TREŚĆ Z ESZY TU 4 (1986)
F a 1 i ń s k i J . B., B ia ło w ie s k i P a r k N a ro d o w y j a k o o b ie k t b a d a ń n a u k o w y c h . 85- H o r n i g A., S ia r k a w św ie c ie ... 90 R z e b i k B., P o k a r m l i s a ...94 K o h l m i i n z e r S. i G r z y b e k J., G rz y b y w y ż sz e a m e d y c y n a . . . . 96^
F e l i k s i a k S., P rz e g lą d li t e r a t u r y p o m o c n ic z e j do o z n a c z a n ia p ta k ó w n a sz e g o
k r a j u ... 100 D ro b ia z g i p rz y ro d n ic z e
Ż y w e n a s io n a z w y k o p a lis k a rc h e o lo g ic z n y c h (M. K o s ty n iu k ) . . . 103 B o c ia n y w łó d z k im Z oo (Z. K o w a l s k a ) ... 104 A k w a r iu m w K o n s ta n c a (A. P ę c z a l s k a ) ... 105 R o z m a i t o ś c i ...106 K r o n ik a n a u k o w a
P l e n a r n a s e s ja W y d z ia łu N a u k B io lo g ic z n y c h P A N (K. Św .) . . . . 108 K o n f e r e n c ja z u d z ia łe m n a u k o w c ó w z a g ra n ic z n y c h (K . Św .) . . . . 108 N a u k o w e n a g ro d y W y d z ia łu N a u k B io lo g ic z n y c h P A N (K. Św .) . . . 108 R e c e n z je
A . J a h n : A la s k a (K. M a ś l a n k i e w i c z ) ... 108
„ P r o te u s ” — s ło w e ń s k i m ło d sz y b r a t „ W s z e c h ś w ia ta ” (Z. W ó jc ik ) . . 109 S p ra w o z d a n ia
S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu K ra k o w s k ie g o P o ls k ie g o T o w a r z y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a z a o k re s o d 26. V. 1965— 24. V. 1966 r. 110 S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O d d z ia łu T o ru ń s k ie g o P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a P r z y r o d n ik ó w im . K o p e r n ik a z a o k re s 1. I.— 31. X II. 1966 r. . . . 111 K o m u n ik a t
S p rz e d a ż Z e sz y tó w P r o b le m o w y c h „ K o s m o s u ” . . . . . . . 112 L is ty d o R e d a k c ji
U w a g i n a m a r g in e s ie r e c e n z ji p ro f e s o ra K . K o w a ls k ie g o (A. W ie rc iń s k i i H. S k a r ż y ń s k a ) ... . . . . 1 1 2
S p i s p l a n s z
I. D Ą B B A R T N Y w g rą d z ie , B P N oddz. 398. — F o t. J. L. O lsz e w sk i II. C Z A P L A S IW A , A r d e a c in e r e a — s t a r y p ta k . K o lo n ia c z a p li i k o r
m o r a n ó w n a M ię d z y o d rz u p o d S z c z e c in e m . — F o t. L. C z e rn e c k i I l i a . Ś N IE Ż Y C Z K A P R Z E B IŚ N IE G , G a la n th u s n iv a lis L. — F o t. J . H e -
re ź n ia k
I l l b . Ż A B A T R A W N A , R o n a te m p o r a r ia L . — F o t. A. B o rk o w s k i IV . L O D O W IE C D A W S u c h o d z ą c y s z e r o k im f r o n te m d o z a to k i E n d ic o tt
n a p o łu d n ie od J u n e a u (A la sk a )
O k ł a d k a : P E L IK A N B A B A , P e le c a n u s o n o c ro ta lu s. — F o t. Z. P n ie w s k i
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOPERNIKA
KW IECIEŃ 1967 ZESZYT 4 (1986)
JA N U S Z B O G D A N F A L IŃ S K I (B iało w ieża)
B IA Ł O W IE S K I P A R K N A R O D O W Y JA K O O B IE K T B A D A Ń N A U K O W Y C H
Białowieski P ark Narodowy — jeden z jede
nastu i najstarszy z polskich parków narodo
w ych istnieje już 45 lat i tyle lat, zgodnie z in
tencją jego twórców, służy nauce. BPN leży w centrum Puszczy Białowieskiej i zajm uje po
wierzchnię 47 km2, tj. zaledwie 3,7% całego kompleksu leśnego rozdzielonego granicą pań
stwową z ZSRR. W odróżnieniu od innych n a
szych parków, BPN jest utrzym any całkowicie na praw ach ścisłego rezerw atu przyrody, w k tó rym wszelkie czynności gospodarcze są zaka
zane, a inne niezbędne prace podporządkowane .głównym celom: badaniom naukowym, zada
niom dydaktycznym i turystycznym .
Białowieski P ark Narodowy pow stał w w yni
ku ofiarnych starań grupy przyrodników, leśni
ków i krajoznawców: prof. K u l c z y ń s k i e- g o, prof. H r y n i e w i e c k i e g o , prof. S. S o- k o ł o w s k i e g o , prof. K i e r n i k a , prof. B u- j a k a , dr L i l p o p a , dr O r ł o w i c z a i wie
lu innych z prof. S z a f e r e m n a czele. Za datę początkową w dziejach P a rk u uważać mo
żem y dzień 29 grudnia 1921. W dniu tym od
było się posiedzenie w M inisterstw ie Rolnictwa i Dóbr Państw owych, którego protokół uznano za podstaw ę do w yodrębnienia w Puszczy Biało
wieskiej pew nych połaci lasu i stworzenie z nich leśnictwa, a potem nadleśnictw a „Re
zerw at”. Pierw sze podstaw y praw ne zdobywa ta jednostka dopiero w sierpniu 1932 r. Rozpo
„ I
rządzenie M inisterstwa Rolnictwa tworzy for
malnie jednostkę pod nazwą „P ark Narodowy
R yc. 1. P u s z c z a B ia ło w ie s k a w ś ró d in n y c h p u sz c z p ó łn o c n o - w s c h o d n ie j P o ls k i: 1 — P u s z c z a B ia ło w ie sk a , 2 — K n y s z y ń s k a , 3 — A u g u s to w s k a , 4 — R o - m in c k a , 5 — B o re c k a , 6 — P is k a , 7 — K u r p io w s k a
(Z ie lo n a ), 8 — B ia ła , 9 — K a m p in o s k a
138 6
w Białowieży”. Trw ałe zabezpieczenie i w łaści
wą rangę zyskuje BPN dopiero w Polsce L u
dow ej na mocy rozporządzenia Rady M inistrów z dnia 21 listopada 1947 r.
Puszcza Białowieska z P arkiem Narodowym nie jest najw iększym kompleksem leśnym w Polsce (ryc. 1). Swoją sławę i znaczenie dla nauki i k u ltu ry zawdzięcza Puszcza w yjątko
wem u, jak na stosunki niżu europejskiego, sta
nowi zachowania całości przyrody: szaty roślin
nej, św iata zwierzęcego, abiotycznego środo
wiska geograficznego i krajobrazu naturalnego oraz szczególnemu położeniu fizyczno-geogra- ficznem u i biogeograficznemu. Puszczę Biało
w ieską znajdujem y więc na przejściu Europy Zachodniej do Europy Wschodniej oraz przy granicy działu wodnego B ałtyku i Morza Czar
nego (ryc. 2). Interesujący nas kompleks leśny leży w pobliżu kresu zasięgu licznych ważnych gatunków roślin, zbiorowisk roślinnych i zwie
rząt (plansza I). Po dziesięcioletniej przerw ie, w r. 1929 Puszcza Białowieska odzyskała pono
w nie żubra i jest największym na świecie stano
wiskiem tego ginącego gatunku.
K A R T K I Z D Z I E J Ó W B A D A N N A U K O W Y C H W P U S Z C Z Y B I A Ł O W I E S K I E J
W badaniach naukow ych na terenie Puszczy Białowieskiej można wyróżnić następujące okresy:
I. do chw ili utw orzenia P ark u Narodowego w Białowieży (1921),
II. od 1921 do II w ojny światowej, III. od 1945 do chw ili obecnej.
N ajstarsze inform acje o Puszczy Biało
wieskiej zawiera praca J. E. G i 1 i b e r t a w y
dana w W ilnie w roku 1781 pt. Indagatores na- turae in Lituania seu opuscula varii argumenti...
W pierw szym okresie prace J. B r i n c k e n a (1826), S. G ó r s k i e g o (1829), E. E i c h w a ł - d a (1830), a przede w szystkim w yniki w ypraw y botanicznej F. B ł o ń s k i e g o , K. D r y m - m e r a i A. E j s m o n d a (1888, 1889), oraz
R y c. 2. P o ło ż e n ie h y d r o g r a f ic z n e P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j w p o b liż u w o d o d z ia łu z le w n i B a łty k u i M o rz a
C z a rn e g o
R yc. 3. M a p a p r z e g lą d o w a z a c h o d n ie j cz ę śc i P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j: a, b — d ro g i, c — k o le je , d — k o le j k i le ś n e , e — g r a n i c e n a d le ś n ic tw , f — g r a n i c a p a ń
s tw o w a
P a c z o s k i e g o (1897— 1900) i P . G r a e b n e - r a sen. (1918) dostarczyły podstawowych w ia
domości o florze Puszczy Białowieskiej (ryc. 3).
Do końca XIX wieku w Puszczy Biało
w ieskiej nie w ykonyw ano żadnych system a
tycznych prac zoologicznych. O dnotujem y tylko kilka dzieł traktujących o żubrze: B o j a n u s a (1827), F. P. J a r o c k i e g o (1830) oraz luźne wzmianki faunistyczne zaw arte we w spom nia
nych pracach B r i n c k e n a i E i c h w a l d a . W początkach bieżącego w ieku rozpoczęto sy
stem atyczne badania nad żubrem. Część w yni
ków badań ogłosili N. M. K u ł a g i n (1919, 1928, 1932) i K. W r ó b l e w s k i (1927)
Po pierw szym okresie, k tó ry możemy nazwać okresem inw entaryzacyjnym lub florystyczno- faunistycznym , badania naukowe w Puszczy Białowieskiej rozszerzyły się i pogłębiły w kie
ru n k u biocenotycznym i ekologicznym. Rozpo
częcie takich badań stało się możliwe dzięki utw orzeniu Białowieskiego P ark u Narodowego.
W yniki pierw szych badań naukowych po od
zyskaniu niepodległości opublikowano już w roku 1923 w specjalnym w ydaw nictw ie pt. Białowieża.
D zieje badań naukow ych w BPN na długie lata związane były z działalnością dwu kolej
nych jego dyrektorów : prof. d r h. c. Józefa P a- c z o s k i e g o (ryc. 4) i prof. d r inż. J. J. K a r - p i ń s k i e g o . Badania Paczoskiego po licz
nych szczegółowych studiach najpełniejszy swój
w yraz znalazły w pomnikowym dziele Lasy
Białowieży (1930). J. J. K arpiński analizuje
87 faunę korników na tle panujących w Puszczy
drzewostanów (1933) oraz przyczyny ogranicza
jące rozmnażanie się korników drukarzy (1935).
Na planowe tory weszły badania naukowe z chw ilą utw orzenia w Białowieży placówki te renowej In sty tu tu Badawczego Lasów P ań
stwowych, związanej organizacyjnie z Parkiem Narodowym i pozostającej pod kierownictwem J. J. Karpińskiego. Prócz badań faunistycznych i florystycznych prowadzi się studia nad histo
rią lasów m etodą analizy pyłkow ej ( P a s z e w - s k i , P o z n a ń s k i , 1935, 1937).
R yc. 5. R y jó w k a m a l u tk a S o r e x m i n u tu s L. — n a j m n ie js z y s s a k w f a u n ie P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j; d łu
g o ść c ia ła — ok. 5 cm . — F o t. Z. P u c e k
dynamicznych; stąd narodziły się wieloletnie baaam a stacjonarne na stałych powierzchniach;
c) zespofowoscią pracy w zakresie nie notow a
nym aotycnczas w dziejach polskich nauk p rzy rodniczych. Pow stały w tym czasie monogra
ficzne opracowania podstawowych elementów środowisKa geograficznego BJrUM, a więc mono
grafia zbiorowisk leśnych z m apą fitosocjolo- giczną ( M a t u s z k i e w i c z , lyoZ, lao4j, stu dia nad stosunkami bioekoiogicznymi Puszczy Białowieskiej ( K a r p i ń s k i m o no g ram gleb z m apą ( W ł o c z e w s k i 1900).
Pozostała po dawnej Filii Pracow nia Badania Lasów Pierw otnych In sty tu tu Badawczego Leśnictwa — specjalizuje się aKtualnie w bada
niach przyrodniczych podstaw intensyfikacji gospodarki leśnej województwa białostockiego oraz w studiach nad stosunkam i geobotaniczny- mi północno-wschodniej Polski, m. in. w celu wypracowania nowoczesnego program u ochro
ny przyrody tego obszaru.
Białowieska Stacja Geobotaniczna Zakładu Fitosocjologii Stosowanej UW bada sezonową zmienność zbiorowisk leśnych, procesy prze
obrażeń szaty roślinnej i krajobrazu pod w pły
wem działalności człowieka, rozwija działalność w zakresie kartografii roślinności.
Zakład Badania Ssaków PAN bada czynno
ściową i środowiskową zmienność ssaków, p ro dukcyjność populacji gryzoni (ryc. 5), podstaw y udomawiania drobnych ssaków dla celów labo
ratoryjnych, bada pożywienie i rozród żubra, a także zajm uje się krzyżowaniem tego gatunku z bydłem domowym, opracowuje faunę ssaków Polski.
Badania trzech białowieskich placówek n au kowych, zatrudniających 21 pracowników nau
kowych, prowadzone są równolegle z pracam i blisko 40 zakładów naukow ych z 9 ośrodków w k raju (ryc. 6). W P arku Narodowym wyko
nuje się aktualnie badania na 1199 stałych, długo- lub krótkotrw ałych powierzchniach (ryc. 7). We wschodniej części Puszczy Biało
wieskiej Zarząd „Zapowiednika” organizuje u siebie niektóre badania naukowe. Istnieją pewne szanse na współpracę w zakresie pro
blem atyki „białowieskiej” między placówkami naukowymi w Białowieży i K am ieniukach
13*
R yc. 4. P r o f . d r h . c. J ó z e f P a c z o s k i (1864— 1942), z a s łu ż o n y b a d a c z s z a ty r o ś lin n e j P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j, p ie r w s z y d y r e k t o r B ia ło w ie s k ie g o P a r k u N a ro d o w e g o , je d e n z tw ó r c ó w fito s o c jo lo g ii, z n a w c a r o ś lin n o ś c i
w s c h o d n ie j E u r o p y
Na ten okres przypadają naukowe próby restytucji żubra, niedźwiedzia i tarpana leśnego w Puszczy Białowieskiej.
Uzyskanie podstaw praw nych i ustalenie zasady nienaruszalności p ark u narodowego w r. 1932 pozwoliło na założenie w r. 1936 s ta łych powierzchni do badań nad zmiennością stru k tu ry lasu w przestrzeni i czasie (T. W ł o c z e w s k i ) .
Odzyskanie niepodległości po II wojnie św ia
towej i ostateczne uregulow anie w r. 1947 sta
n u praw nego BPN pchnęło badania naukowe w Puszczy Białowieskiej na nowe drogi. Bada
nia te charakteryzują się: a) powszechnością, tj. próbow ały objąć możliwie w szystkie aspekty życia biocenozy; b) ciągłością i system atyczno
ścią niezbędną dla w yjaśnienia w ielu zjawisk
R y c. 6. Z a k ła d y n a u k o w e w k r a j u p r z e p r o w a d z a ją c e b a d a n ia n a u k o w e w P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j w la t a c h 1960— 1965. W ie lk o ś c ią c z a rn e g o p u n k t u w y ró ż n io n o lic z b ę z a k ła d ó w w o ś r o d k u n a u k o w y m (13, 3, 2, 1) z w ią z a n y c h d z ia ła ln o ś c ią n a u k o w ą z B P N i P u s z c z ą
B ia ło w ie s k ą
(BSSR). Na razie współpraca ogranicza się do zagadnień hodowli żubra.
Nie sposób dokonać choćby przybliżonego przeglądu wszystkich badań. W ostatnim dw u
dziestoleciu opublikowano około 1100 p ublika
cji n a tem at Puszczy Białowieskiej i Biało
wieskiego P a rk u Narodowego, czyli dw ukrotnie więcej niż w ciągu poprzedzającego p ó łtra wie
ku (ryc. 8). Zaznaczyć przy tym należy, że ogromne m ateriały są jeszcze w stadium opra
cowania, a już n arasta ją nowe.
Jako ciekaw ostkę podać można, że z Puszczy Białowieskiej opisano kilkanaście nowych dla n auki gatunków roślin i zwierząt. Oto przy
kłady: stokłosa żubrza B rom us bonassorum B o r n m i i l l e r 1933, dzwonek Campanula nickii G r a e b n e r jun. 1925, grzyb m uraw ka białowieska D entipratulum bialoviesense D o- m a ń s k i 1965, w rotek Dicranophorus nikor P a w ł o w s k i 1938, błonkówka Centrobia an- nae K a r p i ń s k i 1951, ryjów ka białowieska Sorex caecutiens karpiński D e h n e 1 1950 i inne.
Z W I Ą Z K I B I A Ł O W IE Ż Y Z N A U K Ą Ś W IA T O W Ą
Obok naszych badaczy pracow ali w Puszczy Białowieskiej i pisali o jej przyrodzie uczeni zagraniczni tej m iary co: V. K u j a 1 a z F in landii (1936), J. K l i k a (1930) i A. P i ł a t (1950) z Czechosłowacji, P. G r a e b n e r — sen. (1918) z Niemiec i inni.
Puszcza Białowieska z P arkiem Narodowym, dzięki dobrze zachowanym stosunkom p rzyrod
niczym i wielu cennym pracom szczegółowym na ich tem at, przedstaw iana jest w kilkunastu podręcznikach akademickich z zakresu le
śnictwa, botaniki i geografii jako przy kład b a r
dzo ważnego dla p rak ty k i i teorii obiektu.
W Białowieży redagow ane są dw a znane za
granicą specjalistyczne czasopisma naukowe:
A cta Theriołogica i M ateriały Zakładu Fitoso- cjologii S tosow an ej UW W arszaw a — Biało
w ieża.
Do Białowieży przybyw a rokrocznie kilku
dziesięciu pracow ników naukow ych z zagranicy w celu zaznajom ienia się z przyrodą Biało
wieskiego P a rk u Narodowego i przebiegiem b a
dań w miejscowych placówkach naukowych.
W yniki oraz organizację badań m iała Białowie
ża okazję kilkakrotnie prezentow ać uczest
nikom różnych m iędzynarodowych im prez n au kowych.
W roku 1928 byli tu uczestniczy V Między
narodow ej Wycieczki Fitogeograficznej po Pol-
R yc. 7. P r z y k ł a d w ie lo s tr o n n e j e k s p lo a ta c ij n a u k o w e j B P N — r o z m ie s z c z e n ie w a ż n ie js z y c h p o w ie r z c h n i b a d a w c z y c h b ia ło w ie s k ic h p la c ó w e k n a u k o w y c h w r o k u 1965. B S G — p o w ie r z c h n ie b a d a w c z e B ia ło w ie s k ie j S ta c j i G e o b o ta n ic z n e j U W : o — d a w n e p o w ie rz c h n ie do b a d a ń fe n o lo g ic z n y c h i m ik ro k lim a ty c z n y c h , o b e c n ie p o w ie r z c h n ie k o n t r o l n e i w z o rc o w e , b — s e z o n o w a z m ie n n o ś ć g r a n i c fito c e n o z , c — n o w a s e r ia o b s e r w a c ji f e n o lo g ic z n y c h i m ik ro k lim a ty c z n y c h , d — b a d a n i a p r o d u k c j i p ie r w o t n e j w r a m a c h M ię d z y n a ro d o w e g o P r o g r a m u B io lo g ic z n e g o , e — d rz e w a i k r z e w y do s p e c ja ln y c h z b io ró w z ie ln ik o w y c h ; P B L P — P r a c o w n ia B a d a n ia L a s ó w P ie r w o tn y c h I B L : f — d y n a m i k a s k ła d u g a tu n k o w e g o z b io ro w is k l e ś n y c h i o d n o w ie n ia n a tu r a ln e g o g a tu n k ó w d r z e w ia s ty c h , g — d y n a m ik a lic z e b n o ś c i p o p u la c ji g a tu n k ó w , h — d y n a m i k a p o z io m u w ó d g ru n to w y c h , i — s u k c e s ja z b io r o w is k m s z a k ó w n a m u r s z e ją c y c h p n ia c h , j — d y n a m ik a s t r u k t u r y z b io r o w is k le ś n y c h ; Z B S — Z a k ła d B a d a n ia S s a k ó w P A N : k — w p ły w b a z y p o k a r m o w e j n a p o p u la c je s s a k ó w , 1 — b a d a n ia p r o d u k c ji w tó r n e j w r a m a c h M ię d z y n a ro d o w e g o P r o g r a m u B io lo g ic z n e g o , m — a b s o l u tn a o c e n a lic z e b n o ś c i g r y z o n i w r a m a c h M P B , n — lic z e b n o ś ć d ro b n y c h s s a k ó w , p — o d ło w y d ro b n y c h s s a k ó w do b a d a ń m o r f o
lo g ic z n y c h i fiz jo lo g ic z n y c h
89
sce i Czechosłowacji, w roku 1959 uczestnicy zjazdu Międzynarodowej Unii Instytutów Ba
dawczych Leśnictwa, w roku 1960 Międzynaro
dowego Kongresu Unii O chrony Przyrody i Jej Zasobów, w roku 1963 — M iędzynarodowej Wy
cieczki Fitosocjologicznej po Polsce północno- wschodniej, w roku 1966 — Międzynarodowego Kongresu Mykologów i K onferencji M iędzyna
rodowego Program u Biologicznego itd. Dwu
krotnie odbyły się w Białowieży m iędzynaro
dowe konferencje na tem at żubra.
Badania naukowe w Puszczy Białowieskiej, a zwłaszcza w Białowieskim P ark u Narodowym, nie tylko przynoszą m ateriały do fizjografii lo
kalnej i pozwalają poznać praw a rządzące ży
ciem lasu na użytek p rak ty k i leśnej, ale zwią
zane licznymi nićm i z nauką światową stanowią dobry przykład międzynarodowej współpracy.
Badania nad genotypami drzew prowadzone przez uczonych szwedzkich w BPN mogą przy
nieść ważne gospodarcze wiadomości dla pol
skiego i szwedzkiego leśnictwa.
Białowieski P ark Narodowy stanowi jeden z punktów na kuli ziemskiej, gdzie od kilku la t prowadzi się w ram ach Międzynarodowego Program u Biologicznego długofalowe bada
nia nad naczelnym problem em „biologicznych podstaw produktyw ności i dobrobytu ludzko
ści”.
P R Z Y K Ł A D Y B IA Ł O W IE S K I C H P U B L I K A C J I O W IĘ K S Z Y M Z N A C Z E N IU T E O R E T Y C Z N Y M L U B P R A K T Y C Z N Y M
W w yniku zainteresow ania nauki przyrodą Białowieskiego P arku Narodowego poznaliśmy dobrze jego szatę roślinną, św iat zwierzęcy i niektóre abiotyczne elem enty środowiska geo
graficznego. Poza T atram i w Polsce, a na całym niżu europejskim najprawdopodobniej, nie ma drugiego tak dobrze zbadanego obiektu przy
rodniczego jak Puszcza Białowieska. Znaczenie tych badań, choć w niektórych dziedzinach je
szcze niepełne, daleko w ykracza poza fizjogra
fię lokalną. Badania białowieskie przynoszą nie tylko m ateriały do fizjografii k ra ju i poznania stosunków przyrodniczych pogranicza Europy Zachodniej i Europy Wschodniej, ale odegrają w ielką rolę w delim itacji tych obszarów.
Zatrzym am y się na przykładach prac o w ięk
szym znaczeniu teoretycznym lub praktycznym jakim i są badania ekologiczne i biocenotyczne.
Wiele z tych badań m iało ch ara k ter pionier- I ski, a n aw et dało początek nowym dyscyplinom a lub w yraźnie zaciążyło na rozw oju innych ba- 2 dań w kraju, a często naw et zagranicą. Dotyczy to w szczególności badań w zakresie klim atolo
gii leśnej. Stopniowo opracowywane m ateriały z w ieloletnich obserwacji dostarczyły wiado
mości o przebiegu Skrajnych tem p eratur po
w ietrza w różnych biotopach leśnych ( T o m a - n e k 1955), o zmienności poziomej tem peratur pow ietrza w lesie ( S o k o ł o w s k i 1960), o kształtow aniu się stosunków termicznych ( D u n i k o w s k i 1965), o opadach ( T o m a - n e k 1958) o w ystępow aniu rosy ( O l s z e w s k i 1966), o kształtow aniu się pokryw y śnież
nej i zam arzaniu gleby pod różnym i zbioro
wiskami leśnymi ( S o k o ł o w s k i 1962).
W raz z będącymi w opracowaniu m ateriała
mi fitofenologicznymi badania klimatologiczne m ają w yraźnie aspekt porównawczy lub przy
czynowy. Przeważnie chodzi w tych studiach o zbadanie dynam iki sezonowej, w szczególności jednak doszukuje się związków elementów mi- kroklim atycznych z różnym i typam i środowisk leśnych, ze zbiorowiskami leśnymi, ich stru k tu rą, stanem zachowania itp. Badania nad w aha
niem poziomu wód gruntow ych w różnych bio
topach leśnych ( O b m i ń s k i 1960), analiza zmienności drzewostanów w czasie i przestrze
ni, ich związek z glebą i ukształtow aniem tere
nu (W ł o c z e w s k i 1954), poznanie stosunków glebowych i ich związków ze zróżnicowaniem zbiorowisk leśnych ( P r u s i n k i e w i c z i K o w a l k o w s k i 1965), roli grzybów w zbiorowi
skach leśnych (N e s p i a k 1959), poznanie n a j
ważniejszych procesów mikrobiologicznych w glebie, jak rozkład błonnika, przem iana związków azotowych itd., rola poszczególnych grup mikroorganizmów w tych procesach, zna
czenie mikoryzy ( K u ź n i a r 1952, M i c h n i e - w i c z 1951, Z i e m e c k a , H a u k e - P a c e - w i c z ó w n a 1953, Z i m n y 1960, 1964, P a c h l e w s k i 1960, 1963) — oto niektóre przykłady publikowanych wyników nauko
wych.
Racjonalne zasady ochrony Białowieskiego P arku Narodowego przed wielokierunkowymi skutkam i działalności człowieka dadzą się w y
pracować w oparciu o poznanie prawidłowości procesu synantropizacji w Puszczy Białowie
skiej (F a l i ń s k i 1966).
Badania biocenotyczne przedstaw iają w no
wym świetle związki wzajemne m iędzy św ia
tem roślinnym i zwierzęcym na różnym szcze
blu organizacji czy na różnym poziomie troficz
nym, a niekiedy w prost stają się podstawą diag
nozy lub prognozy gospodarczej. K arpiński (1954) zwrócił uwagę, że pew ne zespoły p ta
ków mogą być dobrymi wskaźnikam i stopnia
R yc. 8. R o zw ó j p iś m ie n n ic tw a n a u k o w e g o i p o p u la r n o -n a u k o w e g o n a te m a t P u s z c z y B ia ło w ie s k ie j w ra z z P a r k i e m N a ro d o w y m od p o c z ą tk u X I X s tu le c ia .
K a ż d y s łu p e k — lic z b a p u b li k a c ji z a p ię c io le c ie
90
R y c . 9. P r z e p r a w a n a p r z e ła j p rz e z la s łę g o w y n a d O rłó w k ą w B P N . — F o t. J . H e r e ż n ia k
zniekształcenia biocenoz leśnych lub w skaźni
kam i zaniedbań ochronnych. Badania nad rolą w biocenozie chrząszczy z rodziny biegaczowa- tych w yjaśniły ich znaczenie jako regulatora w rozradzaniu się szkodliwych owadów. Nie
które prace próbują jednocześnie w yjaśnić związek jednych grup organizmów z drugim i oraz nakreślić rolę czynników zew nętrznych w przebiegu niektórych zjawisk, np. w ędrówek m otyli ( A d a m c z e w s k i 1965) w kształtow a
niu się różnych łańcuchów i poziomów troficz
nych, np. badania K arpińskiego (1935) nad czyn
nikam i w pływ ającym i na rozród kornika d ru karza w lesie pierw otnym . Badania w w aru n kach naturalnego lasu, jaki m am y w Białowie
skim P ark u Narodowym i na znacznych poła
ciach Puszczy Białowieskiej poza nim, w skazu
ją nie tylko na złożoność stosunków między św iatem organicznym a środowiskiem geogra
ficznym, ale mogą dać podstaw y racjonalnej klasyfikacji niektórych elem entów np. gleb ( P r u s i n k i e w i c z , K o w a l k o w s k i 1964).
Jej zastosowanie w innych dyscyplinach n au kowych, jak w fitosocjologii czy mikrobiologu gleby, stw arzają z jednej strony dalsze p er
spektyw y rozw oju biocenotyki czy w ogóle na
uki o ekosystemach, a z drugiej strony mogą stać się istotną pomocą w urządzeniu lasu.
Z licznych prac autoekologicznych i biomor- fologicznych w ykonanych na m ateriałach bia
łowieskich na uwagę zasługuje zwłaszcza praca D e h n e 1 a (1950) Studia nad rodzajem Sorex, która opisuje nowe dla nauki zjawisko — sezo
now ej zmienności czaszki. Za pracę tę Prof.
Dehnel otrzym ał nagrodę państwową.
Duże znaczenie teoretyczne m ają inne liczne prace oparte na m ateriałach białowieskich z za
kresu morfologii i fizjologii drobnych ssaków, publikow ane na łam ach Acta Theriologica.
Badania naukow e w Białowieskim P arku Na
rodowym przebiegają wielotorowo, przy czym za ich pozytyw ną cechę należy uważać komplek
sowość. Na czoło w ysuw ają się zwłaszcza liczne badania ekologiczne i biocenotyczne, prow a
dzone w nowoczesnym ujęciu i na poziomie światowym. Podkreślają one niepospolite wa
lory Białowieskiego P ark u Narodowego jako obiektu badawczego. W ydaje się jednak, że po
żądana byłaby większa koordynacja badań przy uw zględnieniu niektórych problem ów zaniedba
nych.
A L F R E D H O R N IG (C h o rz ó w )
S IA R K A W Ś W IE C IE
S ia r k ę u z y s k u je się z r ó ż n y c h s u r o w c ó w s i a r k o n o - ś n y c h : s i a r k i r o d z im e j, p ir y tó w , g a z ó w z ie m n y c h i r u d s ia rc z k o w y c h . W e d łu g d o ty c h c z a s o w y c h w y n ik ó w b a d a ń g e o lo g ic z n y c h do sz c z e g ó ln ie b o g a to w y p o s a ż o n y c h w w a ż n ie js z e k o p a ln e s u r o w c e s ia r k o n o ś n e n a le ż ą p a ń s t w a , k tó r e r a z e m z z a s o b a m i s i a r k i r o d z im e j i p ir y tó w z e s ta w io n o w ta b l ic y 1.
P r z e s tr z e n n e ro z m ie s z c z e n ie ty c h s u r o w c ó w , ja k i w s z y s tk ic h in n y c h w a ż n ie js z y c h złóż s i a r k i r o d z i
m e j , p ir y tó w i g a z ó w z ie m n y c h z a w ie r a j ą c y c h d u ż o s i a r k i (do 18°/o H 2S) p r z e d s ta w io n o n a ry c . 1.
S ia r k a ro d z im a w y s tę p u je w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h w s t a n a c h L u iz j a n a i T e k s a s n a d Z a to k ą M e k s y k a ń s k ą (w p ia s k a c h i iła c h tr z e c io - o ra z c z w a r to r z ę d o w y c h ), w Z w ią z k u R a d z ie c k im n a p o łu d n io w y c h o b s z a r a c h U r a lu , w o k r ę g u F e r g a n a , p o łu d n io w o - w s c h o d n ie j czę śc i K a u k a z u , w M e k s y k u — w o k r ę g u V e ra c ru z n a d Z a to k ą M e k s y k a ń s k ą , w P o ls c e — w o k r ę g u T a rn o b r z e g - P ia s e c z n o (w m io c e ń s k ic h w a p ie n ia c h , g ip s a c h i a n h y d r y ta c h ) , w e W ło s z e c h — g łó w n ie n a S y c y lii (w tr z e c io r z ę d o w y c h m a r g la c h ) , w J a p o n i i — w p o łu d n io w e j cz ę śc i w y s p y H o k k a id o
i ś r o d k o w e j c z ę śc i w y s p y H o n s iu , p o n a d to w E u ro p ie : w A u s t r i i (w a n h y d r y t a c h ) , G re c ji, H is z p a n ii i W ie l
k ie j B r y t a n i i (w a n h y d r y t a c h ) ; w A m e ry c e P o łu d n io w e j: w A r g e n ty n ie , B o liw ii, C h ile, E k w a d o r z e , K o lu m b ii, P a r a g w a j u i P e r u ; w A z ji: w A fg a n is ta n ie , w C h iń s k ie j R e p u b lic e L u d o w e j, I r a k u , I r a n ie , I z r a e lu , P a k is ta n i e , T u r c j i o ra z n a T a iw a n ie .
N a jb o g a ts z e z ło ż a p ir y tó w z n a jd u j ą s ię w H is z p a n ii, g łó w n ie w p r o w in c j i H u e lv a , w Z S R R w p o łu d n io w y m U r a lu i w o k ó ł F e r g a n y , J a p o n ii, N o rw e g ii — n a p o łu d n ie o d T r o n d h e im i w o k r ę g u S u litje lm a , w P o r t u g a l i i k o ło D o m in g o , w e W ło s z e c h . (w o k rę g u G r o s e tto w T o s k a n ii), w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h (g łó w n ie w A p p a la c h a c h w o k rę g u D u c to w n ), S z w e c ji (koło S k e lle te a i F a lu n ) o ra z w N ie m c z e c h (W estfalia).
M n ie j z a s o b n e z ło ż a p ir y tó w is tn i e ją w C z e c h o sło w a cji, F in la n d ii, F r a n c j i, G re c ji, N RD , N R F , P o lsc e , R u m u n ii, R e p u b lic e P o łu d n io w e j A fry k i, T u r c ji i n a I s la n d ii o ra z K u b ie .
Z n a c z n e z a s o b y g a z ó w z ie m n y c h o z n a c z e n iu s ia r -
k o n o ś n y m z n a jd u j ą s ię m . in . w e F r a n c j i, w o k rę g u
L a c q u p o d n ó ż a P ir e n e jó w , w K a n a d z ie , (w p ó łn o c n o -
91
Ryc. 1.Występowaniesiarki rodzimej (1),pirytów(2) gazówziemnych(z zawartościąsiarki,pozaUSAi ZSRR) (3)
9
T a b l i c a 1 T a b l i c a 2
Światowe zasoby siarki rodzimej i pirytów P rodukcja siarki w świecie w 1962 r. w tys. t.
Lp. K raj Z asoby w m in t (około)
siarki rodz. pirytów
1 Stany Zjedn. i M eksyk 250
—2 Stany Zjedn. i K anada — 44
3 Z S R R • 190 178
4 Polska 140 15
5 W łochy 56 20
6 F rancja 49 4
7 Jap o n ia 40 150
8 H iszpania — 500
9 N orw egia — 60
10 P ortugalia
—25
11 Szwecja
—18
12 Niem cy (N R D i N R F ) bez większego znaczenia przemysłów.
14
13 G recja »» 10
14 A ustralia z Tasm anią — 9
15 R um unia — 8
16 Jugosław ia — 4
17 Cypr 3
18 Inne kraje 75 16
Ogółem 800 1078
z a c h o d n ie j części k r a j u , w p r o w in c ji A lb e r t a i K o lu m b ii B r y ty js k ie j) o ra z w w ie lu m ie js c a c h w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h . J a k d o tą d są o n e w c e lu p o z y s k a n ia s ia r k i w ty c h d w ó c h k r a ja c h , j a k i w S ta n a c h Z je d n o czo n y ch , w z w ią z k u z z a w a rto ś c ią d o 18% H 2S n a j in t e n s y w n ie j w y z y s k iw a n e . N a u w a g ę z a s łu g u ją w a h a n ia , a n a w e t s p a d e k z a w a r to ś c i s i a r k i w g a z a c h z ie m n y c h w e F r a n c j i, k o m p lik u ją c e te c h n o lo g ię p r o d u k c ji s ia r k i. U rz ą d z e n ia p r o d u k c y jn e s ą b o w ie m d o s to s o w a n e do w y z y s k a n ia g a z ó w z w ię k s z ą z a w a r to ś c ią s ia r k i. T o te ż p o p o c z ą tk o w e j z n a c z n e j p r o d u k c ji te g o s u r o w c a o d 1960 r. w ilo ś c i 887 ty s . t, w 1961 r. 1320 ty s . t , w 1962 r . 1540 ty s . t, o s ią g a o n a a k tu a l n ie je d y n i e o k o ło 600 ty s. t ro c z n ie .
R y c in a 1 o r i e n tu j e p o z a ro z m ie s z c z e n ie m w y s tę p o w a n ia złóż k o p a ln y c h s u r o w c ó w s ia r k o n o ś n y c h r ó w n ie ż w s t r u k t u r z e p r z e s tr z e n n e j p r o d u k c j i s i a r k i w 1962 r . Ilo ś c io w ą p r o d u k c ję te g o s u r o w c a z e s ta w io n o w ta b l ic y 2. Z t y c h m a t e r i a łó w w y n ik a , ż e n a j w ię c e j s i a r k i z r ó ż n y c h s u r o w c ó w : s i a r k i ro d z im e j, p ir y tó w , z w ią z k ó w s ia rc z k o w y c h p r o d u k u j ą S ta n y Z je d n o c z o n e , z k o le i Z S R R , J a p o n ia , K a n a d a (z g a z ó w z ie m n y c h , ry c . 2), M e k s y k (z s ia r k i ro d z im e j, ry c . 3), F r a n c j a (z g a z ó w z ie m n y c h ), H is z p a n ia (ryc. 4), (w y d o b y w a ją c a p ir y t y , k tó r e p r z e w a ż n ie e k s p o r tu je ) , W ło c h y (z s i a r k i ro d z im e j i p ir y tó w , r y c . 5), N R F (z p i r y t ó w i g a z ó w p ra ż a ln ic z y c h ) , W ie lk a B r y ta n i a (z s i a r k o n o ś n y c h g ip s ó w i a n h y d r y tó w , p ir y tó w o r a z g a z ó w p r a ż a ln ic z y c h ru d ) , C y p r ( w y d o b y w a ją c y p ir y ty ) . P o z o s ta łe k r a j e p r o d u k u j ą s i a r k ę z r ó ż n y c h s u r o w c ó w s i a r k o n o ś n y c h , m a k s y m a ln ie do 1,5°/o p r o d u k c j i ś w ia to w e j, np. N o rw e g ia do 400 ty s . t ro c z n ie , P o ls k a n a r a z i e do o k o ło 400 ty s . t ro c z n ie , a m in im a ln i e do 0,5% , n p . A u s tr ia do o k o ło 100 ty s . t ro c z n ie . Z n a c z e n ie W ło c h ja k o p r o d u c e n t a , a z w ła s z c z a e k s p o r te r a s i a r k i p o o s t a t n i e j w o jn ie s to p n io w o m a la ło . G d y b o w ie m w 1938 r . u d z ia ł te g o k r a j u w ś w ia to w e j p r o d u k c ji s i a r k i w y n o s ił b lis k o 10%, to w 1962 r . ju ż t y l k o o k o ło 4% . N a t e n s ta n rz e c z y w p ły n ę ły p r z e d e
S iarka z
K o ntynent siarki
rodzi
mej piry
tów
innych su
rowców siarkonoś
nych
razem
U dział w produkcji światowej
w % A m eryka Półn.
i Środkow a 8477 670 1272 10419 41,82
E u ro p a z azjatycką
częścią ZSRR 4423 5177 1696 11296 45,38
Azja 576 1587 449 2612 10,48
A fryka 16 244 36 296 1,11
A ustralia 12 113 94 219 0,88
A m eryka Połud. 60 — 22 82 0,33
R azem produkcja
św iatow a 13564 7791 3569 24924 100,00
w s z y s tk im p r z e s ta r z a ł e te c h n ic z n e u rz ą d z e n ia w y d o b y w c z e i p r z e r ó b c z e s i a r k i r o d z im e j. Z n a c z n ą w ię k sz o ś ć s i a r k i z u ż y w a s ię w k r a j u .
E u r o p a z a z ja ty c k ą c z ę ś c ią Z S R R p r o d u k u j ą z a te m n a jw ię c e j s i a r k i (45,38% ), z k o le i A m e r y k a P ó łn o c n a i Ś r o d k o w a (41,82% ), A z ja (10,48% ), A f r y k a (1,11%), A u s tr a l i a (0,88% ) i A m e r y k a P o łu d n io w a (0,33% ). N a le ż y j e d n a k p o d k r e ś lić , ż e p r o d u k c ja s i a r k i w n ie k tó r y c h k r a j a c h E u r o p y o p ie r a się n a im p o r to w a n y c h s u r o w c a c h , m . in . w d u ż e j m i e r z e n a p ir y ta c h , k t ó r y c h p r o d u k c j a p ro w a d z o n a j e s t w s t a ty s t y k a c h p o d w ó jn ie , r a z u p r o d u c e n t a ja k o e k s p o r te r a p ir y tu , d r u g i r a z u i m p o r t e r a ja k o w y tw ó r c y s i a r k i z p ir y tó w . M o ż n a z a te m p r z y ją ć , że A m e r y k a P ó łn o c n a i Ś r o d k o w a p r o d u k u j ą n a jw ię c e j s i a r k i. E u r o p a n a to m ia s t z a jm u je w ś r ó d p o s z c z e g ó ln y c h k o n ty n e n t ó w ja k o p r o d u c e n t te g o s u r o w c a d r u g ie m ie js c e .
W ś r ó d g łó w n y c h p r o d u c e n tó w s i a r k i n a św ie c ie , s t a łą n ie m a l te n d e n c ję ro z w o jo w ą te j g a łę z i p r z e m y s łu w y k a z u ją S ta n y Z je d n o c z o n e (z w y ją tk i e m 1962 r.), Z S R R , J a p o n ia , W ie lk a B r y ta n i a , a w o s t a tn i c h l a t a c h p o n a d to M e k s y k (z w y ją tk i e m 1962 r.), K a n a d a , P o ls k a i H is z p a n ia (w p r o d u k c j i p ir y tó w ). U d z ia ł w y m ie n io n y c h n a jw a ż n ie js z y c h p a ń s t w łą c z n ie z F r a n c ją w o g ó ln o ś w ia to w e j p r o d u k c j i s i a r k i k s z ta łto w a ł się w 1962 r . n a p o z io m ie 77,55% . U d z ia ł d r o b n i e j
sz y c h p r o d u c e n tó w s i a r k i w 1962 r .: B e lg ii, F in la n d ii, G r e c ji (ja k o p r o d u c e n t a p ir y tó w ) , J u g o s ła w ii i P o r t u g a lii ( ja k o d o s ta w c ó w p ir y tó w ), S z w e c ji, C h R L i R e p u b li k i P o łu d n io w e j A f r y k i o s ią g n ą ł n a to m ia s t ra z e m w s k a l i ś w ia to w e j o k o ło 7% .
G łó w n y m o d b io r c ą s i a r k i j e s t p r z e m y s ł c h e m ic z n y
w y r a b ia j ą c y z n ie j k w a s s ia r k o w y , s u p e r f o s f a t, b a r w
n ik i, w łó k n a s z tu c z n e , ś r o d k i o w a d o b ó jc z e , le k i, m a
t e r i a ł y w y b u c h o w e itp ., p o z a ty m p r z e m y s ł c e lu lo z o
w o - p a p ie r n ic z y o r a z s z e r e g in n y c h je s z c z e g a łę z i
p r z e m y s łu . W s z e c h s tr o n n e z n a c z e n ie s i a r k i ja k o s u
r o w c a w ie lu g a łę z i p r z e m y s łu j e s t p o w o d e m , że z u
ż y c ie j e j s t a le w z r a s ta . F a k t t e n ja k i k o r z y s tn e w a
r u n k i je j z b y tu , o s ta tn io w s t a n ie p ły n n y m , p r z y
c z y n iły s ię te ż do c o ra z in te n s y w n ie js z e j e k s p lo a ta c ji
ró ż n y c h złóż s ia rk o n o ś n y c h . T y m sa m y m w z ro s ła p r o
d u k c ja s i a r k i, k t ó r a w o k r e s ie o d 1938 r . do 1963 r .
z w ię k s z y ła s ię o o k o ło 200% z m n ie j w ię c e j 8 m in t
do 24 m in t.
93
R yc. 2. O tr z y m y w a n ie s ia r k i ja k o p r o d u k t u u b o cz
n eg o z g a z u z ie m n e g o w P in c h e r C re e k , A lb e r ta (K a n a d a )
P rz e z w ie le l a t i to z w ła sz c z a po 1944 r. p r o d u k c ja s i a r k i n ie z a w s z e z a s p o k a ja ła p o tr z e b y r y n k u . W ó w czas z a p a n o w a ła w y ją tk o w a k o n i u n k t u r a d la je j z b y tu , k t ó r a w o s ta tn ic h la t a c h w z w ią z k u z r o z w in ię cie m p r o d u k c j i w Z S R R , F r a n c ji, K a n a d z ie i P o ls c e u le g ła p e w n e m u o s ła b ie n iu . Z a o s tr z y ła się s y tu a c ja k o n k u r e n c y jn a , a lb o w ie m K a n a d a , P o ls k a i F r a n c j a do n ie d a w n a im p o r te r z y s ia r k i, s t a ły się w o s ta tn ic h la t a c h o b o k tr a d y c y jn e g o e k s p o r te r a te g o s u r o w c a S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h , je g o n o w y m i d o s ta w c a m i n a r y n e k ś w ia to w y , p r z y c z y m u d z ia ł K a n a d y i P o ls k i w z r a s ta , a F r a n c j i s p a d a . Do r z ę d u g łó w n y c h e k s p lo a ta to r ó w złóż s ia r k i ro d z im e j i je j e k s p o r te ró w z a a w a n s o w a ł ta k ż e M e k s y k . N ie m n ie j z y s k u je n a z n a c z e n iu ja k o e k s p o r te r s i a r k i Z w ią z e k R a d z ie c k i. Do n a jw a ż n ie js z y c h p r o d u c e n tó w s i a r k i w e d łu g d a n y c h o s ta tn ic h l a t z a lic z a m y S ta n y Z je d n o c z o n e (w 1962 r. — 28,6% p r o d u k c j i ś w ia to w e j) Z S R R (13,80/0). J a p o n ię (8,02% ), K a n a d ę (7,22%>), M e k s y k (6,00%), k tó r e to k r a je , o b o k P o ls k i (1,28% ) i N o rw e g ii (1,50%), z w y j ą t
k ie m J a p o n ii, n a le ż ą do g łó w n y c h e k s p o r te r ó w teg o s u ro w c a . F r a n c j a z 5,53% u d z ia łe m w p r o d u k c j i ś w ia to w e j w 1962 r. a k tu a ln ie j e s t m n ie j w a ż n y m p ro d u c e n te m s ia rk i.
N a jw ię c e j s i a r k i z u ż y w a ją S ta n y Z je d n o c z o n e , W ie lk a B r y ta n ia , Z S R R , N R F , K a n a d a , F r a n c j a i W ło c h y . Co do k o le jn o ś c i im p o r tu s i a r k i p o sz c z e g ó ln y c h
R yc. 4. O d k ry w k o w a k o p a ln ia p ir y tó w w R io T in to (H is z p a n ia )
R yc. 3. E k s p lo a ta c ja s ia r k i w S a lin a s , V e ra ć ru z (M ek sy k )
p a ń s tw n a św ie c ie , to S ta n y Z je d n o c z o n e z a jm u ją p ie r w s z e m ie js c e , z k o le i J a p o n ia , W ie lk a B r y ta n ia , A u s tr a lia , B e lg ia , N R F , H o la n d ia i S z w e c ja .
W s t r u k tu r z e su ro w c o w e j p r o d u k c j i s i a r k i z a sz ły w o s ta tn ic h la t a c h p e w n e z m ia n y . Z w ię k s z y ł się b o w ie m u d z ia ł s i a r k i ro d z im e j i g a z u ziem n eg o . S p a d ł n a to m ia s t u d z ia ł p ir y tó w , z k tó r y c h w 1938 r. w y p r o d u k o w a n o 50,78% s ia rk i, a 39,02% z s i a r k i ro d z im e j.
W 1962 r. s to s u n e k te n p r z e d s ta w ia ł się n a s tę p u ją c o : 54,42% s i a r k i w y p ro d u k o w a n o z s ia r k i ro d z im e j, 31,16% z p ir y tó w , a 14,32% z in n y c h ź ró d e ł.
P e r s p e k ty w ic z n ie n a le ż y p rz e w id z ie ć , że s t r u k t u r a su ro w c o w a p r o d u k c ji s i a r k i w n a jb liż s z e j p r z y -
R yc. 5. O trz y m y w a n ie s i a r k i z p ir y tó w w z a k ła d a c h p rz e ró b c z y c h w M o n te c a tin i (W łochy)
szło ści n ie u le g n ie w ię k s z y m z m ia n o m . W z ro ś n ie n a to m ia s t z a p e w n e ilo ść je j p r o d u k c ji w w ie lu k r a ja c h , a w ś ró d n ic h ta k ż e w P o ls c e . P r o d u k c j a s ia r k i w n a szy m k r a j u b ę d z ie b o w ie m sto p n io w o w z ra s ta ć z 400 ty s . t w 1966 r. d o 700 ty s . t w 1970 r., 1100 ty s . t w 1975 r. i d o celo w o w 1980 r. do 1500 ty s . t.
O w z ro ś c ie z n a c z e n ia s i a r k i w g o s p o d a rc e ś w ia to w e j ś w ia d c z y s ta ły w z r o s t je j p r o d u k c ji z o k o ło 11 m in t w 1950 r . do 17 m in t w 1956 r. i do b lis k o 25 m in t w 1962 r., a p o n a d to z w ię k sz e n ie się je j zu ż y cia, k tó r e np. w 1964 r. w s to s u n k u do 1963 r. b y ło w y ższe o o k o ło 10%.
14
94
B A R B A R A R Z E B IK (K ra k ó w )
P O K A R M L IS A
L is j e s t n a jp o s p o lits z y z n a s z y c h w ię k s z y c h z w ie r z ą t d r a p ie ż n y c h . D z ię k i z n a c z n e j lic z e b n o ś c i i w a r to ś c i f u t r z a r s k i e j j e s t on te ż je d n y m z n a jw a ż n i e j s z y c h w P o ls c e z w ie r z ą t ło w n y c h . T r u d n o n a w e t w p r z y b liż e n iu o k re ś lić lic z b ę lis ó w ż y ją c y c h w n a s z y m k r a j u , b o n ie d o k o n a n o n ig d y ic h in w e n ta r y z a c ji , c h o ć w y d a je się w z g lę d n ie ł a t w a do p rz e p r o w a d z e n ia . Z e s t a t y s t y k i M in is te r s tw a L e ś n ic tw a i P r z e m y s łu D rz e w n e g o w ie m y , ż e w r o k u 1962 o d s trz e lo n o 24 619 s z t u k lis ó w , a z d a n y c h o s k u p ie s k ó r w y n ik a , że n a j w ię c e j ic h d o s ta r c z a w o je w ó d z tw o lu b e ls k ie , n a s t ę p n i e w r o c ła w s k ie i b y d g o s k ie . M im o w a r to ś c i ło w ie c k ie j lis n ie k o r z y s ta z c z a s u o c h ro n n e g o i tę p io n y je s t n a w e t w o k re s ie , g d y je g o f u t r o n ie p r z e d s ta w ia ż a d n e j p r a w ie w a r to ś c i, u w a ż a n y je s t b o w ie m z a g ro ź n e g o s z k o d n ik a .
P o d s t a w ą p o g lą d u o sz k o d liw o ś c i lis a są w ia d o m o ści o ty m , ż e o d ż y w ia się o n z w ie r z ą ta m i ło w n y m i i d o m o w y m i. P o g lą d t e n p o k u t u j e od n ie p a m ię tn y c h c zasó w . Z l i t e r a t u r y X V II w ie k u d o w ia d u je m y się, j a k to lis z a n u r z a p y s k w s t r u m ie n ia c h i rz e c z k a c h i n a „ w ą s y ” ło w i r a k i , j a k p o d r z u c a p r z y n ę t ę w ro n o m , n a k t ó r e r o b i z a s a d z k i itp . J u ż w 1758 r o k u L i n n e p is a ł, że lis w y r z ą d z a o g ro m n e s p u s to s z e n ia w ś ró d ja g n i ą t, k a c z e k , d ro b iu i m a ły c h p ta k ó w . S z e re g l u d z i w ie rz y w d a w n e a u to r y t e t y do dziś, a p r z e k o n a n ie o s z k o d liw o ś c i z w ie rz ę c ia p o d tr z y m y w a n e je s t s p o r a d y c z n y m i o b s e r w a c ja m i i p o w ie r z c h o w n y m i b a d a n ia m i r e s z te k p o k a rm o w y c h , w k tó r y c h b r a k n p . m a ły c h g ry z o n i, g d y ż li s p o ły k a j e w cało ści. W p r a w d z ie od d a w n a p o ja w ia ł y się te ż n o ta t k i b io r ą c e lis a w o b ro n ę , n p . A s b j o r s e n (1866) p isz e , ż e n a p a d a o n c zęsto n a d o m o w e z w ie rz ę ta , a le w la t a c h o b f i tu j ą c y c h w g r y z o n ie — o n e s ta n o w ią g łó w n y je g o p o k a r m , C o l l e t t (1911— 1912) p rz y jm u je , że g ry z o n ie s ą z n a c z n ą c z ę śc ią c o d z ie n n e g o p o k a r m u lis a — j e d n a k te s p o r a d y c z n e g ło s y n ie w y ja ś n i a ły w ie le . T y lk o s y s te m a ty c z n e b a d a n ia tr e ś c i p o k a r m o w e j ż o łą d k ó w i e k s k r e m e n tó w , o b s e r w a c je lis ic h n o r czy ś le d z e n ie t r o p ó w m o g ą d ać o d p o w ie d ź , czy z w ie rz ę to je s t z p u n k t u w id z e n ia g o s p o d a r k i lu d z k ie j s z k o d n ik ie m , c z y s p r z y m ie r z e ń c e m c z ło w ie k a i czy s łu s z n e je s t s t r z e la n ie lis a p rz e z c a ły ro k .
T a k ie o b s z e r n e b a d a n ia p o d ję li m ię d z y in n y m i B a - r a n o w s k a i K o l o s o w (1935) w Z S R R , L a m p i o (1953) w F in l a n d ii , A t a n a s o w (1958) w B u łg a r ii i H . M u n t h e - K a a s L u n d (1962) w N o rw e g ii.
Z w ie lu je d n a k k r a j ó w , w ty m i z P o ls k i, b r a k d o k ła d n y c h i s p r a w d z o n y c h w ia d o m o ś c i n a t e n te m a t.
S z c z e g ó ln ie c e n n a j e s t p r a c a H . M u n th e - K a a s L u n d a , k t ó r y o p a r ł s ię w s w y c h b a d a n ia c h n a t r e ś c i 551 żo
łą d k ó w , 984 e k s k r e m e n ta c h , s z e r e g u d a n y c h z h o d o w li, r a p o r ta c h le ś n ik ó w o ra z n a o b s e r w a c ja c h z 274 k m m a r s z u p o tr o p a c h . N a te j p o d s ta w ie i n a p o d s ta w ie l i t e r a t u r y z ro b ił p r z e g lą d p o k a r m u i u p o d o b a ń p o k a r m o w y c h lis a . O k a z a ło się , że m e n u je g o j e s t b a r dzo u ro z m a ic o n e , a z a le ż y od w ie k u , p łc i, p o r y r o k u i s z e ro k o ś c i g e o g ra fic z n e j.
N a o b s z a r a c h z a m ie s z k a ły c h p rz e z d z ik ie k r ó l ik i — o n e s ta n o w ią p o d s ta w o w ą b a z ę p o k a r m o w ą z w ie r z ę c ia . W 1939 r. p ro w a d z o n o w A n g lii b a d a n ia n a d d y n a m i k ą p o p u la c j i d z ik ie g o k r ó lik a , p r z y c z y m m ię d z y i n n y m i c h o d z iło o u s t a l e n i e p rz y c z y n i t e m p a ś m ie r
te ln o ś c i u te g o g a tu n k u . W a ż n ą w ię c r z e c z ą b y ło zo
r i e n to w a n ie się , j a k i u d z ia ł w ty m p ro c e s ie m a j ą d r a p ie ż n ik i — a w ię c i lis . U d e r z a ją c y b y ł f a k t , że k r ó lik i s t a n o w iły b a r d z o w y s o k i p r o c e n t w p o k a rm ie : 68% d la te r e n ó w o tw a r t y c h i 48,5% d la te r e n ó w g ó r z y s ty c h i z a le s io n y c h . O b e c n o ść k r ó lik ó w w tr e ś c i p o k a r m o w e j r o z p o z n a n o g łó w n ie p o sie rś c i, ch o ć c z a se m p o z ę b a c h i k o ń c z y n a c h . Z n a le z ie n ie z ę b ó w d a w a ło m o ż n o ś ć u s t a le n i a w ie k u k r ó lik a . P rz e w a ż n ie t r a f i a n o n a m ło d e . P o n ie w a ż b a d a n ia p ro w a d z o n o w o k r e s ie w io s e n n o - le tn im , o k r e s ie r o z r o d u k r ó l i k ó w i w y c h o w u ic h m ło d y c h , p rz y p u s z c z a się, że lis r o z k o p u je k r ó lic z e n o ry . N ie z b a d a n o n ie s te t y , ja k s p r a w a p r z e d s ta w ia s ię w zim ie.
W p r z y p a d k u , g d y p o p u la c ja k r ó l ik a je s t z r e d u k o w a n a (n p . p r z e z m y k s o m a to z ę ), lu b g d y w d a n y m t e r e n ie b r a k k r ó lik ó w , g łó w n ą r o lę w p o k a r m ie lis a o d g r y w a j ą m a ł e g ry z o n ie , s z c z e g ó ln ie n a w io s n ę i w j e sie n i. Z b a d a ń n o r w e s k ic h w y n ik a , ż e s ta n o w ią o n e w te d y 84% d z ik ic h z w ie r z ą t z ja d a n y c h p rz e z lis a . N a j
c z ę śc ie j z n a jd y w a n e w p o k a r m ie , a w ię c n a jc h ę tn ie j je d z o n e są p o ln ik o w a te z r o d z a jó w M ic r o tu s , A r v i - cola, C le t h r io n o m y s (76% m a ły c h g ry z o n i). N a r e s z tę s k ł a d a ją się m y s z o w a te i le m in g . W e d łu g d a n y c h C z i r k o w e j w Z S R R g r y z o n ie s ta n o w ią 60— 80%
p o k a r m u li s a i ty lk o b . r z a d k o ilo ść ic h s p a d a p o n iż e j 50% .
O w a d o ż e r n e tw o r z ą 8% d z ik ic h z w ie r z ą t z n a jd u j ą c y c h s ię w p o k a r m ie . N ie są je d n a k c h ę tn ie je d z o n e , p o d o b n ie j a k le m in g i. N a jc z ę ś c ie j i je d n e i d ru g ie z n a jd u j e s ię z a b ite i p o z o s ta w io n e . I d e n ty c z n e z ja w i
sk o z a o b s e r w o w a n o te ż u d o m o w e g o k o ta . W y n ik a to c h y b a s tą d , ż e n i e k t ó r e z o w a d o ż e rn y c h , n p . r y j ó w - k o w a te , m a j ą p o b o k a c h c ia ła g ru c z o ły p r o d u k u ją c e w y d z ie lin ę o c h a r a k t e r y s t y c z n y m i p ra w d o p o d o b n ie d la in n y c h z w ie r z ą t n ie m iły m z a p a c h u .
Z w ię k s z y c h s s a k ó w w p o ż y w ie n iu l i s a s p o ty k a się je ż a , k r e t a , w ie w ió r k ę , c z a s e m ła s ic o w a te , c h o m ik a i w r e s z c ie z a ją c a . A ta n a s o w o b lic z y ł, że ilo ść te g o o s ta tn ie g o d o c h o d z i w B u łg a r i i n ie k ie d y do 11,5%, le c z d o d a je , że z a ją c n ie j e s t s k ła d n ik ie m z a jm u ją c y m s t a łe m ie js c e w p o k a r m ie . N a w e t m ło d e s ą t r u d n i e j sze d o z d o b y c ia , g d y ż w p rz e c iw ie ń s tw ie do k ró lik ó w r o d z ą s ię z o t w a r t y m i o c z a m i, u w ło s io n e i b. ru c h liw e .
D u ż e z w ie r z ę ta ta k i e ja k s a r n a , ło ś czy r e n i f e r j e d z o n e s ą g łó w n ie p o d p o s ta c ią p a d lin y . Z n a n e są p r z y p a d k i, że lis a ta k o w a ł z w ie r z ę ta w ię k s z e od sie b ie , b y ły to j e d n a k z w y k le s z tu k i c h o re . W s k a ź n ik ie m , że lis z ja d ł p a d li n ę są , o p ró c z b e z p o ś r e d n ic h o b s e r w a c ji, la r w y m u c h z n a le z io n e w t r e ś c i p o k a r m o w e j. Z w ie lu b a d a ń w y n ik a , ż e p a d li n a j e s t d ru g im , g łó w n y m s k ł a d n ik i e m p o k a rm o w y m , z w ła sz c z a w z im ie , k ie d y u tr u d n i o n y j e s t d o s tę p do m a ły c h g r y z o n i i ro ś lin . Z a o b s e rw o w a n o , że lis y c z ę s to s z u k a ją p o k a r m u n a k u p a c h o d p a d k ó w i ś m ie tn ik a c h .
D z ik ie p t a k i s ta n o w ią w N o rw e g ii o k o ło 30% l i s ic h c ie p ło k r w is ty c h o fia r. Ł o w io n e s ą w s z y s tk ie g a tu n k i , a le g łó w n ie ż y ją c e i g n ie ż d ż ą c e się n a z ie m i:
T u r d id a e , T e tr a o n id a e , P h a s ia n id a e . W ię k sz o ść z n ic h
p o c h o d z i j e d n a k r ó w n ie ż z p a d lin y . C zęsto s p o ty k a się
lis y c h o d z ą c e w z d łu ż lin ii w y s o k ie g o n a p ię c ia i z ja
d a ją c e p t a k i p o r a ż o n e p r ą d e m e le k tr y c z n y m . T r a p e r z y
s k a r ż y li się , że p o r y w a ją im p ta c tw o z p u ła p e k .
I. D Ą B B A R T N Y w g rą d z ie , B ia ło w ie s k i P a r k N a ro d o w y oddz. 398 F ot. J . L. O lsz e w sk i
95
R yc. 1. N a jw a ż n ie js z e s k ła d n ik i ró ż n y c h g ru p zd o b y czy lis a w N o rw e g ii w g M u n th e K a a s -L u n d a . A — s s a k i, B — p ta k i, C — p ła z y i g ad y , D — o w a d y
Z w ie r z ę ta d o m o w e są w s z ę d z ie p o s p o lity m ź r ó d łe m p o k a rm o w y m , le c z ró w n ie ż g łó w n ie ja k o p a d lin a . W N o rw e g ii w lis to p a d z ie z n a le z io n o j e w 68%> żo
łą d k ó w lis ic h , w c z e rw c u ty lk o w 27%>, a m ia n o w ic ie k o n ie , b y d ło , ś w in ie , d ró b , a n a w e t p s y i k o ty . Z lic z n y c h a n k ie t d o w ia d u je m y się, że n a jb a r d z ie j n a r a ż o n e n a a ta k i są ja g n i ę ta i p ta c tw o d o m o w e , zw ła sz c z a w o k re s ie , g d y ciężk o z d o b y ć in n y p o k a r m (np. o s tra zim a). O b s e r w u je się ró w n ie ż , że n a jw ię c e j n a p a d ó w n a k u r n i k i r o b i lis w o k r e s ie w y k a r m i a n ia m ło d y c h . D u ż y p r o c e n t d o m o w y c h z w ie rz ą t w tr e ś c i ż o łą d k o w e j z n a jd u j e się ty lk o u lis ó w o d s trz e lo n y c h w p o b liż u f a r m k u r z y c h lu b p a s tw is k w y p a s a n y c h p rz e z ow ce. D o s k o n a le z a o b s e r w o w a n o to w A n g lii, k r a j u h o d o w li o w iec, sz c z e g ó ln ie w je j g ó rz y s te j części i w U S A — k r a j u d u ż y c h f a r m d ro b iu . W n a s z y c h w a r u n k a c h lis m o ż e o d w a ż y ć się n a o d w ie d z in y w k u r n ik u je d y n ie w te d y , g d y g o s p o d a r s tw o le ż y n a s k r a j u w si, lu b z d a la o d n ie j w p o b liż u la s u .
P ła z y , g a d y i r y b y s p o ty k a się w p o k a r m ie dość r z a d k o . Z p ła z ó w n a jc z ę s ts z a j e s t ż a b a tr a w n a , z g a d ó w ja s z c z u r k a ż y w o ro d k a , z r y b o k o ń . N a jw ię k s z a lic z b a r y b p r z y p a d a n a o k re s z im o w y , w k tó r y m są n a jm n ie j ru c h liw e . O b s e rw o w a n o ró w n ie ż , że lis c h o dzi w z d łu ż b rz e g ó w w ó d i w y s z u k u je r e s z tk i r y b p o z o s ta w io n e p rz e z w y d ry .
W śró d b e z k rę g o w c ó w g łó w n e m ie js c e w N o rw e g ii z a jm u ją o w a d y , z a lic z o n e do 8 rz ę d ó w . C h rz ą sz c z e s t a n o w ią o k o ło 59®/o w s z y s tk ic h o w ad ó w , m u c h ó w k i 30®/o.
W e d łu g H . N. S o u t h e r n a i J. S. W a t s o n a c h r z ą szcze w A n g lii tw o rz ą n a w e t 60°/o z ja d a n y c h o w a dó w , w ty m je s t 85°/o b ie g a c z y . O p ró c z o w a d ó w z i
d e n ty f ik o w a n o ró w n ie ż m ię c z a k i, s k o r u p ia k i, ro b a k i i p a ję c z a k i.
M a k s im u m p o k a r m u ro ś lin n e g o u n o rw e s k ic h lisó w p r z y p a d a n a w rz e s ie ń , c zas o w o có w — sz czeg ó ln ie j a g ó d . B a ż y n a s ta n o w i w p rz y b liż e n iu 50°/o p a s z y r o ś lin n e j. W je d n y m ty lk o ż o łą d k u z n a le z io n o 660 c a ły c h j e j o w oców . D ru g ie m ie js c e z a jm u je b o ró w k a — 30°/o, d a le j b ru s z n ic a , g łó g , ja r z ę b in a , d e re ń , ja ło w ie c , k u k u r y d z a . C z ę sto s p o ty k a się ró w n ie ż liś c ie d rz e w , p a p ro c ie , tr a w y , zboża, a n a w e t łu p in y z z ie m n ia k ó w . Z t r a w z n a le ź ć m o ż n a s z ty w n ą A r o p y r o n sp., k tó r ą B a r a n o w s k a i K o l o s o w u w a ż a ją za le k a r s tw o (ś ro d e k w y m io tn y ). W e d łu g z e s ta w ie ń A ta n o s o w a r o ś lin y z a jm u ją tr z e c ie m ie js c e (po m a ły c h g ry z o n ia c h i p a d lin ie ) w p o k a rm ie lis a (od 18,4°/o— 29% ), ch o cia ż część z n ich , n p . zboże m o ż e d o sta ć się d o lisic h żo
łą d k ó w ze z ja d a n y m i g ry z o n ia m i, t r a w a czy sz p ilk i d rz e w p rz y le p io n e do p a d lin y . W o k re s ie g o d o w y m lis z ja d a d u ż ą ilo ść n a s io n r o ś lin n a g o z a lą ż k o w y c h , p r a w d o p o d o b n ie ze w z g lę d u n a z a w a r te w n ic h w ita m in y .
14*
