Sposoby definiowania i klasyfikacji ryzyka

Jednym z terminów, wymagającego wyjaśnienia i interpretacji jest słowo „ryzy-ko”. Pomimo, że ryzyko od zawsze stanowi nieodłączny element podejmowania dzia-łalności i jest terminem ogólnie znanym i nadmiernie używanym, to sposób jego po-strzegania jest różny m.in. przez ekonomistów, inżynierów, bankowców, medyków, prawników, itp. W dalszej części rozprawy przytoczono kilka definicji, celem wskaza-nia tej, która byłaby najbardziej adekwatna do rozważanego w rozprawie problemu.

Najczęściej autorzy odwołują się do terminu wywodzącego się z włoskiego słowa

„risicare”, interpretując pojęcie jako „mieć śmiałość” lub „odważyć się” (Ostrowska, 2003). Studia literatury pokazały, że nie ma jednej, uniwersalnej definicji. Uogólniając można rzec, iż ryzyko wywodzi się z niepewności i wiąże się z podjęciem określonego działania. Natomiast „niepewność” jest stanem, w którym możliwość wystąpienia kon-kretnego zdarzenia nie jest znana, trudna, bądź niemożliwa do oszacowania ze względu na niezadowalającą ilość i jakość informacji. Terminy te są w polskim piśmiennictwie stosowane zamiennie, pomimo iż nie są tożsame. Niepewność jest pojęciem szerszym, zaś ryzyko ma charakter wymierny. W przypadku ryzyka, nawet gdy nie dysponujemy wystarczającymi informacjami, istnieje możliwość oszacowania prawdopodobieństwa wystąpienia konkretnego zdarzenia. Jak twierdzi Ostrowska (2003), w przypadku ryzy-ka istnieją podstawy nie tylko do identyfiryzy-kacji ryzyryzy-ka, ale także do jego weryfiryzy-kacji empirycznej przy zastosowaniu odpowiednich metod jego pomiaru.

Pojęcie to rozpatrywane jest na gruncie wielu dziedzin, dyscyplin i specjalności.

W związku z czym mogą pojawiać się różnice interpretacyjne. Niektórzy definiują ry-zyko poprzez jego miarę (m.in. Marcinek, 2001). Podstawową miarą ryzyka, prefero-waną w standardach międzynarodowych, jest iloczyn prawdopodobieństwa wystąpie-nia i wielkości szkody.

Na przełomie lat zmieniało się podejście do ryzyka. Literatura przedmiotu, nieza-leżnie od dziedziny, przytacza wiele definicji ryzyka (m.in. Tarczyński i Mojsiewicz, 2001; Ostrowska, 2003). Najczęściej przywoływane w literaturze, reprezentujące nurt klasyczny, jest fundamentalne stwierdzenie Knight’a, mianowicie: „ryzyko to niepew-ność mierzalna, a niepewniepew-ność sensu stricte to niepewniepew-ność niemierzalna”⁵. Podstawo-wym kryterium rozróżniającym te dwa pojęcia jest możliwość kwantyfikacji czyli

5Knight F.H. (1921). Risk, Uncertainty and Profit, University of Boston Press, Boston.

ściowej oceny. W praktyce zaś, samo pojęcie ryzyka nie ma jednoznacznie przyjętej definicji. W rozwoju teorii ekonomicznych, jak i w praktyce, ryzyko jest pojęciem wie-loaspektowym, wieloznacznym i z całą pewnością należy je odróżnić od niepewności.

Willet⁶ dostrzegł w ryzyku zjawisko obiektywne, skorelowane z subiektywną niepew-nością (cyt. za Ostrowską, 2002). Arrow (1979) przedstawił teorię pozwalającą na jed-nolite traktowanie problemu ryzyka gospodarczego na podstawie zarówno prawdopo-dobieństwa obiektywnego, jak i subiektywnego. Jako jeden z nielicznych badaczy skoncentrował swoja uwagę na wpływie sądu osobistego na podejmowanie decyzji.

W swojej pracy „Esej z teorii ryzyka” nawiązywał do maksymalizacji oczekiwanej uży-teczności, w której proponuje budowę skal liczbowych, wspomagających proces decy-zyjny, umożliwiających wyrażenie indywidualnych osądów. Wprowadza również, w odniesieniu do ryzyka, pojęcie prawdopodobieństwa subiektywnego, co ma ścisły związek z oceną ryzyka. Swoje rozważania Arrow argumentował tym, że dwie osoby – z powodu różnych przekonań oraz odmiennych informacji – w zupełnie odmienny spo-sób oszacują prawdopodobieństwo tego samego zdarzenia.

Nurt klasyczny w polskiej literaturze reprezentuje Marcinek (2001), definiując ry-zyko poprzez jego miarę. Według Marcinka ryry-zyko występuje wówczas gdy dla wszystkich zidentyfikowanych poziomów rozpatrywanych kategorii możliwe jest osza-cowanie prawdopodobieństwa ich wystąpienia na podstawie danych historycznych lub symulacyjnych. Podkreśla, że prawdopodobieństwo obiektywne występuje wyłącznie w grach hazardowych. Natomiast w analizie i ocenie ryzyka w projektach inwestycyj-nych i ininwestycyj-nych przedsięwzięciach prawdopodobieństwo na ogół nie ma charakteru obiek-tywnego, gdyż nie bazuje na zbiorze możliwych wyników ani na danych wynikających z empirycznego doświadczenia. Zatem rozpatrywane jest wyłącznie w ujęciu subiek-tywnym. Niewątpliwym faktem jest to, że wielu autorów różnicuje pojęcia ryzyka i nie-pewności wyłącznie na podstawie rachunku prawdopodobieństwa dlatego, że probabili-styka umożliwia kwantyfikację potencjalnego wyniku (Zachorowska, 2006). Dlatego niepewność ma jedynie wymiar informacyjny (z uwagi na brak dostępu do informacji lub brak ich wiarygodności) zaś ryzyko jest mierzalne i ma wymiar finansowy. Istnieją dane/informacje umożliwiające ocenę strat lub zysków związanych z danym przedsię-wzięciem czyli ocenę skutków podjętych decyzji, tj. pozwalają na oszacowanie

6 Willet A.H., The Economic Theory of risk and Insurance, University of Pensylvaia Press, Philadelphia 1901.

dopodobieństwa występowania określonych zjawisk związanych z przedsięwzięciem (Czechowski, Dziworska, Gostkowska-Drzewicka, Górczyńska, Ostrowska, 1999).

W celu sprecyzowania i ujednolicenia podstawowych pojęć zarządzania ryzykiem a także standaryzacji procesu identyfikacji, oceny i monitoringu ryzyka na świecie po-wstało wiele międzynarodowych standardów. Standardy te najczęściej definiują ryzyko poprzez jego miarę, co syntetycznie zestawiono w tab.3.1.

Tab. 3.1. Pojęcia ryzyka według standardów zarządzania ryzykiem, źródło: opracowanie własne na postawie standardów

Standard Sposób ujęcia ryzyka

1 2

ISO 31000:2009 PN-ISO 31000:2012

Skutek powstały w wyniku niepewności w odniesieniu do ustalonych przez przedsiębiorstwo celów, cele zaś mogą dotyczyć różnych aspektów oraz mogą być stosowane na różnych szczeblach. Ryzyko jest często okre-ślane w odniesieniu do potencjalnych zdarzeń i następstw lub ich kombi-nacji. Wpływ niepewności powoduje odchylenie od oczekiwań – pozy-tywne lub/i negapozy-tywne.

FERMA

(ALARM/ARMIC/IRM)

Kombinacja prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia oraz jego skut-ków. Standard zwraca uwagę na pozytywną i negatywną stronę ryzyka.

COSO II

Możliwość, że zdarzenie będzie miało miejsce i negatywnie wpłynie na osiągnięcie założonych celów. Nawiązuje do pozytywnego i negatywnego aspektu ryzyka.

AS/NZS 4360:2004

Możliwość wystąpienia zdarzenia mającego wpływ na działalność, do-prowadzającego do powstania zysku lub straty, mierzone z punktu widze-nia prawdopodobieństwa oraz konsekwencji.

JIS Q 2001:2001 Niepewność co do przyszłych zdarzeń lub wyników decyzji, które prowa-dzą do nieoczekiwanej straty lub zysku.

ONR 49000:2004 Skutek, który może być pozytywny lub negatywny, sekwencja zdarzeń lub rozwoju sytuacji.

Specjaliści z zakresu oceny projektów gospodarczych traktują „ryzyko” jako wielkość niepożądaną, kojarzącą się z reguły z zagrożeniem prowadzonej działalności lub podjętej decyzji (tj. niebezpieczeństwo nieosiągnięcia założonego celu przy podej-mowaniu określonej decyzji, niepowodzenie, strata, zagrożenie). Identyfikują je jako

negatywną stronę każdej działalności podejmowanej przez przedsiębiorstwo, której na-leży unikać lub, w miarę możliwości, ograniczać. Jajuga (2009) formułuje dwa określe-nia pojęcia ryzyka, mianowicie: negatywne (możliwość nieosiągnięcia oczekiwanego efektu) oraz neutralne (ryzyko oznacza możliwość uzyskania efektu różniącego się od oczekiwanego). Jak podkreśla Jakubczyc (2008), czynniki ryzyka do oceny projektów trafiły niedawno dlatego też ich specyfikacja oraz pomiar jest obszarem dość rozległym.

Zakres badań i rozważań nad sposobem postrzegania i pomiarem ryzyka w finansach, ekonomii oraz bakowości koncentruje się wokół takich zagadnień, jak: określenie zmienności wartości NPV, nierównomierność przepływów finansowych w projekcie, uwzględnienie ryzyka w stopie dyskontowej, pomiar ryzyka kredytowego lub braku wypłacalności, itp. Kompleksowe podejście do ryzyka i jego oceny w przedstawionej problematyce zostało zaprezentowane w wielu opracowaniach, w tym w pracach Ostrowskiej (2002), Jakubczyka (2008), Marcinka (2001), Jajugi (2009), Jajugi i Jajugi (2006), Saługi (2006), Gątarka i in. (2001), Manikowskiego (2010), Marcinka i in.

(2010), Rogowskiego i Michalczewskiego (2005), Czechowskiego i in., 1999). Wymie-nieni autorzy jako główne grupy pomiaru ryzyka podają:

 miary zmienności – bazujące na statystyce, odzwierciedlające np. zmiany stóp zwrotu na podstawie rozproszenia/zmienności (np.: odchylenie standardowe od oczekiwanej wartości średniej, wariancja, współczynnik zmienności, asymetria;

przy czym odchylenie standardowe i współczynnik zmienności traktowane są jako wyznaczniki marginesu bezpieczeństwa),

 miary wrażliwości – informujące o wpływie różnych czynników ryzyka na stopy zwrotu, przy czym im większa wrażliwość stopy na zmiany czynników tym większe ryzyko (znaną miarą wrażliwości jest współczynnik β jako miara ryzy-ka rynkowego),

 miary zagrożenia – w tym, wartość zagrożona, wykorzystywana obecnie głów-nie do pomiaru ryzyka rynkowego. Zagrożegłów-nie można rówgłów-nież mierzyć wyko-rzystując semiwariancję oraz semiodchylenie standardowe uwzględniające tylko ujemne odchylenie stóp zwrotu od oczekiwanej, jak również prawdopodobień-stwo uzyskania zerowej lub ujemnej stopy zwrotu. W ramach tej grupy metod zakwalifikowano także wszystkie odmiany wartości zagrożonej: EaR i CVaR.

Ryzyko i konieczność jego wyceny stała się podstawą funkcjonowania

i permanentnego rozwoju firm ubezpieczeniowych. Jak twierdzi

Ronka-Chmielowiec (2000) idea ubezpieczeń powstała w wyniku dążenia do ograni-czenia lub wyłąograni-czenia zdarzeń w postaci niszczącego oddziaływania sił przyrody lub będących skutkiem działalności ludzi.

Konieczność identyfikacji i weryfikacji ryzyka ma ścisły związek z warunkami podejmowania decyzji. Wyróżnia się trzy grupy warunków: pewności, niepewności (brak danych niezbędnych do określenia szans i zagrożeń w osiągnięciu oczekiwanych zysków realizując konkretne przedsięwzięcie) i ryzyka (możliwość oszacowania ocze-kiwanych dochodów z realizowanej inwestycji). Natomiast w odniesieniu do warunków podejmowania decyzji wyróżnia się trzy rodzaje zachowania inwestorów: preferowanie ryzyka (tj. podejmowanie decyzji w sytuacji gdy prawdopodobieństwo strat przewyższa prawdopodobieństwo zysku), neutralność wobec ryzyka oraz niechęć do ryzyka i jego pomiaru (decydent podejmuje ryzyko wówczas, gdy oczekuje rekompensaty w postaci premii za ryzyko). Przykład wpływu stosunku do ryzyka na wynik podejmowanych decyzji oraz na przyjęcie odpowiedniej strategii operacyjnej analizował Kapliński (2013). Wykorzystując teorię użyteczności autor wyjaśniał mechanizm podejmowania decyzji, łącząc aspekty ekonomiczne i psychologiczne. Sugerował definiowanie ryzyka poprzez dyspersję rezultatów rzeczywistych i oczekiwanych (Kapliński, 2010).

Występująca w literaturze przedmiotu klasyfikacja ryzyka jest różnorodna i stosunkowo obszerna, w zależności od przyjętego kryterium. Ryzyko może być rozpa-trywane w różnych kontekstach. W dysertacji przytoczono tylko część, istotną z punktu widzenia tematu niniejszego opracowania. Literatura przedmiotu przytacza wiele po-działów i klasyfikacji czynników ryzyka, m.in. w zależności od charakteru, siły oddzia-ływania, źródeł powstania, kategorii decyzji podejmowanych dla realizacji określonych celów, miary ryzyka, itp. (tab. 3.2.). Wnikliwy podział ryzyka i jego źródeł został przedstawiony w pracach (Tarczyński i in., 2001; Zachorowska, 2006; Tworek, 2013;

Skorupka, 2007). Do podstawowych grup klasyfikacji czynników losowych zaliczyć można: ryzyko finansowe, ryzyko technologiczne, ryzyko ekonomiczne, ryzyko organi-zacji, ryzyko zarządzania, ryzyko terminowe oraz ryzyko prawne. Autorka pracy przy-jęła własny sposób kategoryzacji czynników ryzyka w przedsięwzięciach budowlanych, zaprezentowany na rys.3.2.

Tab. 3.2. Klasyfikacja ryzyka według wybranych kryteriów, źródło: opracowanie własne na podstawie Tarczyński i in. (2001), Ostrowska (2002), Skorupka (2007a), Zachorowska (2006), Kasprowicz (2002)

Kryterium Podział ryzyka według kryterium

1 2

Częstotliwość występowania

 systematyczne (rynkowe – nie podlega kontroli podmiotu)

 specyficzne (dotyczy konkretnych przedsięwzięć, a nawet ich wa-riantów)

Zakres działania  stałe (dotyczy całego systemy gospodarczego)

 zmienne (niestałe – dotyczy danego przedsiębiorstwa)

Decyzje inwestycyjne na tle ogólnej strategii przedsię-biorstwa

 projektu (związane z technicznymi, organizacyjnymi warunkami realizacji przedsięwzięcia)

 firmy (wynika z błędnych założeń przyszłych warunków rynko-wych)

 właścicieli (brak zainteresowania właścicieli ryzykownym rozwo-jem przedsiębiorstwa poprzez np.: dywersyfikacja produkcji)

Źródło powstania  techniczne, ekonomiczne, polityczne, społeczne, środowiskowe, itp.

Podejście do ryzyka Alternatywa

 czyste (gdy alternatywą do obecnego stanu jest wystąpienie straty)

 spekulacyjne (gdy może wystąpić strata lub zysk)

Ryzyko finansowe w przedsiębiorstwie

 płynności (stanu, w którym podmiot ma zdolność do wywiązywa-nia się z bieżących oraz przyszłych zobowiązań)

 rynkowe (niebezpieczeństwo poniesienia straty w wyniku nieko-rzystnych zmian parametrów rynkowych)

 operacyjne (ryzyko poniesienia straty w wyniku niedostosowania lub zawodności wewnętrznych procesów, techniki, ludzi, itp.)

 ryzyko kredytowe (sytuacja, w której kontrahent, częściowo lub w całości, nie reguluje w umówionym terminie płatności przewidzia-nej umową)

Sposób postrzegania

 właściwe (związane z działaniem prawa wielkich liczb i odnoszące się do zjawisk o charakterze katastroficznym)

 subiektywne (związane z niedoskonałością człowieka, który su-biektywnie ocenia prawdopodobieństwo wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości)

 obiektywne (forma absolutnej niepewności, która jest związana z możliwością przewidzenia rozwoju niektórych zjawisk)

Związane

z przedsięwzięciem budow-  ryzyko lub niepewność robót – losowe zjawiska i zdarzenia cha-rakteryzujące dany obiekt budowlany, występujące w danym

cza-Kryterium Podział ryzyka według kryterium

lanym sie, miejscu, środowisku i otoczeniu systemowym, bezpośrednio związane z rodzajem i wielkością obiektu

 ryzyko lub niepewność zasobów – ryzyko bezpośrednio związane z rodzajem i ilością zasobów, poziomem kwalifikacji, specjalizacją i dyscyplina zawodową ludzi,

 ryzyko lub niepewność sytuacyjna – losowe zjawiska i zdarzenia charakteryzujące zjawiska systemowe i środowisko realizacji przedsięwzięcia

Dynamicznie rozwijająca się problematyka zarządzania przedsięwzięciami pocią-gnęła za sobą wzrost zainteresowania zarządzaniem ryzykiem. Dlatego też zagadnienie ryzyka w budownictwie przestało być pomijane. Coraz więcej publikacji krajowych porusza temat identyfikacji, a przede wszystkim problem ilościowej oceny ryzyka z uwagi na specyfikę branży oraz charakter produkcji budowlanej (m.in. Kapliński, 2000, 2013; Jaworski, 2002, 2012; Pasławski, 2000; Skorupka 2007b; Jaśkowski i Bi-ruk, 2010; Minasowicz, 2008, 2009).

Z uwagi na konieczność pomiaru ryzyka prowadzone są prace nad stworzeniem uniwersalnych, elastycznych procedur oraz metod kwantyfikacji ryzyka z możliwością wykorzystania wyników do planowania i przy realizacji inwestycji. Stąd też większą uwagę skupiono na tworzeniu harmonogramów alternatywnych (tzw. awaryjnych) uwzględniających wybrane czynniki ryzyka, charakterystyczne dla danego przedsię-wzięcia, jako podstawowe narzędzie planowania prac, weryfikacji zakresu rzeczowego i kontroli postępu robót. Patrząc na rozwój tzw. risk management w przedsięwzięciach budowlanych (przedstawione w zagranicznej literaturze przedmiotu lub w publikacjach wydanych przez Association of Consultant Architects na zlecenie Institution of Civil Engineers (ICE)) oraz obserwując polskie próby wdrożenia tej procedury głównie w dużych przedsiębiorstwach, można wysnuć wniosek, że badania nad postrzeganiem ryzyka oraz jego kwantyfikacją zmierzają w kierunku poszukiwania właściwych i bar-dziej adekwatnych metod jego oceny oraz do stworzenia systemowego podejścia w tej materii (Thompson i Perry, 1992; Raftery, 1994; Schuyler, 2001; Grey,1995; Smith, Merna i Jobling, 2008; Smith (red.), 2010, Pritchard, 2002; Teixeira i in., 2011).

W Polsce problem ryzyka rozpatrywany jest w ramach zapisów kontraktowych, opracowywania procedur postępowania lub szacowania wielkości ryzyka związanego z inwestowaniem na etapie planowania inwestycji, rzadziej jako monitoring czynników ryzyka w trakcie całego procesu inwestycyjnego, z podaniem zmian istotności, wartości prawdopodobieństwa wystąpienia i wielkości szkody poszczególnych czynników, wraż-liwości na wynik finansowy inwestycji. Problem identyfikacji czynników można uznać za połowicznie rozwiązany, gdyż z powodzeniem wykorzystywane są tzw. „listy spraw-dzeń” (ang. check lists). Jednakże, z uwagi na niepowtarzalny charakter przedsięwzięć oraz zmienność warunków realizacji robót lista ta powinna być elastyczna, umożliwiając uszczegółowienie czynników ryzyka w odniesieniu do danej inwestycji (Dziadosz, 2010). W przedsiębiorstwach budowlanych zazwyczaj analizuje się te czynniki ryzyka, które się najczęściej pojawiają oraz te, które mają największy wpływ na realizację robót.

Powoli zarządzanie ryzykiem staje się jednym z determinantów określających sto-pień konkurencyjności przedsiębiorstwa na rynku. Rozwijane i wdrażane są systemy z zakresu ERM (Enterprise Risk Management) oraz inne oprogramowania (tzw. risk ma-nagement software) służące identyfikacji, kwalifikacji i kategoryzacji, ocenie wpływu czynników ryzyka na wybrane aspekty funkcjonowania przedsiębiorstwa, a także na realizację przedsięwzięć budowlanych (np. PQ-FMEA, SoftRisk, P2ware Project Mana-ger 7, @Risk, RiskyProject, FullMonte).

Pierwsze przypadki oceny ryzyka były oparte na niezawodności. Metody te same, w sobie, poddane zostały ewolucji. Wykorzystywano elementy teorii niezawodności, które z powodzeniem nadawały się do analizy czasu realizacji procesów technologicz-nych. Początkowo opierano się na redundancji, później uwzględniono też tzw. zwłokę czasową, czyli inercję (Kapliński, 2010). Obecnie dąży się do wzmocnienia analizy ry-zyka za pomocą innych metod. Korzysta się z wiedzy i zasobów narzędziowych innych dziedzin i kierunków naukowych, głównie ekonomii (w tym inżynierii finansowej), ma-tematyki (statystyka matematyczna, probabilistyka) oraz z zakresu badań operacyjnych.

Przykładem są tu metody dyskontowe, stosowane głównie przez inwestorów i zarządy przedsiębiorstw budowlanych do oceny opłacalności przedsięwzięć inwestycyjnych.

Metody te opierają się na porównaniu nakładów do efektów realizowanych w różnych horyzontach czasowych wykorzystując technikę dyskontowania. Miarą wartości przed-sięwzięcia może być zdyskontowana wartość bieżąca netto, czyli Net Present Value (NPV). Ryzyko natomiast mierzy się wykorzystując odchylenie standardowe oraz

współczynnik zmienności – czyli określenie wartości ryzyka przypadającego na jednost-kę produkcji. Zwykle w przypadku oceny przedsięwzięć inwestycyjnych ryzyko ujmo-wane jest w stopie dyskontowej. Szczególnym przypadkiem stopy dyskontowej jest IRR (Internal Rate of Return) lub RADR (Risk Adjusted Discount Rate). Stosując wspo-mniane metody, warto pamiętać, że niektóre z nich wrażliwe są na nierównomierne przepływy, stąd wynik analiz może być niemiarodajny lub obarczony błędem.

Drugi interesujący nurt rozwoju tych metod, wywodzi się z analizy modeli siecio-wych, a kończy się na metodzie EVM oraz na metodzie ES, które są traktowane jako metody raportowania. Ich celem jest szacowanie całkowitych kosztów przedsięwzięcia na podstawie rozbieżności pomiędzy monitorowanymi aktualnymi kosztami i postępami robót a harmonogramem i stanem środków finansowych. Do dnia dzisiejszego, z uwagi, na pewne nieścisłości, metoda ta jest wciąż udoskonalana.

Wymiana poglądów na temat definiowania i sposobu postrzegania ryzyka na tle róż-nych branż i specjalności doprowadziła do wniosków dotyczących jego natury, miano-wicie:

 ryzyko może być postrzegane z dwóch perspektyw: obiektywnej i subiektywnej,

 ryzyko powinno być rozpatrywane jako możliwe odchylenie od oczekiwanego wyniku, zarówno w ujęciu pozytywny, jak i negatywnym (w przypadku przed-sięwzięć budowlanych powinno być traktowane jako stan, w którym istnieje możliwość straty),

 ryzyko jest pojęciem niejednorodnym, dlatego podanie jednej uniwersalnej i jednoznacznej definicji nastręcza trudności,

 ryzyko może być analizowane w różnych kontekstach np. jako prawdopodobień-stwo, niepewność, hazard, niebezpieczeńprawdopodobień-stwo, strata, zagrożenie.

W niniejszej dysertacji ryzyko rozpatrywane jest w ujęciu negatywnym jako czynnik za-kłócający sprawny przebieg realizacji przedsięwzięcia, wpływający na przekroczenie planowanych kosztów, a także czasu przyjętego w harmonogramie.

Do oceny ryzyka przyjęto proponowaną przez standardy światowe i bogatą literaturę przedmiotu miarę: prawdopodobieństwo wystąpienia oraz oszacowana wielkość szkody.