Czynniki ryzyka i ich wpływ na przebieg przedsięwzięcia budowlanego – wyniki badań przeprowadzone w wybranych krajach

Badania nad czynnikami ryzyka w większości krajów były przeprowadzane w po-staci badań kwestionariuszowych. Ten rodzaj badań oferuje ogólny pogląd na sposób postrzegania ryzyka przez poszczególnych uczestników inwestycyjnego procesu budow-lanego.

W roku 1994 Akintoye i McLeod sprawdzili sposób postrzegania ryzyka w bu-downictwie wśród 37 członków brytyjskiego stowarzyszenia zrzeszającego kierowni-ków kontraktów (Association of Project Managers, Wielka Brytania). Jednym z najistot-niejszych elementów/ogniw procesu zarzadzania ryzykiem była identyfikacja czynników ryzyka i obszarów występowania. Według respondentów z grupy wykonawców główne źródła i obszary występowania ryzyka koncentrowały się przy podpisaniu kontraktu, finansowaniu, budowie oraz w zakresie szacowania nakładów pracy. Kierownicy wska-zali identyczne obszary dodając do tego zestawu dodatkowo zakres prac projektowych.

Wśród strategii reakcji na ryzyko dominował transfer realizowany przez wykonawców poprzez odpowiednio skonstruowane umowy z podwykonawcami, zaś przez kierowni-ków poprzez wykupienie ubezpieczenia z tytułu prowadzenia działalności.

Badania ankietowe przeprowadzone przez Kangari’ego w 1995 roku wśród 100 największych przedsiębiorstw w USA ukierunkowane były na problem zarządzania ryz-kiem i sposób postrzegania ryzyka w budownictwie. Podstawą opracowania kwestiona-riusza stanowiły uprzednie badania z roku 1979 dotyczące identyfikacji i alokacji ryzy-ka. Autor przeanalizował 23 obszary ryzykogenne pod względem istotności jednocze-śnie zaszeregowując z uwagi na przynależność do właściwej grupy (tzw. właściciel ry-zyka – inwestor/zamawiający/klient, wykonawca lub oba podmioty jednocześnie). Po stronie wykonawcy zakwalifikowano (pod względem ważności) następujące czynniki:

wydajność pracowników i sprzętu, jakość robót, dostępność kadry, sprzętu i materiałów, kompetencje/kwalifikacje wykonawcy, inflację oraz rzeczywistą ilość robót. Ranking czynników ryzyka po stronie inwestora wyglądał następująco: zmienne warunki na placu budowy, błędy projektowe, dostępność do placu budowy/droga dojazdowa, pozwolenia i uzgodnienia wymagane prawem, zmiany w regulacjach rządowych, opóźnienia płatności na podstawie umowy oraz zmiana zakresu robót. Ze względu na udział obu podmiotów wymieniono takie obszary jak: niewydolność finansową (brak płynności) każdej ze stron, zmiany zamówienia w trakcie negocjacji oraz opóźnienie kontraktu.

Zbliżone tematycznie badania przeprowadzono w Hong Kongu wśród wykonaw-ców, inwestorów oraz inwestorów zastępczych (Ahmad, Ahmad, Saram, 1999). Jako najistotniejsze ryzyka dla wykonawców sklasyfikowano: opóźnienia płatności na pod-stawie umowy, opóźnienia w rozwiązywaniu sporów oraz bezpieczeństwo. Dla inwesto-rów ważne okazały się takie czynniki jak: bezpieczeństwo, jakość robót oraz opóźnienia w rozwiązywaniu sporów. Pod względem ważności, niezależnie od grupy badawczej, respondenci wymienili następujące czynniki ryzyka: opieszałość w rozwiązywaniu spo-rów, dostępność do zasobów ludzkich i sprzętowych, jakość robót, bezpieczeństwo, wy-dajność pracowników i sprzętu, kompetencje wykonawców oraz błędy projektowe

Celem badania ankietowego, przeprowadzonego przez zespół Zhou, Zhang i Wang (2007) wśród 177 wytypowanych osób działających na chińskim rynku usług budowlanych było nie tylko utworzenie listy 85 czynników ryzyka, ale przede wszyst-kim zidentyfikowanie kluczowych ryzyk, mających decydujący wpływ na przedsięwzię-cia budowlane. Wyniki przestawiono w tab. 3.11.

Tab. 3.11. Ranking czynników ryzyka względem grupy zaszeregowania. Źródło: Zhou, Zhang i Wang

 zmiany wprowadzane przez inwestora/zamawiającego,

 wzrost cen materiałów budowlanych,

 zmiany projektowe,

 napięty harmonogram projektu,

 problemy związane z finansowaniem projektu, Czynniki ryzyka związane

z czasem

 problemy związane z finansowaniem projektu,

 zmiany wprowadzane przez zamawiającego,

 niedokładny harmonogram robót,

 zmiany projektowe, Czynniki ryzyka związane

z jakością

 napięty harmonogram projektu,

 brak kwalifikacji do zarzadzanie robotami/ niewłaściwe, zarzadzanie budową przez wykonawców,

 brak wystarczającej ilości wykwalifikowanych pracowników,

 brak wystarczającej ilości wykwalifikowanych kierowników, kon-traktów,

 niskie kwalifikacje pracowników, Czynniki ryzyka związane

z otoczeniem

 poważne zagrożenie hałasem spowodowane prowadzeniem robót budowlanych,

 zanieczyszczenie wody spowodowane prowadzeniem robót budow-lanych,

 napięty harmonogram projektu,

 zmiany wprowadzane przez inwestora/zamawiającego, Czynniki ryzyka związane

z bezpieczeństwem

 brak odpowiedniego ubezpieczenia dla pracowników (niewykupie-nie),

 napięty harmonogram projektu,

 brak wystarczających środków bezpieczeństw ,

 brak kwalifikacji do zarzadzanie robotami/ niewłaściwe, zarzadzanie budową przez wykonawców,

 brak ubezpieczenia majątkowego dla podstawowego sprzętu,

Kartman i Kartman (2001) w swoich badaniach ankietowych przeprowadzonych w Kuwejcie wśród wykonawców główną uwagę skupili na określeniu udziału poszcze-gólnych czynników w opóźnieniach przedsięwzięć budowlanych. Opublikowane w 2001 roku badania pokazują, że największy udział według respondentów miały ryzyka zwią-zane z: niewydolnością finansową, opóźnieniami w płatnościach na kontrakcie, koordy-nacją prac podwykonawców, z wydajnością pracowników i sprzętu oraz kwalifikacjami wykonawców. W kolejnym kroku autorzy przyporządkowali poszczególne ryzyka do 3 grup: zamawiający, wykonawca, udział wspólny. Ryzyka najistotniejsze, zakwalifiko-wane po stronie zamawiającego to: opóźnienia płatności na kontrakcie, pozwolenia i uzgodnienia oraz zmiana zakresu robót. Zaś dla wykonawców najważniejsze okazały się

ryzyka takie jak: koordynacja pracy podwykonawców, dostępność zasobów (ludzkich, sprzętowych), bezpieczeństwo oraz konflikty załogi.

W roku 2004 Fang, Li, Fong i Shen opublikowali, uporządkowaną pod względem ważności, listę czynników ryzyka, wyselekcjonowanych w drodze badań ankietowych, przeprowadzonych wśród kadry zarządzającej w Chinach. Na pierwszym miejscu, w przeciwieństwie do wcześniejszych, znalazło się ryzyko trudności przy zwrocie kapi-tału (zwrot zainwestowanych środków). W dalszej kolejności wymieniane były: opóź-nienie płatności ze strony zamawiającego, nieuczciwa konkurencja w przetargu, lokalna protekcja, nieuzasadnione ze strony zamawiającego skrócenie czasu i zmniejszenie kosz-tu inwestycji (krótki czas realizacji oraz niski budżet inwestycji), trudność w uzyskaniu rekompensaty za roboty dodatkowe, bezcelowa interwencja zamawiającego w poszczególny fazach procesu budowlanego.

Wyniki badań nad czynnikami ryzyka przeprowadzone w Chinach i Kuwejcie, sta-ły się przyczynkiem do podjęcia podobnych badań wśród ekspertów z branży budowla-nej w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, opublikowane w 2008 roku (El-Sayegh, 2008). Pomimo wykorzystania identycznego zestawu czynników ryzyka, zauważalna jest różnica w wynikach. Na pierwszym miejscu sklasyfikowano inflację i nagłą zmianę cen. W dalszej kolejności znalazły się takie czynniki jak: nieracjonalne określenie przez zamawiającego czasu realizacji inwestycji, niska wydajność podwykonawców, zmiany koncepcji projektu przez inwestorów, opóźnienia w dostawach materiałów, brak wykwa-lifikowanej kadry, problem z koordynacją prac podwykonawców. Błędy w projektach znalazły się dopiero na 32 miejscu. Ranking zawierał 42 skategoryzowane ryzyka, z czego trzy ostatnie miejsca były zajęte przez: upadłość zamawiającego, groźbę wojny i niestabilność polityczną oraz czyny przestępcze (karalne).

Wszystkie przytoczone badania były zrealizowane w formie ankiety skierowanej do osób aktywnie działających w branży budowlanej, dostarczając informacji jedynie subiektywnych. Poza tym widoczne jest znaczne zróżnicowanie wyników z uwagi na brak zgodności w zakresie identyfikacji czynników i jednocześnie brak możliwości ich wzajemnego porównania (każdy badacz określił swój zestaw czynników oraz swój spo-sób oceny istotności), a także stosowanie różnych określeń oraz różnych skal pomiaru do tych samych czynników. Odczuwalny był brak badań związanych stricte z budową skoncentrowanych na identyfikacji czynników ryzyka dla danego kontraktu oraz okre-ślenie wielkości wpływu (kwotowo) w chwili zmaterializowania się czynnika. Lukę tą

wypełniają, przedstawione w jednym z ostatnich roozdziałów dysertacji, badania własne, przeprowadzone przez autorkę, dotyczące oceny czynników ryzyka na podstawie analizy 30 zrealizowanych kontraktów.

Z przytoczonych badań (zagranicznych i krajowych) wynika jak ważki jest pro-blem ryzyka w budownictwie. Każde badania wnoszą nowa wiedzę w propro-blematykę zarządzania ryzykiem, uwypuklają interesujące zależności pomiędzy zmiennymi, poka-zują skalę możliwości praktycznego wykorzystania dostępnych metod i narzędzi w ramach oceny ryzyka. W dobie rosnącej konkurencji na rynku usług budowlanych szczególnego znaczenia nabiera umiejętność efektywnego wykorzystania metod i narzędzi zarzadzania ryzykiem w odniesieniu do celów biznesowych przedsiębiorstwa.

Podstawowe cele, jakie postawiła sobie autorka pracy, dotyczące zdefiniowania pojęcia ryzyka, sposobu jego postrzegania i zarządzania nim w branży budowlanej, a także przedstawienia procedury „zarzadzania ryzykiem” na tle obowiązujących standardów światowych i krajowych, norm i rozporządzeń zostały osiągnięte.

4. Wybrane metody wspomagające kontrolę realizacji przedsięwzięcia