Władza i media w Bułgarii

WŁADZA I MEDIA W BUŁGARII

Andrzej Nowosad

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

Jagiellońskiego ze środków Wydziałowej Rezerwy Badań Własnych oraz Instytut Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej

RECENZENT

Dr hab. Teresa Sasińska-Klass, prof. UJ PROJEKT OKŁADKI

Marcin Bruchnalski

REDAKTOR WYDAWNICTWA Agnieszka Stęplewska

KOREKTA Jerzy Hrycyk

SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda

© Copyright by Andrzej Nowosad & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2008

All rights reserved

Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy.

W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-233-2543-7

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 012-631-18-81, 012-631-18-82, fax 012-631-18-83 Dystrybucja: ul. Wrocławska 53, 30-011 Kraków tel. 012-631-01-97, tel./fax 012-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl

Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Wstęp ... 19

Rozdział 1. Założenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe pojęcia... 27

1.1. Podstawowe pojęcia – przegląd ... 27

1.1.1. System... 27

1.1.2. System polityczny... 29

1.1.2.1. Media w systemie politycznym ... 32

1.1.3. System medialny... 37

1.1.3.1. Polskie spojrzenie na system medialny ... 38

1.1.3.2. Bułgarskie spojrzenie na system medialny... 43

1.1.3.3. Media jako oko cyklonu procesów dziejowych ... 56

1.2. Przedmiot badań... 62

1.2.1 Metoda badań... 62

Rozdział 2. Otoczenie polityczne i pierwsze bułgarskie periodyki w okresie wyzwole- nia narodowego... 73

2.1. Uwarunkowania historyczne, polityczne i kulturowe powstania pierwszych pe- riodyków bułgarskich ... 73

2.2. „Lyuboslovie” – periodyk o funkcjach edukacyjnych... 77

2.3. Funkcje oświeceniowe pierwszych periodyków na przykładzie pisma „Bălga- rski Orel” ... 81

2.4. Funkcje oświeceniowo-informacyjne gazety „Tzarigradski vestnik” ... 84

2.5. Uwarunkowania polityczne funkcjonowania bułgarskiego druku w imperium Osmanów ... 86

2.6. Centra rozwoju prasy bułgarskiej w imperium Osmanów... 93

2.7. Reżim prawny działalności wydawniczej w imperium Osmanów ... 95

2.8. Bułgarska prasa emigracyjna ... 100

Rozdział 3. System polityczny i medialny Księstwa Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej (1878–1885)... 111

3.1. Ustalenie granic Księstwa Bułgarskiego i Rumelii Wschodniej ... 111

3.2. Podstawy systemu politycznego Księstwa Bułgarii... 114

3.2.1. Prawa obywatelskie i wolność druku w doktrynie prawa konstytucyjnego Księstwa Bułgarskiego (1879)... 117

3.2.2. Uwarunkowania polityczne powstania Konstytucji Tărnowskiej... 120

3.3. System polityczny Rumelii Wschodniej ... 121

3.4. Formy sprawowania władzy przez księcia Aleksandra I von Battenberga... 122

3.4.1. Powołanie rządu i pierwszych instytucji medialnych... 123

3.4.1.1. Funkcje i zadania gazety „Dărzhaven Vestnik” ... 124

3.4.1.2. Funkcje i zadania Drukarni Państwowej ... 126

3.4.2. Pierwsze próby zmiany systemu politycznego i medialnego księstwa ... 127

3.4.2.1. Wprowadzenie reżimu wojskowego w Księstwie Bułgarii (1881– –1885) ... 129

3.4.2.2. Adaptacja osmańskiego Prawa druku w Księstwie Bułgarii ... 130

3.4.2.3. Wprowadzenie zmian do konstytucji i powołanie Rady Krajowej ... 132

3.4.2.3.1. Podporządkowanie druku Radzie Krajowej i MSW... 133

3.4.3. Liberalizacja przepisów prawa druku... 135

3.4.4. Proces transformacji systemu politycznego z dyktatury wojskowej w rzą- dy cywilne lojalne wobec armii... 138

3.5. Rumelia Wschodnia jako oaza wolności prasy bułgarskiej... 139

3.6. Liberalizacja prawa druku i proces zjednoczeniowy Księstwa Bułgarii i Rume- lii Wschodniej (1886) ... 140

Rozdział 4. Reglamentacja druku i instytucje medialne w czasach Ferdynanda I Gotha (1887–1908)... 143

4.1. Regulacje druku w okresie rządu narodowców Stefana Stambolova (1887– –1894)... 144

4.1.1. Prześladowania polityczne w okresie rządu narodowców... 150

4.2. Wolność druku czy prawo druku? Dymisja Stambolova i liberalizacja sceny politycznej w Bułgarii ... 152

4.2.1. Odwilż w mediach ... 153

4.2.2. Wolność prasy bez etyki zawodowej dziennikarzy i odpowiedzialności za słowo... 156

4.3. Złote lata wolności mediów i oświecenia narodowego (1889–1908)... 157

4.3.1. Funkcje i zadania BTA – pierwszej bułgarskiej agencji telegraficznej... 160

4.3.2. Wpływ kryzysu gospodarczego i politycznego na doktrynę wolności me- diów (1900–1908)... 162

4.4. Proces przygotowań politycznych do ogłoszenia niepodległości... 164

4.4.1. Analiza otoczenia międzynarodowego Bułgarii w latach 1904–1907 ... 164

4.4.2 Czynniki decydujące o wprowadzeniu regulacji druku w księstwie w la- tach 1901–1908... 168

4.4.3. Regulacje druku na wypadek wojny i rewolucji... 170

4.4.4. Analiza porównawcza regulacji druku – stan na 1907 rok... 172

4.4.5. Analiza porównawcza instytucji medialnych – stan na 1907 rok ... 174

4.5. Prasa żółta i wyspecjalizowana – nowe formy dziennikarstwa ... 176

Rozdział 5. Regulacje druku i instytucje medialne Carstwa Bułgarii w latach 1908–1918 . 177 5.1. Zmiany systemu politycznego i medialnego przed wybuchem konfliktów bał- kańskich (1908–1912) ... 177

5.2. Zmiany w systemie medialnym Bułgarii w czasie konfliktów bałkańskich (1912–1913) i I wojny światowej (1914–1918) ... 179

5.2.1. Powołanie Dyrekcji Druku jako instytucji wspomagającej BTA... 180

5.2.2. Funkcje BTA... 181

5.2.3. Radio – telegraf bez drutu... 183

5.3. Bułgaria po konfliktach zbrojnych (1912–1918)... 186

5.4. Abdykacja Ferdynanda I, zmiany systemu politycznego i medialnego Bułgarii po I wojnie światowej... 188

Rozdział 6. Media i władza w doktrynie etatystycznej (1919–1934)... 191

6.1. System polityczny i gospodarczy Bułgarii po I wojnie światowej ... 191

6.1.1. Powstanie nieformalnego Związku Dziennikarzy... 195

6.2. Od wolności do podległości – media i władza w autorytarnym reżimie chłop- skim Aleksandra Stamboliyskiego (1919–1923) ... 196

6.2.1. Ocena regulacji druku z 18 grudnia 1921/1924 roku ... 198

6.3. „Terror za terror, śmierć za śmierć” – media i władza w autorytarnym reżimie burżuazyjnym Aleksandra Tzankova (1923–1926)... 200

6.3.1. Nieudana próba przewrotu robotniczo-chłopskiego... 202

6.3.2. Media i władza w okresie burżuazyjnych rządów Aleksandra Tzankova... 203

6.4. Media i władza po falach terroru ... 205

6.5. System radiowy... 209

6.6. Kryzys polityczny ... 218

Rozdział 7. Instytucje medialne w doktrynie faszyzmu (1934–1944) ... 221

7.1. „Zveno” – założenia ruchu politycznego, ustroju i doktryny (1934–1936)... 221

7.1.1. Funkcje i zadania Dyrekcji Odnowy Społecznej... 223

7.1.2. Regulacje druku w doktrynie „odnowy społecznej” ... 224

7.1.3. System radiowy w doktrynie „odnowy społecznej”... 227

7.2. Władza i media w okresie funkcjonowania monarcho-faszyzmu (1936–1944)... 229

7.2.1. Analiza przekształceń instytucji medialnych... 231

7.2.1.1. Dyrekcja Odnowy Społecznej ... 231

7.2.1.2. Rada Programowa Radia ... 232

7.2.1.3. Dyrekcja Druku ... 234

7.2.1.4. BTA ... 235

7.2.1.5. Funkcje i zadania Służby Nadzoru Druku... 235

7.2.1.6. System medialny w doktrynie faszyzmu ... 238

7.3. Media i władza w warunkach wojny... 240

7.3.1. Polityka wewnętrzna i zewnętrzna Bułgarii w czasie II wojny światowej.. 240

7.3.2. Władza i media w czasie II wojny światowej... 243

7.3.2.1. Zadania, funkcje i struktura Głównej Dyrekcji Propagandy Naro- dowej ... 244

7.3.2.2. Dziennikarstwo – służba cywilna w warunkach wojny... 246

7.3.2.3. Rejestr dziennikarzy ... 247

7.3.2.4. Instytucja sądu moralnego i napiętnowania społecznego... 248

7.3.2.5. Nacjonalizacja zawodu dziennikarza... 249

7.3.2.6. Nacjonalizacja druku periodycznego... 251

7.3.3. Wojna w eterze ... 255

7.3.3.1 Zakaz słuchania obcych radiostacji ... 255

7.3.3.2. Zakaz rozpowszechniania informacji o armii i działaniach wo- jennych ... 256

7.3.4. Rozgłośnie aliantów... 256

7.3.4.1 Radio Svobodna i nezavisima Bălgariya... 257

7.3.4.2. Radio Londyn ... 257

7.3.5. Rozgłośnie Kominternu ... 258

7.3.5.1. Radio Hristo Botev ... 258

7.3.5.2. Radio Naroden Glas i Nowa Europa ... 258

Rozdział 8. Media i władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego... 259

8.1. Czas politycznego rewanżu i rozliczeń... 260

8.1.1. Powołanie instytucji Sądu Ludowego ... 263

8.1.2. Ustawa o ochronie władzy ludowej... 265

8.1.3. Czas czystek... 266

8.1.4. System nadzoru i socjalizacji politycznej... 269

8.2. Adaptacja i rozbudowa faszystowskiego systemu medialnego w doktrynie komunizmu ... 270

8.2.1. Ograniczenie liczby gazet... 270

8.2.2. Funkcje i struktura Ministerstwa Propagandy Narodowej ... 273

8.2.3. Instytucja nadzoru prasy ... 278

8.2.4. Instytucja cenzury ... 278

8.2.5. Instytucja Zarządu Głównego do spraw Literatury i Wydawnictw... 280

8.2.6. Lista informacji chronionej... 283

8.2.7. Instytucja ochrony i ujednolicania informacji ... 285

8.3. System radiowy... 285

8.4. Powstanie i rozwój telewizji w Bułgarii ... 287

8.5. Monopolizacja agencji informacyjnych, prasy, druku i kolportażu ... 295

8.6. Władza i media w pierwszych latach procesu transformacji (1989–1990) ... 296

8.6.1. Tymczasowy statut BTV i BR... 298

Rozdział 9. Władza i media w Republice Bułgarskiej... 303

9.1. Doktryna konstytucyjna Republiki Bułgarskiej... 303

9.1.1. Podstawowe prawa i wolności obywatelskie w doktrynie konstytucyjnej Republiki Bułgarskiej ... 304

9.2. Otoczenie społeczne, polityczne i gospodarcze mediów w procesie transforma- cji ... 306

9.2.1. Działalność Tymczasowej Rady do spraw Częstotliwości Radiowych, Kanałów Telewizyjnych i Sieci Kablowych ... 311

9.3. Władza i media w latach 1994–1998 ... 314

9.3.1. Polityczna wojna o wolność mediów w latach 1995–1998... 320

9.3.2. Debata publiczna o doktrynie wolności mediów... 335

9.3.3. Proponowane reżimy prawne prowadzenia działalności radiofonii i telewizji ... 340

9.4. Aktualny reżim prawny działalności mediów w Bułgarii... 343

9.4.1. Regulacje dotyczące mediów drukowanych... 343

9.4.2. Własność instytucji medialnych i zatrudnianie dziennikarzy... 344

9.4.3. Struktura instytucji medialnych... 344

9.4.4. Odpowiedzialność wydawców ... 344

9.4.5. Regulacje prawne dotyczące obowiązkowych egzemplarzy bibliotecz- nych... 345

9.4.6. Zasady opodatkowania instytucji medialnych... 345

9.4.7. Regulacje dotyczące ochrony konkurencji ... 346

9.4.8. Regulacje dotyczące ochrony konsumentów mediów... 346

9.4.9. Instytucja odpowiedzi i sprostowań... 347

9.4.10. Ochrona źródeł informacji... 348

9.4.11. Dostęp do informacji publicznej... 349

9.4.11.1. Ocena efektywności praw wynikających z dostępu do informa- cji publicznej w sferze medialnej ... 349

9.5. System mediów elektronicznych ... 352

9.5.1. Działalność Rady Częstotliwości Radiowych ... 353

9.5.1.1. Ocena regulacji dotyczących mediów elektronicznych wynikają- cych z Prawa o telekomunikacji z 1998 roku... 354

9.5.2. Ocena ustawy Prawo o radiu i telewizji z 1998 roku... 356

9.5.2.1. Definicje dotyczące radiofonii i telewizji... 357

9.5.2.2. Nadawcy publiczni i komercyjni... 358

9.5.2.3. Rada Mediów Elektronicznych... 359

9.5.2.3.1. Zadania Rady Mediów Elektronicznych ... 360

9.5.2.3.2. Członkowie Rady Mediów Elektronicznych ... 361

9.5.2.3.3. Przewodniczący Rady Mediów Elektronicznych ... 362

9.5.2.3.4. Struktura Rady Mediów Elektronicznych ... 362

9.5.3. Bułgarskie Radio i Bułgarska Telewizja ... 364

9.5.3.1. Formy finansowania BR i BTV... 364

9.5.3.2. Sankcje... 365

9.5.4. Ustawowe gwarancje wolności słowa i mediów elektronicznych... 365

9.6. Kodeks etyczny bułgarskich mediów ... 366

Rozdział 10. Panorama mediów bułgarskich... 367

10.1. Radio ... 367

10.1.1. Radio publiczne ... 367

10.1.1.1. Radio Horizont... 367

10.1.1.2. Radio Hristo Botev ... 368

10.1.1.3. Prywatni nadawcy publiczni... 368

10.1.2. Radiostacje komercyjne... 370

10.1.3. Radia formatowe... 373

10.1.4. Grupy radiowe ... 374

10.1.5. Radia profilowane... 374

10.1.6. Ocena rynku radiowego ... 375

10.1.6.1. Kryzys w Bułgarskim Radiu... 375

10.1.6.2. Mapa aktywności radiowej w Bułgarii... 377

10.1.6.3. Mapa audytorium radiowego w Sofii ... 378

10.1.7. System Radia FM+ ... 378

10.2. Telewizja ... 384

10.2.1. Państwowa telewizja publiczna ... 384

10.2.2. Prywatne telewizje publiczne ... 387

10.2.3. Telewizje komercyjne... 387

10.2.3.1. Ogólnokrajowe telewizje komercyjne ... 388

10.2.3.2. Regionalne telewizje komercyjne... 389

10.2.4. Telewizje sieciowe... 390

10.2.5. Telewizje kablowe i satelitarne... 390

10.2.6. Telewizje profilowane ... 391

10.2.7. Telewizja internetowa... 392

10.2.8. Ocena rynku telewizyjnego w Bułgarii ... 393

10.2.8.1. Mapa własnościowa telewizji komercyjnej... 394

10.2.8.1.1. News Corporation... 394

10.2.8.1.2. Antenna Group ... 395

10.2.8.1.3. Balkan Media Group Limited... 395

10.2.8.2. Mapa audytorium telewizyjnego w Bułgarii ... 395

10.2.8.3. Mapa rynku reklamy telewizyjnej ... 396

10.2.9. System telewizji Nova TV... 396

10.3. Agencje informacyjne w systemie medialnym Bułgarii ... 399

10.3.1. BTA – krajowy instytut informacyjny... 399

10.3.2. Prywatne agencje informacyjne... 399

10.3.2.1. Agencja informacyjna BGNES... 400

10.3.2.2. Agencja informacyjna DNES+... 400

10.3.2.3. Bulgarian News Network ... 400

10.3.2.4. Agencja Informacyjna Focus... 400

10.3.3. Ocena agencji informacyjnych ... 401

10.3.3.1. BTA ... 401

10.3.4. System aencji Focus... 402

10.4. Prasa drukowana w systemie medialnym w Bułgarii ... 408

10.4.1. Media i władza – gazetowe wojny... 409

10.4.2. Grupy medialne wydające prasę codzienną informacyjną w Bułgarii ... 415

10.4.2.1. WAZ ... 415

10.4.2.2. Economedia AD... 416

10.4.2.3. Novinar Media AD ... 416

10.4.2.4. Standart News EAD... 417

10.4.2.5. Sega AD... 417

10.4.2.6. Nova Bălgarska Mediyna Grupa EOOD ... 417

10.4.2.7. Ekspres BG AD ... 418

10.4.3. Ocena rynku prasy drukowanej w Bułgarii ... 418

10.4.4. Analiza zawartości i wizualizacji bułgarskiej prasy drukowanej... 424

10.4.4.1. „24 Chasa” ... 426

10.4.4.2. „Trud” ... 428

10.4.4.3. „Dnevnik” ... 428

10.4.4.4. „Novinar”... 429

10.4.4.5. „Standart” ... 429

10.4.4.6. „Sega” ... 430

10.4.4.7. „Telegraf” ... 430

10.4.4.8. „Monitor”... 431

10.4.4.9. „Ekspres” ... 431

10.4.4.10. „Treta Văzrast” ... 432

10.4.4.11. Bułgarska prasa drukowana. Wnioski z analizy ... 432

10.4.5. Reklama w bułgarskiej prasie drukowanej ... 433

Rozdział 11. Media mniejszości, mniejszości w mediach w Bułgarii... 435

11.1. Tematyka mniejszości etnicznych i narodowych na łamach prasy bułgarskiej.. 436

11.2. Media etniczne w systemie medialnym Bułgarii ... 440

11.2.1. Prasa ormiańska ... 444

11.2.2. Prasa żydowska... 445

11.2.3. Prasa rosyjska ... 446

11.2.4. Prasa Romów ... 450

11.2.5. Prasa bułgarskich Turków ... 453

11.2.6. Prasa Ukraińców, Macedończyków, Wołochów, Arumunów... 457

11.2.7. Mniejszości bez mediów... 457

11.3. Stanowiska mediów mniejszości wobec Bułgarii i Bułgarów... 457

11.4. Media bułgarskie wobec kwestii mniejszości... 459

Zakończenie ... 463

Bibliografia ... 471

Indeks osób ... 497

Indeks prasy drukowanej ... 507

Indeks agencji informacyjnych ... 513

Indeks rozgłośni radiowych ... 515

Indeks stacji telewizyjnych ... 517

Ilustracja 1. Pierwsze bułgarskie prawo radiowe z 1927 roku ... 211

Ilustracja 2. Strona tytułowa dziennika „24 Chasa” i tygodnika „168 Chasa” grupy WAZ... 427

Spis rysunków

Rysunek 2. Media jako oko cyklonu procesu dziejowego, model proponowany przez autora ... 58

Rysunek 3. Stosunek systemu medialnego Bułgarii do teoretycznego modelu syste- mów medialnych proponowanych przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego.... 469

Spis wykresów

Wykres 2. Produkcja zwierząt hodowlanych w Bułgarii w latach 1989–1997... 310

Wykres 3. Nakład bułgarskich dzienników centralnych w I połowie 2007 roku... 420

Wykres 4. Nakład bułgarskich tygodników centralnych... 421

Wykres 5. Liczba tytułów gazet, według periodyczności druku, w Bułgarii w latach 2004–2006 ... 422

Spis tabel

Tabela 2. Władność zgłaszania przestępstw popełnianych w druku z 16 marca 1907 roku... 174

Tabela 3. Instytucje medialne powstałe w Księstwie Bułgarii za czasów księcia Fer- dynanda I, 1886–1908, do ogłoszenia niepodległości ... 175

Tabela 4. Podstawowe regulacje dotyczące działalności radia w Carstwie Bułgarii do 1935 roku... 229

Tabela 5. Zestawienie największej średniej słyszalności wiodących radiostacji pry- watnych na terenie całego kraju w 2005 roku ... 372

Tabela 6. Dostępność telewizji kablowej w Bułgarii... 393

Tabela 7. Dostępność telewizji satelitarnej w Bułgarii ... 394

Spis schematów

Schemat 1. Podległość instytucjonalna mediów w Bułgarii w 1930 roku ... 216

Schemat 2. Struktura Rady Radiowo-Programowej w 1934 roku ... 233

Schemat 3. Struktura Dyrekcji Druku do 1936 roku... 235

Schemat 4. Struktura Ministerstwa Propagandy w 1944 roku ... 274

Schemat 5. Struktura Ministerstwa Informacji i Sztuki, lata 1945–1947... 277

Schemat 6. Struktura wydziałów Zarządu Głównego do spraw Literatury i Wydaw- nictw w 1952 roku ... 281

Schemat 7. Struktura organizacyjna Rady Mediów Elektronicznych ... 363

Schemat 8. Struktura organizacyjna bułgarskiego radia prywatnego na przykładzie Radia FM+... 380

Schemat 9. Struktura programowa bułgarskiego radia prywatnego na przykładzie Radia FM+... 383

Schemat 10. Program dzienny krajowej telewizji komercyjnej w Bułgarii na przykła- dzie TV Nova... 398

Schemat 11. Struktura zarządzania informacją w Agencji Focus w 2007 roku... 406

BK – Bułgarska Książnica

BKP – Bułgarska Partia Komunistyczna BRL – Bułgarska Republika Ludowa BTA – Bułgarska Agencja Telegraficzna BTV – Bułgarska Telewizja

bTV – Telewizja BiTiVi BR – Bułgarskie Radio

BSP – Bułgarska Partia Socjalistyczna CAP – Centralne Archiwum Państwowe CDA – Centralne Archiwum Państwowe

CHAP – Centralne Historyczne Archiwum Państwowe COM – Komisja Europejska

CRT – Centralna Radziecka Telewizja

D – „Demokratzya”

DD – Dyrekcja Druku MSZ

Dn – „Dnevnik”

DOS – Dyrekcja Odnowy Społecznej DP – Drukarnia Państwowa

Du – „Duma”

DV – „Dărzhaven vestnik”

GDPN – Główna Dyrekcja Propagandy

GDRR – Główna Dyrekcja Radiofonii i Radioifikacji GLAVLIT – Główny Zarząd Wydawnictw i Literatury ZSRR KB – Konstytucja Belgii, 1831

KC – Komitet Centralny

KASK – Komitet Nauki, Sztuki i Kultury KRRiTV – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji KT – Konstytucja Tărnowska, 1879 KTiR – Komitet Telewizji i Radia MIiS – Ministerstwo Informacji i Sztuki MOśN – Ministerstwo Oświaty Narodowej MPN – Ministerstwo Propagandy Narodowej MPTT – Ministerstwo Poczt, Telegrafów i Telefonów MSW – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSZ – Ministerstwo Spraw Zagranicznych NIS – Narodowy Instytut Statystyczny

OWL – Rozporządzenie o ochronie władzy ludowej, 1945

PD – Prawo druku

Pdep – Prawo o deponowaniu obowiązkowych egzemplarzy drukowanych i innych utworów

PKPD – Prawo karne za przestępstwa w druku

PK – Prawo o rozpowszechnianiu gazet i wydań periodycznych PO – Prawo o osobie

POK – Prawo o ochronie konkurencji PON – Prawo o ochronie nacji

PPD – Prawo o profesjonalnych dziennikarzach PR – Prawo o radiu

PRiTV – Prawo o radiu i telewizji

Projekt RM 1998 – Projekt Prawa radiofonii i telewizji proponowany przez Radę Ministrów Projekt SS 1998 – Projekt Prawa radiofonii i telewizji proponowany przez Fundację Svobod-

no Slovo

PT – Prawo o komunikacji, Prawo o telekomunikacji RB – Republika Bułgarii

RCR – Rada Częstotliwości Radiowych

RM – Rada Ministrów

RME – Rada Mediów Elektronicznych RPN – Rada Propagandy Narodowej RTiR – Radziecka Telewizja i Radio

TPD – Rozporządzenia tymczasowe w sprawie przestępstw popełnianych przez druk SID – Służba Informacji i Dokumentacji MSZ

SK – Orzeczenie Sądu Konstytucyjnego

SL – Sąd Ludowy

T – „Trud”

TB – Traktat berliński, 1878

TND – Prawo o tymczasowym nadzorze druku TSS – Traktat z San Stefano, 1878

TV – Telewizja

UB – Układ Bukareszteński, 1913

UDDiP – Prawo o dostępie do informacji publicznej UK – Układ Konstantynopolitański, 1913 UPD – Uzupełnienie do Prawa Druku

UZPD – Uzupełnienie do zmian w Prawie Druku WAZ – Westdeutsche Allgemeine Zeitung WD – Wydział Druku MSZ

WZN – Wielkie Zgromadzenie Narodowe

ZGLiW – Zarząd Główny Literatury i Wydawnictw BRL ZN – Zgromadzenie Narodowe

ZPD – Zmiany w Prawie Druku

ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

W Polsce do 1991 roku używano zapisu fonetycznego bułgarskich dźwięków odpowia- dającymi im dźwiękami w alfabecie polskim oraz zapisu według standardu transliteracji ISO/R 9:1968, jak również transliteracji alfabetu bułgarskiego na alfabet łaciński bez użycia znaków diakrytycznych, według normy PN-83 N-01201 z dnia 14 grudnia 1983 roku (Dz.

Norm. i Miar nr 1/1984, poz. 1).

W Bułgarii do roku 1994 zapis bułgarskich dźwięków transformowano pod wymowę niemiecką (bułgarskie „ш”, „щ”, „ч” wyrażano jako „tsch” „tscht”, „tch”), czy francuską i angielską (np. „й” zapisywano jako „j”, Снежана – Snajana).

Od 1995 roku przyjęto zapis ISO 9:1995.

W 2006 roku w Bułgarii przyjęto nowy system transliteracji, zaproponowany przez Radę Naukową Instytutu Języka Bułgarskiego przy Bułgarskiej Akademii Nauk, zaakceptowany przez Radę Ministrów, Bułgarski Instytut Standaryzacji oraz Agencję „Kadastar” przy Mini- sterstwie Rozwoju Regionalnego.

Zapis ten wprowadzono w Bułgarii i przekazano do użytku międzynarodowego 27 września 2006 roku (RD-02-14-697)¹ i formę tego zapisu przyjęto w niniejszej książce.

А, а – A, a

Б, б – B, b

В, в – V, v Г, г – G, g

Д, д – D, d

Е, е – E, e Ж, ж – Zh, zh З, з – Z, z И, и – I, i Й, й – Y, y К, к – K, k Л, л – L, l

М, м – M, m

Н, н – N, n О, о – O, o П, п – P, p Р, р – R, r С, с – S, s Т, т – T, t У, у – U, u Ф, ф – F, f Х, х – H, h Ц, ц – Ts, ts Ч, ч – Ch, ch

1Министерство на регионалното развитие и благоустройството, Заповед, nr РД-02-14- -697, София, 27.09.2006 r.

Ш, ш – Sh, sh Щ, щ – Sht, sht

Ъ, ъ – Ă, ă

Ь, ь – Y, y Ю, ю – Yu, yu Я, я – Ya, ya Дж, дж – Dzh, dzh Дз, дз – Dz, dz Ев, ев – Ev, ev Йо, йо – Yio, yio Ьо, ьо – Yo, yo

Przy transliteracji nazwisk pisarzy i polityków w nawiasie podawano wersję oryginalną zapisu, a gdy cytowano pracę autora powszechnie znanego w Polsce – również formę przy- jętą, na przykład Ivan Vazov (Iwan Wazow, Иван Вазов).

Odnośnie do bułgarskich autorów prac publikowanych za granicą podawano oryginalną wersję zapisu nazwisk z cytowanej pracy. W bibliografii można znaleźć bułgarskie nazwiska w różnych transliteracjach.

Tytuły gazet i biuletynów, kanałów radiowych i telewizyjnych, instytucji podawano w ła- cińskiej transliteracji, a w nawiasie wersję oryginalną zapisu.

Nazwy instytucji, nurtów literackich czy doktryn politycznych podawano w tłumaczeniu na język polski, a w nawiasie ich zapis oryginalny.

W stosunku do języka rosyjskiego przyjęto fonetyczny zapis literami alfabetu polskiego w celu wyraźnego ich oddzielenia od bułgarskich nazwisk, instytucji i tytułów prasowych, a w nawiasie podano oryginalną wersję zapisu.

W stosunku do języka greckiego przyjęto transliterację fonetyczną, zgodnie z obowiązu- jącą od 1 stycznia 2005 roku konwersją PN-ISO 843.

Wyrażenia w języku serbskim podawano w przyjętej łacińskiej wersji zapisu języka serb- skiego, a w nawiasie zapis w cyrylicy.

W stosunku do alfabetu ormiańskiego przyjęto fonetyczną transliterację na znaki łacińskie języka zachodniormiańskiego arevmtian hayeren, który jest językiem ormiańskiej diaspory w Bułgarii.

Tytuły prasy mniejszości żydowskiej w Bułgarii podawano w transliteracji z języka buł- garskiego, bo takim językiem ta mniejszość w Bułgarii komunikuje się między sobą.

W stosunku do języka romani przyjęto zapis fonetyczny Dassikane Roma.

Języki pisane alfabetem łacińskim (francuski, angielski, niemiecki, turecki, rumuński) po- dawano w oryginale, bez fonetycznej konwersji.

W wypadku nazw własnych i terminów osmańskich, pisanych alfabetem arabskim bądź perskim, przyjęto transliterację na współczesny język turecki, a w nawiasie podawano zapis oryginalny.

Przypisy podawano w wersji oryginalnej. Nazwy miejscowości i obszarów geograficz- nych podawano w ich brzmieniu oryginalnym w danym okresie historycznym.

W stosunku do współczesnych nazw miejscowości bułgarskich przyjęto zapisy w tran- skrypcji według norm RD-02-14-697, poza miejscowościami: Sofia, Warna i Burgas; dla miejscowości rosyjskich i serbskich – zapis fonetyczny w alfabecie polskim, poza Belgradem, Nowym Sadem, Petersburgiem, Moskwą, Odessą, które podano w formie powszechnie przy- jętej w Polsce (np. Belgrad, a nie Beograd; Kijów a nie Kiev). Nazwy miejscowości i regio- nów geograficznych wyraźnie różniących się w zapisie i wymowie, jak na przykład Adriano-

pol (Edirne, Odryn, Adrianopulis) podano w nawiasie w wersjach oryginalnych (Edirne, Одрин, Aδριανούπολις).

System podawania dat

Daty wydań, regulacji prawnych, wydarzeń historycznych dotyczących wewnętrznych spraw Bułgarii do 31 marca 1916 roku w tekście pisano według kalengarza juliańskiego i gregoriańskiego, na przykład 4/17 stycznia 1911 roku, a po 31 marca 1916 roku według kalendarza gregoriańskiego. W przypisach zachowano daty oryginalne.

Dniem następującym po 31 marca 1916 roku dla Bułgarii jest 14 kwietnia 1916 roku. Dla Rosji dniem kolejnym po 31 stycznia 1918 roku jest 14 lutego. Dla Grecji dniem kolejnym po 9 marca 1924 roku jest 23 marca. Przy informacjach i źródłach podawanych w przypisach, aby przejść na kalendarz gregoriański:

– od 5 października 1582 roku do 28 lutego 1700 roku należy dodać 10 dni, na przykład:

1 maja według kalendarza juliańskiego to 11 maja według kalendarza gregoriańskiego, – od 29 lutego 1700 roku do 28 lutego 1800 roku należy dodać 11 dni,

– od 29 lutego 1800 roku do 28 lutego 1900 roku należy dodać 12 dni, – od 29 lutego 1900 roku do 28 lutego 1916 roku należy dodać 13 dni.

Dla wydarzeń w Imperium Osmańskim, gdzie do 1 stycznia 1924 roku obowiązywał ka- lendarz muzułmański, podawano daty w kalendarzu muzułmańskim, juliańskim i gregoriań- skim. Traktaty międzynarodowe dotyczące Bułgarii podawano w kalendarzu juliańskim i gregoriańskim, na przykład 4 października/5 listopada.

System podawania literatury źródłowej

Literaturę źródłową podawano w przypisach dolnych w zapisie oryginalnym z datą jej rzeczywistego powstania, a jeżeli korzystano z tłumaczenia dzieła, podawano datę wydania, język tłumaczenia i stronę z tekstu, z którego korzystano, na przykład Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Vorlesungen über die Geschichte der Philosophie, Berlin, wydanie w języku polskim: 1958, Wykłady z filozofii dziejów, tłum. Janusz Grabowski, Adam Landman, PAN, Komitet Filozoficzny, Warszawa, s. 15.

System cytowania fragmentów prac obcych

Wybrane fragmenty literatury powstałej w innym języku niż polski cytowano w języku polskim w tłumaczeniu dokonanym przez autora niniejszej pracy, a gdy dzieło było dostępne w języku polskim, podawano cytaty z wydania polskiego, wskazując imię i nazwisko tłuma- cza.

W wypadku dzieł, z których korzystano w wersji tłumaczenia na inny język niż polski, podano wersję oryginalną dzieła oraz wydanie, z którego faktycznie korzystano, na przykład:

von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit: politisch-militärische Geschichte der bulgarisch-rumelischen Ereignisse im Jahre 1885, Leipzig, wydanie w języku bułgarskim: 1888, А. Фон Хунъ, Борбата на Българитћ за съединението си, Полити-

ческо военна история на Българо-румелийскитћ събития в 1885 г., tłum. Др. Валтеръ, Скоро печатница на Ст. Ив. Роглевъ, Руссе.

Głównym powodem cytowania wydań w innych językach niż polski czy oryginalny jest fakt, że dostęp do wydania oryginalnego, w czasie pisania tej pracy, był utrudniony lub nie- możliwy.

Zainteresowanie badawcze problematyką systemów medialnych w ostatnich latach znacznie wzrosło. W nurt badań tego zagadnienia włącza się coraz więcej naukowców, specjalistów różnych dziedzin, z wielu krajów świata. Badacze starają się przybliżyć specyfikę systemu medialnego w różnorakich jego aspek- tach: jako elementu systemu politycznego, społecznego, ekonomicznego, ale też kultury politycznej czy form kształtowania poprzez media opinii publicznej bądź socjalizacji politycznej poprzez media.

W badaniach mediów podejmowano również próby systematyzacji oraz ana- lizy porównawczej systemów medialnych świata, najszerzej ujęte przez Daniela C. Hallina i Paola Manciniego (2004)¹, którzy stosując analizę porównawczą do wnioskowania przyczynowo-skutkowego, usiłowali stworzyć teoretyczne ramy służące porównaniu systemów medialnych w trzech modelach polityki społecz- nej: liberalnym, demokratycznego korporacjonizmu (konserwatywnym) oraz spolaryzowanego pluralizmu.

Model liberalny (północnoatlantycki) w opisie Hallina i Manciniego wystę- puje w krajach anglojęzycznych o liberalnej tradycji mechanizmów rynkowych, umiarkowanym pluralizmie oraz o wyraźnej tendencji do tworzenia rządów większościowych. Jest to model charakterystyczny dla systemu Stanów Zjedno- czonych, mniej dla Kanady, Irlandii i częściowo dla Wielkiej Brytanii, która zmierza w kierunku modelu demokratycznego korporacjonizmu. Model liberal- ny charakteryzuje się wysokim stopniem wyodrębnienia mediów z „innych ciał społecznych”, zwłaszcza tych, które w perspektywie historycznej pozostawały aktywne w sferze politycznej – partii, grup interesu oraz, w niektórych wypad- kach, grup religijnych².

Model demokratycznego korporacjonizmu (model północno-środkowo- europejski), w opisie Hallina i Manciniego, jest charakterystyczny dla krajów o długiej i silnej tradycji demokratycznej oraz o dobrze rozwiniętej sferze pu- blicznej i z aktywnym społeczeństwem obywatelskim, do których Hallin i Man- cini zaliczają: Szwecję, Danię, Finlandię, Norwegię Holandię, Niemcy, Austrię oraz wielonarodowościowe: Szwajcarię i Belgię. W tych krajach rozwinął się demokratyczny korporacjonizm, czyli system polityczny, w którym bardzo zróżnicowane ugrupowania polityczne oraz aktywne w życiu politycznym orga- nizacje społeczne uległy integracji. Model ten charakteryzuje się wczesnym

1 Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems. Three Models of Media and Politics, Cambridge University Press, wydanie w języku polskim: 2007, Systemy medialne.

Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, tłum. Marta Lorek, Wydawnictwo Uniwer- sytetu Jagiellońskiego, Kraków.

2 Ibidem, s. 75–76, 80–81, 201–254.

rozwojem wolności prasy i przemysłu prasowego oraz bardzo wysokimi wskaź- nikami czytelnictwa gazet. Historycznie wyróżnia się w nim także istnienie silnych gazet partyjnych i innych mediów powiązanych ze zorganizowanymi grupami społecznymi. W krajach o korporacyjnym systemie medialnym przez większą część XX wieku prasa polityczna funkcjonowała obok prasy komercyj- nej, choć w latach 70. straciła na znaczeniu³.

Rysunek 1. Stosunek systemów medialnych poszczególnych krajów do teoretycznych modeli Daniela C. Hallina i Paola Manciniego

Źródło: Hallin Daniel C., Mancini Paolo, 2004, Comparing Media Systems, wyd. polskie: 2007, Systemy medialne. Trzy modele mediów i polityki w ujęciu porównawczym, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Kraków, s. 71.

Model spolaryzowanego pluralizmu (model południowoeuropejski, śród- ziemnomorski), w opisie Hallina i Manciniego, występuje w krajach Europy śródziemnomorskiej, które weszły na drogę demokracji w latach 70., po długim okresie władzy dyktatorskiej (Hiszpania, Portugalia, Grecja). Cechą systemu politycznego tych krajów jest występowanie dużej różnorodności politycznej oraz związanych z tym konfliktów o podłożu ideologicznym.

W modelu śródziemnomorskim przeważa prasa adresowana do elit, a wskaź- niki czytelnictwa są dość niskie. Wolność prasy i komercyjny przemysł medial-

3 Ibidem, s. 74, 146–200.

ny rozwinęły się stosunkowo późno. Gazety często marginalizowano gospodar- czo, a działalność prasowa wymagała subsydiów. W tych krajach występuje wysoki stopień paralelizmu politycznego. Prasa jest zorientowana na życie po- lityczne, a pluralizm zewnętrzny, tradycja dziennikarstwa o charakterze komen- tatorskim oraz dziennikarstwa zaangażowanego są zdecydowanie silniejsze niż w innych częściach Europy. Za zjawisko powszechne w tych krajach Hallin i Mancini uznali instrumentalizację mediów przez rząd, partie polityczne i pod- mioty gospodarcze posiadające koneksje polityczne, niski stopień profesjonali- zmu dziennikarzy, brak wyraźnego oddzielenia dziennikarstwa od aktywności politycznej oraz ograniczoną autonomię zawodu dziennikarza⁴.

Systemy Francji i Włoch znacznie odbiegają od przedstawionych wyżej trzech modeli i w opisie Daniela C. Hallina oraz Paola Manciniego zostały umieszczone pomiędzy systemem spolaryzowanego pluralizmu oraz korporacjonizmu demo- kratycznego, przy czym model systemu Belgii Hallin i Mancini sytuują bardziej w pobliżu systemu demokratycznego korporacjonizmu, a Włoch – bliżej systemu spolaryzowanego pluralizmu. System medialny Francji Hallin i Mancini umieszczają pomiędzy systemem Belgii i Włoch⁵.

W analizie Daniela C. Hallina i Paola Manciniego brakuje spojrzenia nie tyl- ko na systemy azjatyckie, lecz także na systemy medialne krajów nowej demo- kracji w Europie, jak, na przykład, Rosji, Czech, Węgier czy Bułgarii. O ile na temat systemu medialnego Polski czy Rosji pojawiają się publikacje tematyczne, o czym niżej, o tyle na temat Bułgarii w literaturze przedmiotu jest niewiele informacji, a tymczasem analiza systemu medialnego Bułgarii wydaje się intere- sująca w co najmniej dwóch aspektach. Po pierwsze, czy system medialny Buł- garii wpisuje się w któryś z wyżej przedstawionych modeli Hallina i Mancinie- go, a jeśli tak, to w który i dlaczego? Po drugie, jakie czynniki zadecydowały o kształcie bułgarskiego systemu medialnego i czy są to te same czynniki, które miały wpływ na formułowanie się wskazanych przez Hallina i Manciniego sys- temów medialnych na świecie?

Ze względów metodycznych i praktycznych, które omówiono poniżej, zakres badań nad systemem medialnym Bułgarii ograniczono do czynników normo- twórczych i instytucjonalnych, które miały największy wpływ na charakter współczesnego systemu medialnego Republiki Bułgarii. W analizie przyjęto wykładnię hermeneutyczną, co oznacza, że źródła historyczne, teksty prasowe i literackie analizowano w szerokim kontekście społecznym i politycznym. Tek- sty ustaw dotyczących sfery medialnej traktowano jako jedno z wielu źródeł prawa, zaś legitymizację prawa widziano w narodzie, a nie w prawodawcy.

System medialny interpretowano jako wytwór kultury narodu, w tym kultury politycznej.

Pracę nad projektem rozpoczęto w 2000 roku, a ukończono jesienią w roku 2007.

4 Ibidem, s. 73, 89–145.

5 Ibidem, s. 71.

W trakcie badań okazało się, że wyjaśnienie wielu istotnych aktualnie zja- wisk systemowych w Bułgarii wymaga przywołania odległych źródeł historycz- nych. I to już było pierwsze potwierdzenie tezy Daniela C. Hallina i Paola Man- ciniego, że opisu systemów medialnych nie można dokonać bez uwzględnienia czynników historycznych, bowiem systemy medialne, w nie mniejszym stopniu niż często ściśle z nimi powiązane systemy partyjne, zostały ukształtowane przez te same konflikty społeczne i polityczne oraz powstałe pod ich wpływem instytucje, jak również wzorce normatywne i kulturowe.

Mimo zastosowania metody hermeneutycznej, zadanie okazało się bardzo trudne. Badań nad mediami w Bułgarii w ujęciu systemowym do tej pory nie prowadzono. Nie ma zatem wzorca ani literatury, do której można się odnieść, lub dzięki którym można by zweryfikować naukowe tezy. Przed II wojną świa- tową badań mediów w Bułgarii nie prowadzono, a główne pozycje naukowe z zakresu prasy w Bułgarii, które powstawały po 1946, ale przed 1989 rokiem cechuje ideologiczna wybiórczość oraz mocny akcent propagandowy, natomiast w pozycjach, które powstawały po 1989 roku, do około 2003 roku dominuje subiektywizm i polityczne zaangażowanie.

Aktualnie trudno w Bułgarii zdobyć dane na temat takich aspektów, jak:

czytelnictwo gazet, państwowe subsydia dla prasy, koncentracja własności, powiązania dziennikarzy ze światem polityki, a przede wszystkim brak jako- ściowych badań mediów. Charakterystyczne, że brakuje też konkretnych infor- macji normatywnych dotyczących sfery medialnej z okresu funkcjonowania systemu komunistycznego w Bułgarii.

Eliezer Alfandari (Елиезер Алфандари), bułgarski medioznawca, przyczynę tego stanu rzeczy widzi w tym, że komunistyczna ideologia odnosiła się do me- diów instrumentalnie, nie potrzebowała naukowych analiz, bo sama je tworzyła, a te, które powstawały, nie miały charakteru naukowo-badawczego, lecz instru- mentalno-zastosowawczy, podporządkowany chwilowym potrzebom politycznej władzy⁶.

W okresie instalowania demokracji, od 1989 roku, do czasu, gdy rozpoczęto nad nimi badania w 2000 roku, media w Bułgarii pozostawały przekonująco- -propagandowe i ideologicznie nacechowane, a spojrzenie doktrynalne domino- wało również w bułgarskiej nauce o polityce i komunikowaniu. Starsi naukowcy do zagadnień humanistycznych i politycznych podchodzili w zgodzie z upra- wianymi od lat naukowymi normami, a młodsi starali się nie naruszać akade- mickiego status quo.

Dopiero w ostatnich latach, od 2002–2003 roku, można zauważyć w Bułgarii tendencję zmiany paradygmatu naukowego w naukach humanistycznych i poli- tologicznych, która obejmuje również badanie mediów. Wyrażam nadzieję, że niniejsza książka wpisze się w tę zmianę pozytywnie.

6Елиезер Алфандари, 2000, Медиите и властта. Журналистиката между свободата на словото и социалната отговорност, Тилиа, Академично издателство „Проф. Марин Дринов”, София, s. 12.

W rozdziale 1 przedstawiono stan badań nad systemami medialnymi w Pol- sce i w Bułgarii oraz metodę badawczą, którą posłużono się w niniejszej pracy.

Biorąc pod uwagę, że nie ma spójnej metodologii badań systemu medialnego w procesie dynamicznych zmian ani też modelu funkcjonowania mediów w okre- sie przełomowych wydarzeń historycznych, na potrzeby tej pracy skonstruowa- no model rozpatrujący media jako oko cyklonu w procesach dziejowych.

W procesach dziejowych media zajmują uprzywilejowaną pozycję aktorów odgrywających rolę na scenie politycznych przemian, a jednocześnie obserwato- rów, którzy te przemiany opisują. I to właśnie daje im pozycję oka w cyklonie zmian, bowiem bez względu na siłę cyklonu w jego oku zawsze panuje podwyż- szone ciśnienie, ale, w porównaniu do siły przemian niesionych przez cyklon, względny spokój.

W dotychczasowych pracach poświęconych systemom medialnym dominuje spojrzenie statyczne lub ujmujące media jako autonomiczny byt. W świetle przeprowadzonych badań można powiedzieć, że w wypadku Bułgarii media są integralną częścią systemu politycznego i jakakolwiek zmiana w systemie czy w jego otoczeniu wpływa na nie. Oznacza to, że system medialny nie jest sta- tyczny i nie przyjmuje pozycji autarkicznej, lecz podlega istotnym zmianom w perspektywie historycznej oraz politycznej. Media i systemy medialne ulegają zmianom pod wpływem zmian politycznych, społecznych i gospodarczych. Aby wykazać zależność między zmianami w systemie politycznym i medialnym kra- ju, materiał przedstawiono w ujęciu chronologicznym, przyjmując jako punkty graniczne daty nagłych zmian doktryny politycznej lub doktryny medialnej.

W trakcie badań okazało się, że można wychwycić stały charakter tych zależno- ści. Nagła zmiana doktryny politycznej inicjuje natychmiastową zmianę doktry- ny medialnej.

W rozdziale 2 przedstawiono uwarunkowania historyczne, polityczne i kultu- rowe pojawienia się pierwszych periodyków bułgarskich oraz zmian politycz- nych w imperium Osmanów, które były czynnikiem rozwoju mediów w tym kraju. Wskazano funkcje pierwszych gazet w podziale na media mniejszości bułgarskiej w Imperium Osmańskim i bułgarskie media emigracyjne. Wyszuka- no paralele zmian.

W rozdziale 3 zaprezentowano system polityczny, regulacje druku i instytu- cje medialne powstałe w okresie formułowania się statusu ograniczonego Księ- stwa Bułgarii i Rumelii Wschodniej (1878–1885) do nieformalnego ich zjedno- czenia w 1885 roku. Wskazano uwarunkowania polityczne powstania Konstytu- cji Tărnowskiej (1879) oraz zawarte w doktrynie prawa konstytucyjnego wolności obywatelskie i wolność druku, jak również pierwsze, niekonstytucyj- ne, próby ich ograniczenia.

Rozdział 4 to prezentacja regulacji druku i instytucji medialnych w czasach Ferdynanda I Gotha (1887–1908), gdy w kraju zmieniały się doktryny i reżimy polityczne. W okresie tym wyraźne zaznaczyły się okresy zniewolenia prasy i żonglowania wolnością słowa w politycznych starciach i doktrynalnych woj- nach.

W rozdziale 5 przedstawiono regulacje druku i instytucje medialne carstwa Bułgarii (1908–1918). W 1908 roku kraj ogłosił niepodległość i prowadził woj- ny terytorialne ze swoimi sąsiadami. W okresie tym w Bułgarii powołano do życia Bułgarską Agencję Telegraficzną, BTA, oraz radio, które w okresie wojen służyły do zadań specjalnych.

W rozdziale 6 przedstawiono funkcje prasy i regulacje druku w doktrynie etatystycznej w Bułgarii (1919–1934). Straty wojenne i załamanie gospodarcze wpłynęły praktycznie na wszystkie dziedziny życia społecznego i politycznego kraju, w tym na system medialny. W Bułgarii etatyzm przyjął skrajne formy walki z własnością prywatną, powodując, że, podobnie jak w ZSRR czy Wę- gierskiej Republice Rad (Magyar Tanácsköztársaság, marzec–sierpień 1919), jego ofiarą stali się chłopi, rzemieślnicy, bankierzy, fabrykanci, a nade wszystko media.

Rozdział 7 to prezentacja regulacji druku i instytucji medialnych w doktrynie faszyzmu (1934–1944) oraz funkcjonowania mediów w okresie II wojny świa- towej. Doktryna faszyzmu wykazywała w Bułgarii cechy programu, ruchu, ustroju politycznego i wyznaczała wykładnię norm społecznych i politycznych oraz zakreślała obszary funkcjonowania mediów.

Doktrynę oparto na fanatyzmie, podbudowanym wulgarnym mistycyzmem narodowym, potępiającym tradycyjne instytucje wolności społecznych i oby- watelskich, a dziennikarstwo widziano jako służbę cywilną kraju, mającą na celu zinstytucjonalizowanie procesu socjalizacji politycznej społeczeństwa.

Rozdział 8 poświęcono relacji media–władza w okresie funkcjonowania systemu komunistycznego w Bułgarii. W systemie tym funkcję informacyjną mediów bezwzględnie powiązano z funkcją oceniającą i oddziałującą ideolo- gicznie. W tym okresie powołano wiele instytucji stojących na straży komuni- stycznej dogmatyki oraz kierujących linią propagandy krajowej, którą zarezer- wowano, między innymi, dla mediów. W rozdziale tym przedstawiono również proces wyzwalania się mediów spod dyktatu instytucji władzy politycznej w Bułgarii, w schyłkowym okresie systemu komunistycznego.

Rozdział 9 poświęcono opisowi aktualnych norm i uwarunkowań działalno- ści mediów w Bułgarii, a w rozdziale 10 przedstawiono panoramę mediów buł- garskich w okresie od 1991 do 2007 roku i zaprezentowano aktualną analizę rynku mediów elektronicznych oraz drukowanych w Bułgarii, a także poddano je próbie oceny.

W rozdziale 11 przedstawiono politykę państwa bułgarskiego wobec mediów mniejszościowych w zakresie doktryny etnicznego i narodowego współistnienia oraz przedstawiono panoramę mediów etnicznych w Bułgarii, a w zakończeniu pracy starano się usytuować system medialny Bułgarii w wyznaczonym przez Hallina i Manciniego modelu teoretycznym.

Oddając książkę czytelnikom, chciałbym serdecznie podziękować prof. dr hab. Teresie Sasińskiej-Klas, prof. dr hab. Ewie Nowińskiej oraz dr Agnieszce Hess z Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Ja- giellońskiego oraz prof. Nely Ognyanovej z Uniwersytetu Sofijskiego za kry-

tyczne uwagi w trakcie powstawania tego tekstu, które znalazły swe odbicie w jego zmodyfikowanych fragmentach, co pozwoliło na wyeliminowanie wielu niedoskonałości niniejszej publikacji. Wszystkie pozostałe niedoskonałości obciążają wyłącznie jej autora.

Za pomoc w dotarciu do źródeł, długie rozmowy i cenne uwagi na temat funkcjonowania mediów w Bułgarii, za kawy, ciasteczka i kanapki, a przede wszystkim za życzliwość i poświęcony czas pragnę podziękować: Marii Stefa- novej, przewodniczącej Rady Mediów Elektronicznych Republiki Bułgarii, Krasimirowi Uzunovowi, właścicielowi Agencji Informacyjnej „Focus”, Kon- stantinowi Tilevowi, wiceprezesowi Radia FM+, Nikolayowi Yanchovichinowi, dyrektorowi BG Radia, Gerganie Zhulevej, dyrektor fundacji „Dostęp do Infor- macji Publicznej” w Sofii, Lyudmilovi Kărzhilovi, kierownikowi działu „Wia- domości” w Darik Radiu, Atanasowi Genovowi, przewodniczącemu Stowarzy- szenia Bułgarskich Nadawców Radiowych i Telewizyjnych ABRO, Antoninie Bonevej z Ministerstwa Kultury Republiki Bułgarii, członkini grupy parlamen- tarnej do spraw mediów XXXIX Zgromadzenia Narodowego, Vasko Mari- novowi z Ministerstwa Sprawiedliwości Republiki Bułgarii, byłemu dyrektoro- wi ekonomicznemu Bułgarskiego Radia publicznego oraz Borianie Punchevej, dyrektorowi Instytutu Kultury Bułgarskiej w Warszawie.

Szczególnie pragnę złożyć podziękowania dla grona moich bułgarskich przyjaciół, a zwłaszcza dla Petăra Delina, których pomoc i wsparcie były dla mnie niezwykle cenne.

Serdecznie dziękuję też Wiesławie Nowosad za wszelką pomoc okazaną mi podczas pisania tej pracy.

Zało żenia teoretyczne, metody badawcze, podstawowe poj ęcia

1.1. Podstawowe pojęcia – przegląd

1.1.1. System

Najprostsze definicje, które zawierają określenia systemu, głoszą, iż jest to

„zbiór elementów pozostających we wzajemnych relacjach”¹.

Termin „system” wywodzi się od greckiego słowa sistema (σύστημα), ozna- czającego obiekt, rzecz lub pojęcia złożone², w których można wyróżnić jakieś powiązanie, ujęcie w szeregu, zestawieniu, zestawie (sistochia, σύστοιχία)³.

W nauce o polityce podstawową kategorią teoretyczną jest pojęcie systemu politycznego⁴, a w nauce o mediach coraz częściej spotyka się kategorię syste- mu medialnego⁵, która jest pojęciem bardzo szerokim.

Na ogół system medialny ujmuje się jako podsystem społeczny⁶ czy pod- system w systemie organizacyjnym państwa⁷, a nad wyraz często mówi się o mediach w kategoriach systemu w ogóle, bowiem stanowią one złożoną sieć powiązań między nadawcą, przekazem i odbiorcą, między środkami masowego

1 Pogorzelski Witold, 2002, O filozofii badań systemowych, Scholar, Warszawa, s. 18.

2 Kambureli Teresa, Kamburelis Thanasis, 2004, Podręczny słownik grecko-polski, Wiedza Powszechna, Warszawa.

3Την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, el.wikipedia.org/wiki/Εγκυκλοπαίδεια

4 Szmulik Bogumił, Żmigrodzki, Marek (red.), 2004, Wprowadzenie do nauki o państwie i po- lityce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, s. 360.

5 Golka Bartłomiej, 2001, System medialny Francji, Elipsa, Warszawa; Golka Bartłomiej, 2007, System medialny Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa;

Konarska Katarzyna, 2007, System mediów elektronicznych w Wielkiej Brytanii, Adam Marszałek, Toruń; Pokorna-Ignatowicz Katarzyna, 2003, Telewizja w systemie politycznym i medialnym PRL, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków; Bladocha Bronisław, 2003, Wolność słowa w systemie medialnym Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń;

Dobek-Ostrowska Bogusława (red.), 2002, Transformacja systemów medialnych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

6 Goban-Klas Tomasz, 2005, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 110–125; Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza, rozrywka i biznes, Aspra-JR, Warszawa, s. 117–123.

7 Mrozowski Maciej, 2001, Media masowe, władza, rozrywka i biznes, op.cit., s. 123.

komunikowania a środowiskiem gospodarczym, politycznym czy społecznym, między władzą a społeczeństwem.

W literaturze politologicznej nie ma zgodności w definiowaniu pojęcia

„system polityczny”, podobnie jak w środowisku badaczy mediów – terminu

„system medialny”. Wynika to z faktu, iż pojęć tych używa się w różnych aspektach, a poszczególni autorzy wyodrębniają w „systemie” odmienne katego- rie, nadając im pierwszoplanowe znaczenie. Zmiana ta może wynikać również z faktu, że obecnie znacznie szerzej niż kiedyś używa się słowa „polityka”, jak też słowa „media”.

O ile w pierwszym przypadku można twierdzić, że kategoria systemu poli- tycznego będzie się odnosić do tego, co jest związane z polityką, o tyle w przy- padku mediów, nawet tak skrótowego rozumowania, nie można kategoryzować.

Kategoria „media” może dotyczyć nowych technologii telekomunikacyjnych (Internet, telefonia komórkowa, łącze satelitarne), środków masowego przekazu (prasa, radio, telewizja), jak też budownictwa (gaz, prąd, bieżąca woda, ściek), energetyki (paliwo, promieniowanie, substancja lub jej stan), sztuki czy malar- stwa. Każdą z tych dziedzin można rozumieć w kategoriach systemu, bowiem są to obiekty i rzeczy złożone, wykazujące jakieś wzajemne powiązanie, a że po- wiązań tych jest coraz więcej, również zakres definicyjny systemu ulega znacz- nemu rozszerzeniu. Terminem „media” można określić również pieniądz, a także politykę.

Ludwig von Bertalanffy (1901–1972), amerykański biolog i filozof austriac- kiego pochodzenia, twórca ogólnej teorii systemów, rozpatrywał systemy nie- zależnie od ich rodzaju, charakteru elementów składowych oraz relacji między nimi. Twierdził, że system to zbiór elementów będących we wzajemnych rela- cjach, „powiązanych ze sobą i otoczeniem”⁸. Każda kategoria systemowa sta- nowi fundament do kolejnych konstrukcji ujęcia systemowego, a klasyfikację można przeprowadzić na różnych poziomach systemu, w zależności od podej- ścia do rozpatrywanych struktur⁹. Cechy elementów i relacje między nimi są uwarunkowane ich przynależnością do systemu.

Taką definicję systemu przyjmuje również Witold Pogorzelski, akcentując, że elementy w zbiorze, które nazwiemy systemem, muszą „pozostawać ze sobą we wzajemnych relacjach”¹⁰. Marek Ziółkowski zwraca uwagę, że „system nigdy nie tkwi w próżni; własności otoczenia oddziałują na system i zarazem ulegają zmianie pod wpływem działania danego systemu”¹¹.

8 von Bertalanffy Ludwig, 1968, General System Theory. Foundations, Development, Applica- tions, Octavo, New York, wydanie w języku polskim: 1984, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, tłum. Ewa Woydyłło-Woźniak, PWN, Warszawa, s. 37.

9 Ibidem, s. 48, 68.

10 Pogorzelski Witold, 2002, O filozofii badań systemowych, op.cit., s. 18.

11 Ziółkowski Marek, 2006, Teorie systemu i funkcjonalizm, w: Jasińska-Kania Aleksandra, Nijakowski Lech M., Szacki Jerzy, Ziółkowski Marek, Współczesne teorie socjologiczne, Wydaw- nictwo Naukowe Scholar, Warszawa, t. 1, s. 363.