Risk Managers) oraz IRM (The Institute of Risk Management).
3.2. Sposoby definiowania i klasyfikacji ryzyka
Jednym z terminów, wymagającego wyjaśnienia i interpretacji jest słowo „ryzy- ko”. Pomimo, że ryzyko od zawsze stanowi nieodłączny element podejmowania dzia- łalności i jest terminem ogólnie znanym i nadmiernie używanym, to sposób jego po- strzegania jest różny m.in. przez ekonomistów, inżynierów, bankowców, medyków, prawników, itp. W dalszej części rozprawy przytoczono kilka definicji, celem wskaza- nia tej, która byłaby najbardziej adekwatna do rozważanego w rozprawie problemu.
Najczęściej autorzy odwołują się do terminu wywodzącego się z włoskiego słowa
„risicare”, interpretując pojęcie jako „mieć śmiałość” lub „odważyć się” (Ostrowska, 2003). Studia literatury pokazały, że nie ma jednej, uniwersalnej definicji. Uogólniając można rzec, iż ryzyko wywodzi się z niepewności i wiąże się z podjęciem określonego działania. Natomiast „niepewność” jest stanem, w którym możliwość wystąpienia kon- kretnego zdarzenia nie jest znana, trudna, bądź niemożliwa do oszacowania ze względu na niezadowalającą ilość i jakość informacji. Terminy te są w polskim piśmiennictwie stosowane zamiennie, pomimo iż nie są tożsame. Niepewność jest pojęciem szerszym, zaś ryzyko ma charakter wymierny. W przypadku ryzyka, nawet gdy nie dysponujemy wystarczającymi informacjami, istnieje możliwość oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia konkretnego zdarzenia. Jak twierdzi Ostrowska (2003), w przypadku ryzy- ka istnieją podstawy nie tylko do identyfikacji ryzyka, ale także do jego weryfikacji empirycznej przy zastosowaniu odpowiednich metod jego pomiaru.
Pojęcie to rozpatrywane jest na gruncie wielu dziedzin, dyscyplin i specjalności.
W związku z czym mogą pojawiać się różnice interpretacyjne. Niektórzy definiują ry- zyko poprzez jego miarę (m.in. Marcinek, 2001). Podstawową miarą ryzyka, prefero- waną w standardach międzynarodowych, jest iloczyn prawdopodobieństwa wystąpie- nia i wielkości szkody.
Na przełomie lat zmieniało się podejście do ryzyka. Literatura przedmiotu, nieza- leżnie od dziedziny, przytacza wiele definicji ryzyka (m.in. Tarczyński i Mojsiewicz, 2001; Ostrowska, 2003). Najczęściej przywoływane w literaturze, reprezentujące nurt klasyczny, jest fundamentalne stwierdzenie Knight’a, mianowicie: „ryzyko to niepew- ność mierzalna, a niepewność sensu stricte to niepewność niemierzalna”
5. Podstawo- wym kryterium rozróżniającym te dwa pojęcia jest możliwość kwantyfikacji czyli ilo-
5Knight F.H. (1921). Risk, Uncertainty and Profit, University of Boston Press, Boston.
ściowej oceny. W praktyce zaś, samo pojęcie ryzyka nie ma jednoznacznie przyjętej definicji. W rozwoju teorii ekonomicznych, jak i w praktyce, ryzyko jest pojęciem wie- loaspektowym, wieloznacznym i z całą pewnością należy je odróżnić od niepewności.
Willet
6dostrzegł w ryzyku zjawisko obiektywne, skorelowane z subiektywną niepew- nością (cyt. za Ostrowską, 2002). Arrow (1979) przedstawił teorię pozwalającą na jed- nolite traktowanie problemu ryzyka gospodarczego na podstawie zarówno prawdopo- dobieństwa obiektywnego, jak i subiektywnego. Jako jeden z nielicznych badaczy skoncentrował swoja uwagę na wpływie sądu osobistego na podejmowanie decyzji.
W swojej pracy „Esej z teorii ryzyka” nawiązywał do maksymalizacji oczekiwanej uży- teczności, w której proponuje budowę skal liczbowych, wspomagających proces decy- zyjny, umożliwiających wyrażenie indywidualnych osądów. Wprowadza również, w odniesieniu do ryzyka, pojęcie prawdopodobieństwa subiektywnego, co ma ścisły związek z oceną ryzyka. Swoje rozważania Arrow argumentował tym, że dwie osoby – z powodu różnych przekonań oraz odmiennych informacji – w zupełnie odmienny spo- sób oszacują prawdopodobieństwo tego samego zdarzenia.
Nurt klasyczny w polskiej literaturze reprezentuje Marcinek (2001), definiując ry- zyko poprzez jego miarę. Według Marcinka ryzyko występuje wówczas gdy dla wszystkich zidentyfikowanych poziomów rozpatrywanych kategorii możliwe jest osza- cowanie prawdopodobieństwa ich wystąpienia na podstawie danych historycznych lub symulacyjnych. Podkreśla, że prawdopodobieństwo obiektywne występuje wyłącznie w grach hazardowych. Natomiast w analizie i ocenie ryzyka w projektach inwestycyj- nych i innych przedsięwzięciach prawdopodobieństwo na ogół nie ma charakteru obiek- tywnego, gdyż nie bazuje na zbiorze możliwych wyników ani na danych wynikających z empirycznego doświadczenia. Zatem rozpatrywane jest wyłącznie w ujęciu subiek- tywnym. Niewątpliwym faktem jest to, że wielu autorów różnicuje pojęcia ryzyka i nie- pewności wyłącznie na podstawie rachunku prawdopodobieństwa dlatego, że probabili- styka umożliwia kwantyfikację potencjalnego wyniku (Zachorowska, 2006). Dlatego niepewność ma jedynie wymiar informacyjny (z uwagi na brak dostępu do informacji lub brak ich wiarygodności) zaś ryzyko jest mierzalne i ma wymiar finansowy. Istnieją dane/informacje umożliwiające ocenę strat lub zysków związanych z danym przedsię- wzięciem czyli ocenę skutków podjętych decyzji, tj. pozwalają na oszacowanie praw-
6 Willet A.H., The Economic Theory of risk and Insurance, University of Pensylvaia Press, Philadelphia 1901.
dopodobieństwa występowania określonych zjawisk związanych z przedsięwzięciem (Czechowski, Dziworska, Gostkowska-Drzewicka, Górczyńska, Ostrowska, 1999).
W celu sprecyzowania i ujednolicenia podstawowych pojęć zarządzania ryzykiem a także standaryzacji procesu identyfikacji, oceny i monitoringu ryzyka na świecie po- wstało wiele międzynarodowych standardów. Standardy te najczęściej definiują ryzyko poprzez jego miarę, co syntetycznie zestawiono w tab.3.1.
Tab. 3.1. Pojęcia ryzyka według standardów zarządzania ryzykiem, źródło: opracowanie własne na postawie standardów
Standard Sposób ujęcia ryzyka
1 2
ISO 31000:2009 PN-ISO 31000:2012
Skutek powstały w wyniku niepewności w odniesieniu do ustalonych przez przedsiębiorstwo celów, cele zaś mogą dotyczyć różnych aspektów oraz mogą być stosowane na różnych szczeblach. Ryzyko jest często okre- ślane w odniesieniu do potencjalnych zdarzeń i następstw lub ich kombi- nacji. Wpływ niepewności powoduje odchylenie od oczekiwań – pozy- tywne lub/i negatywne.
FERMA
(ALARM/ARMIC/IRM)
Kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia oraz jego skut- ków. Standard zwraca uwagę na pozytywną i negatywną stronę ryzyka.
COSO II
Możliwość, że zdarzenie będzie miało miejsce i negatywnie wpłynie na osiągnięcie założonych celów. Nawiązuje do pozytywnego i negatywnego aspektu ryzyka.
AS/NZS 4360:2004
Możliwość wystąpienia zdarzenia mającego wpływ na działalność, do- prowadzającego do powstania zysku lub straty, mierzone z punktu widze- nia prawdopodobieństwa oraz konsekwencji.
JIS Q 2001:2001
Niepewność co do przyszłych zdarzeń lub wyników decyzji, które prowa- dzą do nieoczekiwanej straty lub zysku.ONR 49000:2004
Skutek, który może być pozytywny lub negatywny, sekwencja zdarzeń lub rozwoju sytuacji.Specjaliści z zakresu oceny projektów gospodarczych traktują „ryzyko” jako
wielkość niepożądaną, kojarzącą się z reguły z zagrożeniem prowadzonej działalności
lub podjętej decyzji (tj. niebezpieczeństwo nieosiągnięcia założonego celu przy podej-
mowaniu określonej decyzji, niepowodzenie, strata, zagrożenie). Identyfikują je jako
negatywną stronę każdej działalności podejmowanej przez przedsiębiorstwo, której na- leży unikać lub, w miarę możliwości, ograniczać. Jajuga (2009) formułuje dwa określe- nia pojęcia ryzyka, mianowicie: negatywne (możliwość nieosiągnięcia oczekiwanego efektu) oraz neutralne (ryzyko oznacza możliwość uzyskania efektu różniącego się od oczekiwanego). Jak podkreśla Jakubczyc (2008), czynniki ryzyka do oceny projektów trafiły niedawno dlatego też ich specyfikacja oraz pomiar jest obszarem dość rozległym.
Zakres badań i rozważań nad sposobem postrzegania i pomiarem ryzyka w finansach, ekonomii oraz bakowości koncentruje się wokół takich zagadnień, jak: określenie zmienności wartości NPV, nierównomierność przepływów finansowych w projekcie, uwzględnienie ryzyka w stopie dyskontowej, pomiar ryzyka kredytowego lub braku wypłacalności, itp. Kompleksowe podejście do ryzyka i jego oceny w przedstawionej problematyce zostało zaprezentowane w wielu opracowaniach, w tym w pracach Ostrowskiej (2002), Jakubczyka (2008), Marcinka (2001), Jajugi (2009), Jajugi i Jajugi (2006), Saługi (2006), Gątarka i in. (2001), Manikowskiego (2010), Marcinka i in.
(2010), Rogowskiego i Michalczewskiego (2005), Czechowskiego i in., 1999). Wymie- nieni autorzy jako główne grupy pomiaru ryzyka podają:
miary zmienności – bazujące na statystyce, odzwierciedlające np. zmiany stóp zwrotu na podstawie rozproszenia/zmienności (np.: odchylenie standardowe od oczekiwanej wartości średniej, wariancja, współczynnik zmienności, asymetria;
przy czym odchylenie standardowe i współczynnik zmienności traktowane są jako wyznaczniki marginesu bezpieczeństwa),
miary wrażliwości – informujące o wpływie różnych czynników ryzyka na stopy zwrotu, przy czym im większa wrażliwość stopy na zmiany czynników tym większe ryzyko (znaną miarą wrażliwości jest współczynnik β jako miara ryzy- ka rynkowego),
miary zagrożenia – w tym, wartość zagrożona, wykorzystywana obecnie głów- nie do pomiaru ryzyka rynkowego. Zagrożenie można również mierzyć wyko- rzystując semiwariancję oraz semiodchylenie standardowe uwzględniające tylko ujemne odchylenie stóp zwrotu od oczekiwanej, jak również prawdopodobień- stwo uzyskania zerowej lub ujemnej stopy zwrotu. W ramach tej grupy metod zakwalifikowano także wszystkie odmiany wartości zagrożonej: EaR i CVaR.
Ryzyko i konieczność jego wyceny stała się podstawą funkcjonowania
i permanentnego rozwoju firm ubezpieczeniowych. Jak twierdzi
Ronka-Chmielowiec (2000) idea ubezpieczeń powstała w wyniku dążenia do ograni- czenia lub wyłączenia zdarzeń w postaci niszczącego oddziaływania sił przyrody lub będących skutkiem działalności ludzi.
Konieczność identyfikacji i weryfikacji ryzyka ma ścisły związek z warunkami podejmowania decyzji. Wyróżnia się trzy grupy warunków: pewności, niepewności (brak danych niezbędnych do określenia szans i zagrożeń w osiągnięciu oczekiwanych zysków realizując konkretne przedsięwzięcie) i ryzyka (możliwość oszacowania ocze- kiwanych dochodów z realizowanej inwestycji). Natomiast w odniesieniu do warunków podejmowania decyzji wyróżnia się trzy rodzaje zachowania inwestorów: preferowanie ryzyka (tj. podejmowanie decyzji w sytuacji gdy prawdopodobieństwo strat przewyższa prawdopodobieństwo zysku), neutralność wobec ryzyka oraz niechęć do ryzyka i jego pomiaru (decydent podejmuje ryzyko wówczas, gdy oczekuje rekompensaty w postaci premii za ryzyko). Przykład wpływu stosunku do ryzyka na wynik podejmowanych decyzji oraz na przyjęcie odpowiedniej strategii operacyjnej analizował Kapliński (2013). Wykorzystując teorię użyteczności autor wyjaśniał mechanizm podejmowania decyzji, łącząc aspekty ekonomiczne i psychologiczne. Sugerował definiowanie ryzyka poprzez dyspersję rezultatów rzeczywistych i oczekiwanych (Kapliński, 2010).
Występująca w literaturze przedmiotu klasyfikacja ryzyka jest różnorodna i stosunkowo obszerna, w zależności od przyjętego kryterium. Ryzyko może być rozpa- trywane w różnych kontekstach. W dysertacji przytoczono tylko część, istotną z punktu widzenia tematu niniejszego opracowania. Literatura przedmiotu przytacza wiele po- działów i klasyfikacji czynników ryzyka, m.in. w zależności od charakteru, siły oddzia- ływania, źródeł powstania, kategorii decyzji podejmowanych dla realizacji określonych celów, miary ryzyka, itp. (tab. 3.2.). Wnikliwy podział ryzyka i jego źródeł został przedstawiony w pracach (Tarczyński i in., 2001; Zachorowska, 2006; Tworek, 2013;
Skorupka, 2007). Do podstawowych grup klasyfikacji czynników losowych zaliczyć
można: ryzyko finansowe, ryzyko technologiczne, ryzyko ekonomiczne, ryzyko organi-
zacji, ryzyko zarządzania, ryzyko terminowe oraz ryzyko prawne. Autorka pracy przy-
jęła własny sposób kategoryzacji czynników ryzyka w przedsięwzięciach budowlanych,
zaprezentowany na rys.3.2.
Tab. 3.2. Klasyfikacja ryzyka według wybranych kryteriów, źródło: opracowanie własne na podstawie Tarczyński i in. (2001), Ostrowska (2002), Skorupka (2007a), Zachorowska (2006), Kasprowicz (2002)
Kryterium Podział ryzyka według kryterium
1 2
Częstotliwość występowania
systematyczne (rynkowe – nie podlega kontroli podmiotu)
specyficzne (dotyczy konkretnych przedsięwzięć, a nawet ich wa- riantów)Zakres działania
stałe (dotyczy całego systemy gospodarczego)
zmienne (niestałe – dotyczy danego przedsiębiorstwa)Decyzje inwestycyjne na tle ogólnej strategii przedsię- biorstwa
projektu (związane z technicznymi, organizacyjnymi warunkami realizacji przedsięwzięcia)
firmy (wynika z błędnych założeń przyszłych warunków rynko- wych)
właścicieli (brak zainteresowania właścicieli ryzykownym rozwo- jem przedsiębiorstwa poprzez np.: dywersyfikacja produkcji)Źródło powstania
techniczne, ekonomiczne, polityczne, społeczne, środowiskowe, itp.Podejście do ryzyka Alternatywa
czyste (gdy alternatywą do obecnego stanu jest wystąpienie straty)
spekulacyjne (gdy może wystąpić strata lub zysk)Ryzyko finansowe w przedsiębiorstwie
płynności (stanu, w którym podmiot ma zdolność do wywiązywa- nia się z bieżących oraz przyszłych zobowiązań)
rynkowe (niebezpieczeństwo poniesienia straty w wyniku nieko- rzystnych zmian parametrów rynkowych)
operacyjne (ryzyko poniesienia straty w wyniku niedostosowania lub zawodności wewnętrznych procesów, techniki, ludzi, itp.)
ryzyko kredytowe (sytuacja, w której kontrahent, częściowo lub w całości, nie reguluje w umówionym terminie płatności przewidzia- nej umową)Sposób postrzegania
właściwe (związane z działaniem prawa wielkich liczb i odnoszące się do zjawisk o charakterze katastroficznym)
subiektywne (związane z niedoskonałością człowieka, który su- biektywnie ocenia prawdopodobieństwo wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości)
obiektywne (forma absolutnej niepewności, która jest związana z możliwością przewidzenia rozwoju niektórych zjawisk)Związane
z przedsięwzięciem budow-
ryzyko lub niepewność robót – losowe zjawiska i zdarzenia cha- rakteryzujące dany obiekt budowlany, występujące w danym cza-Kryterium Podział ryzyka według kryterium
lanym sie, miejscu, środowisku i otoczeniu systemowym, bezpośrednio związane z rodzajem i wielkością obiektu
ryzyko lub niepewność zasobów – ryzyko bezpośrednio związane z rodzajem i ilością zasobów, poziomem kwalifikacji, specjalizacją i dyscyplina zawodową ludzi,
ryzyko lub niepewność sytuacyjna – losowe zjawiska i zdarzenia charakteryzujące zjawiska systemowe i środowisko realizacji przedsięwzięciaDynamicznie rozwijająca się problematyka zarządzania przedsięwzięciami pocią- gnęła za sobą wzrost zainteresowania zarządzaniem ryzykiem. Dlatego też zagadnienie ryzyka w budownictwie przestało być pomijane. Coraz więcej publikacji krajowych porusza temat identyfikacji, a przede wszystkim problem ilościowej oceny ryzyka z uwagi na specyfikę branży oraz charakter produkcji budowlanej (m.in. Kapliński, 2000, 2013; Jaworski, 2002, 2012; Pasławski, 2000; Skorupka 2007b; Jaśkowski i Bi- ruk, 2010; Minasowicz, 2008, 2009).
Z uwagi na konieczność pomiaru ryzyka prowadzone są prace nad stworzeniem uniwersalnych, elastycznych procedur oraz metod kwantyfikacji ryzyka z możliwością wykorzystania wyników do planowania i przy realizacji inwestycji. Stąd też większą uwagę skupiono na tworzeniu harmonogramów alternatywnych (tzw. awaryjnych) uwzględniających wybrane czynniki ryzyka, charakterystyczne dla danego przedsię- wzięcia, jako podstawowe narzędzie planowania prac, weryfikacji zakresu rzeczowego i kontroli postępu robót. Patrząc na rozwój tzw. risk management w przedsięwzięciach budowlanych (przedstawione w zagranicznej literaturze przedmiotu lub w publikacjach wydanych przez Association of Consultant Architects na zlecenie Institution of Civil Engineers (ICE)) oraz obserwując polskie próby wdrożenia tej procedury głównie w dużych przedsiębiorstwach, można wysnuć wniosek, że badania nad postrzeganiem ryzyka oraz jego kwantyfikacją zmierzają w kierunku poszukiwania właściwych i bar- dziej adekwatnych metod jego oceny oraz do stworzenia systemowego podejścia w tej materii (Thompson i Perry, 1992; Raftery, 1994; Schuyler, 2001; Grey,1995; Smith, Merna i Jobling, 2008; Smith (red.), 2010, Pritchard, 2002; Teixeira i in., 2011).
W Polsce problem ryzyka rozpatrywany jest w ramach zapisów kontraktowych, opracowywania procedur postępowania lub szacowania wielkości ryzyka związanego z inwestowaniem na etapie planowania inwestycji, rzadziej jako monitoring czynników ryzyka w trakcie całego procesu inwestycyjnego, z podaniem zmian istotności, wartości prawdopodobieństwa wystąpienia i wielkości szkody poszczególnych czynników, wraż- liwości na wynik finansowy inwestycji. Problem identyfikacji czynników można uznać za połowicznie rozwiązany, gdyż z powodzeniem wykorzystywane są tzw. „listy spraw- dzeń” (ang. check lists). Jednakże, z uwagi na niepowtarzalny charakter przedsięwzięć oraz zmienność warunków realizacji robót lista ta powinna być elastyczna, umożliwiając uszczegółowienie czynników ryzyka w odniesieniu do danej inwestycji (Dziadosz, 2010). W przedsiębiorstwach budowlanych zazwyczaj analizuje się te czynniki ryzyka, które się najczęściej pojawiają oraz te, które mają największy wpływ na realizację robót.
Powoli zarządzanie ryzykiem staje się jednym z determinantów określających sto- pień konkurencyjności przedsiębiorstwa na rynku. Rozwijane i wdrażane są systemy z zakresu ERM (Enterprise Risk Management) oraz inne oprogramowania (tzw. risk ma- nagement software) służące identyfikacji, kwalifikacji i kategoryzacji, ocenie wpływu czynników ryzyka na wybrane aspekty funkcjonowania przedsiębiorstwa, a także na realizację przedsięwzięć budowlanych (np. PQ-FMEA, SoftRisk, P2ware Project Mana- ger 7, @Risk, RiskyProject, FullMonte).
Pierwsze przypadki oceny ryzyka były oparte na niezawodności. Metody te same, w sobie, poddane zostały ewolucji. Wykorzystywano elementy teorii niezawodności, które z powodzeniem nadawały się do analizy czasu realizacji procesów technologicz- nych. Początkowo opierano się na redundancji, później uwzględniono też tzw. zwłokę czasową, czyli inercję (Kapliński, 2010). Obecnie dąży się do wzmocnienia analizy ry- zyka za pomocą innych metod. Korzysta się z wiedzy i zasobów narzędziowych innych dziedzin i kierunków naukowych, głównie ekonomii (w tym inżynierii finansowej), ma- tematyki (statystyka matematyczna, probabilistyka) oraz z zakresu badań operacyjnych.
Przykładem są tu metody dyskontowe, stosowane głównie przez inwestorów i zarządy przedsiębiorstw budowlanych do oceny opłacalności przedsięwzięć inwestycyjnych.
Metody te opierają się na porównaniu nakładów do efektów realizowanych w różnych
horyzontach czasowych wykorzystując technikę dyskontowania. Miarą wartości przed-
sięwzięcia może być zdyskontowana wartość bieżąca netto, czyli Net Present Value
(NPV). Ryzyko natomiast mierzy się wykorzystując odchylenie standardowe oraz
współczynnik zmienności – czyli określenie wartości ryzyka przypadającego na jednost- kę produkcji. Zwykle w przypadku oceny przedsięwzięć inwestycyjnych ryzyko ujmo- wane jest w stopie dyskontowej. Szczególnym przypadkiem stopy dyskontowej jest IRR (Internal Rate of Return) lub RADR (Risk Adjusted Discount Rate). Stosując wspo- mniane metody, warto pamiętać, że niektóre z nich wrażliwe są na nierównomierne przepływy, stąd wynik analiz może być niemiarodajny lub obarczony błędem.
Drugi interesujący nurt rozwoju tych metod, wywodzi się z analizy modeli siecio- wych, a kończy się na metodzie EVM oraz na metodzie ES, które są traktowane jako metody raportowania. Ich celem jest szacowanie całkowitych kosztów przedsięwzięcia na podstawie rozbieżności pomiędzy monitorowanymi aktualnymi kosztami i postępami robót a harmonogramem i stanem środków finansowych. Do dnia dzisiejszego, z uwagi, na pewne nieścisłości, metoda ta jest wciąż udoskonalana.
Wymiana poglądów na temat definiowania i sposobu postrzegania ryzyka na tle róż- nych branż i specjalności doprowadziła do wniosków dotyczących jego natury, miano- wicie:
ryzyko może być postrzegane z dwóch perspektyw: obiektywnej i subiektywnej,
ryzyko powinno być rozpatrywane jako możliwe odchylenie od oczekiwanego wyniku, zarówno w ujęciu pozytywny, jak i negatywnym (w przypadku przed- sięwzięć budowlanych powinno być traktowane jako stan, w którym istnieje możliwość straty),
ryzyko jest pojęciem niejednorodnym, dlatego podanie jednej uniwersalnej i jednoznacznej definicji nastręcza trudności,
