Uwarunkowania historyczne, polityczne i kulturowe powstania pierwszych periodyków bułgarskichpowstania pierwszych periodyków bułgarskich

Pierwsze samodzielne państwo bułgarskie (Първата българска държава, 681–1018) zostało podbite przez wschodnie cesarstwo rzymskie – Bizancjum (Βυζάντιον, Vyzantion) i znajdowało się w jego składzie przez 70 lat (Визан-тийско владичество), a drugie państwo bułgarskie (Втората българска дър-жава, 1186–1396) po 210 latach istnienia zostało zawładnięte przez Osmanów.

Bułgaria utraciła Veliko Tărnovo (Wielkie Tarnowo, Велико Търново), swoją stolicę, w 1393 roku, a trzy lata później upadło również Carstwo Widyń-skie (Бъдинското царство, 1364–1396), odseparowane w 1364 roku przez Iva-na Stratzimira (Iwan Stracimir, Иван Страцимир, 1324–1396) od II Carstwa Bułgarskiego (Търновското царство, 1186–1393). Było to trzecie przerwanie bułgarskiej państwowości, kultury prawnej i literackiej.

Po upadku Veliko Tărnovo (1389), Literacka Szkoła Tyrnowska (Търновска книжовна школа, 1371–1389) działała zaledwie przez kilka następnych lat w znajdującym się kilkanaście kilometrów od stolicy, maleńkim monastyrze kilifarefskim (Килифаревско книжовно средище, do 1393 roku), po czym jej dorobek zaginął.

Na dodatek reforma językowa świętego patriarchy Eutymiusza (патриарх Евтимий, ok. 1325/1330–ok. 1401), przeprowadzona tuż przed osmańskim naporem, spowodowała zniszczenie większości zbiorów wczesnej literatury bułgarskiej. Ze względu na nieortodoksyjność kopistów Eutymiusz nakazał spalić niewierne księgi, by nie szerzyły herezji, gdyż, o czym świadczył Grigorij Tzamblak (Grzegorz Cambłak, Григорий Цамблак, ok. 1360–1420) w Słowie pochwalnym Eutymiuszowi (Похвално слово за Евтимий, (?)): „Pierwsi tłuma-cze, czy to ze względu na trudność języka greckiego, czy też prostactwo wła-snego, pisali księgi różniące się w słowach od greckich oryginałów”¹.

1Цамблак Григорий, 1400, Григорïа, аръïепископа рωсïйкаго, похвално иже въ светыс ωтца нашего Еvjïмïа, патрïарса Търнωвскаго 1901, w: Kalužniacki Emil (Hrsg.), Werke des

W ten sposób Bułgaria utraciła na pięć wieków literacką matrycę żywego ję-zyka.

Grecy utracili ostatecznie swe państwo, Bizancjum, 60 lat po upadku Bułga-rii, kiedy to Turcy osmańscy w 1453 roku zajęli Konstantynopol, ale wiele wysp greckich aż do końca XVIII wieku, mimo toczonych o nie wojen, pozostało pod panowaniem Republiki Weneckiej (Repubblica serenissima, 697–1797), wielo-narodowościowego miasta-państwa opartego na wzorcach greckich polis, zaś cały archipelag joński pozostawał pod panowaniem Wenecji aż do końca XVIII wieku².

W odróżnieniu od Bułgarów, Grecy zdołali uratować część swojej biblioteki, wywożąc ze sobą cenne manuskrypty statkami do Wenecji i Florencji (Repub-blica fiorentina 1115–1532). Ponadto w ostatnich latach funkcjonowania pa ń-stwa Grecy przeżywali – jak to nazwał Stevan Runciman – swój ostatni rene-sans³. Wówczas prąd odkryć naukowych wymknął się spod kontroli religii, nauki świeckie zaczęły dominować nad religią, a religia coraz bardziej nabierała odcieni filozofii⁴. W Bułgarii takiego renesansu nie było⁵.

Po podboju Serbii przez Turków osmańskich (1389, 1449)⁶ serbska ciągłość kulturowa i piśmiennicza trwała w Czarnogórze, a przeprowadzona, na bazie

Patriarchen von Bulgarien Euthymius (1375–1393), nach den besten Handschriften, Wien, reprint 1971, London, s. 40–41.

2 Greckie wyspy Turcy podbijali przez długi czas, tocząc wojny z Wenecją. Dopiero w 1522 roku zajęli Rodos (Ρόδος) w archipelagu Sporady na Morzu Egejskim, w 1571 roku – Królestwo Cypru, a Kretę (wen. Candia) – kolonię Republiki Weneckiej – dopiero w 1669 roku (Zinkeisen Johann Wilhelm, 1845–1863, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, bei Friedrich Andre-as Reich, Gotha 1856, część czwarta fotokopia, www.books.google, s. 595–603, 730).

3 Runciman Steven, 1970, The Last Byzantine Renaissance, wydanie w języku polskim: 1973, Ostatni renesans bizantyński, tłum. Józef Marzęcki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.

4 Już po upadku Konstantynopola w Europie ukazały się drukiem po łacinie: w 1469 roku Bo-tanika Teofrasta (370–287 p.n.e.), w 1478 roku – Kosmografia Ptolemeusza (100–ok. 168), w 1495 roku – Fizyka Arystotelesa oraz wiele innych dzieł greckich, co dla kultury zniewolonego kraju również nie było bez znaczenia. W Europie zainteresowano się greckimi starożytnościami, naucza-no starogreki, a greccy emigranci zakładali drukarnie praktycznie na całym Kontynencie.

5 W Bizancjum XIII–XV wieku ostre spory teologiczne między łacinnikami i ortodoksami, pa-lamitami i hesychastami, platonikami i plotynikami o formy poznania i doświadczenia Boga nie ucichły nawet po upadku państwa, a swoim wysiłkiem intelektualnym pobudzały słowo pisane w XIV–XV-wiecznej jeszcze w Italii, dając jej silne podstawy do przebudzenia własnego renesansu.

6 Królestwo Serbii upadło po przegranej bitwie na Kosowym Polu (Kosovo polje, Косово поље, 1389), a resztki państwa Serbowie utracili w 1459 roku, oddając bez walki Smederevo (serb.

Смедерево, tur. Semendire), co oznaczało również kres despotatu serbskiego. W rezultacie niemal cała Serbia, z wyjątkiem części naddunajskiej, stała się lennem sułtana, tracąc niepodległość na prawie 500 lat. Częściową niezależność Serbia odzyskała w wyniku dwóch powstań narodowych w 1815 roku pod wodzą Miloša Obrenovicia (Милош Обреновић, 1780–1860), założyciela dyna-stii serbskiej Obrenoviciów. Podboju jednak nie objęło część terytorium Czarnogóry (Црна Гора, Montenegro), która od 1170 roku znajdowała się w składzie Serbii. W latach 1498–1499 Turcy podbili tereny Czarnogóry z wyjątkiem Cetynii (Цетиње/Cetinje) i trudno dostępnych obszarów górskich, gdzie po upadku Serbii utworzono autonomiczne państewko mnisze pod panowaniem

reformy ruskiej, reforma językowa Vuka Karadžicia (Вук Караџић Стефано-вић, 1787–1864) w latach 20. XIX wieku spowodowała nie tylko uproszczenie zapisu mowy serbskiej w grażdance,ale też oczyszczenie serbskiego słownika leksykalnego z niezrozumiałych społecznie wyrazów cerkiewnosłowiańskich.

Reforma przeprowadzona przez Vuka Karadžicia, której cele autor wyłożył w Pierwszym serbskim elementarzu (Први српски буквар, 1827), spowodowała, że „nauka pisma stała się łatwiejsza dla narodu” serbskiego⁷, a reforma świętego Eutymiusza w Bułgarii przyniosła skutki odwrotne. Doprowadziła do po-wstrzymania rozwoju bułgarskiego języka literackiego. Tyrnowski patriarcha nie tylko spalił „niewierne” księgi, ale też zredukował strukturę leksykalną i gramatyczną literackiego języka bułgarskiego z XIV wieku do okresu cyrylo-metodiańskiego (X–XI wiek), a wprowadzona przez Szkołę Tyrnowską stylisty-ka „splatania słów” (плетение словес) powodowała, że teksty literackie stawały się coraz mniej czytelne w swojej strukturze logicznej i intencjonalnej. To spra-wiło, że przez blisko 500 lat niewoli Bułgarzy nie tylko nie posiadali jednolitej wykładni języka pisanego, ale też utracili jego gramatyczną i leksykalną matry-cę. Eutymiusz zredukował funkcję komunikacyjną bułgarskiego języka literac-kiego, naruszył jego strukturę gramatyczną i stylistyczną, bo starał się pisać

„ładnie” (по лепоте). Reformy języka na podobieństwo serbskiej Karadžicia w Bułgarii nie było również w XVIII czy XIX wieku.

W 1762 roku Paisiy Hilendarski (Паисий Хилендарски, 1722–1773) pisał w Słowiano-bułgarskiej historii (Славяно-българска история, 1762), że Buł-garzy nie mówili po bułgarsku, nie mieli świadomości narodowej, nie znali hi-storii narodu, wstydzili się nazywać Bułgarami⁸.

W odróżnieniu od Greków i Serbów, bułgarskich ksiąg drukowanych nie było aż do XIX wieku⁹. Pierwsza bułgarska książka opublikowana w „alfabecie świeckim” (obywatelskim, гражданска азбука) to Arytmetyka (Аритметика

rodu Petrović-Njegoš (Династија Петровић-Његош, 1499–1918). W roku 1782 zostało ono uzna-ne przez Osmanów i do 1830 roku dwukrotnie powiększyło swoje terytorium.

7 „Litery wykorzystywane przez Serbów są takie same, jak Ruskich, i mają takie samo znacze-nie. O niektórych niewielkich różnicach należy jednak zauważyć” (Караџић Вук Стефановић, 1827, Први српски буквар, w: 30 дигиталних копија оригиналних издања Вука Стефановића Караџића (1787–1864) из фонда Старе и ретке књиге, НБС, kopia 1, karta 1–2, S-I-0198, www.digital.nbs.bg.ac.yu/stara/vuk).

8 „Uczą się czytać i mówić po grecku, i wstydzą się nazywać Bułgarami (...). O głupi człowie-cze, że się wstydzisz własnego rodu (...), czyż Bułgarzy nie mieli własnego królestwa i państwa?”

(Паисий Хилендарски, 1762, Славяно-българска история, karta 1, 2, wydanie 1972, Български писател, София, s. 42, 43).

9 Pierwsza bułgarska książka drukowana to „Niedzielnik” (Кириакодромион, 1808) św. So-fronya Vrachanskiego (Sofroniusz Wraczanski, Софроний Врачански 1739–1813). Zawarto w niej mowy kościelne na 94 tygodnie i napisano językiem cerkiewno-bułgarskim i w takim opu-blikowano alfabecie. Sofroniusz Wraczanski to cerkiewne imię popa Stoyko Vladislavova (Стойко Владиславов, 1739–1813). W latach 1794–1803 był on władyką w miejscowości Vraca (Враца).

Szerzej na ten temat: Арнаудов Михаил, 1965, Поети и герои на българското възраждане, Български писател, София, s. 29.

или научна числителница, 1833) Hristki Pavlovicha (Христаки Павлович Дупничанин, 1804–1848), nauczyciela z Dupnitzy (Дупница), który wydanie zlecił drukarni serbskiej w Belgradzie i Budzie¹⁰. Jeszcze wtedy wydawcy na-rzekali na „ciężkie do zapamiętania reguły ortograficzne” języka bułgarskiego¹¹. Warto dodać, że pierwsza bułgarska drukarnia wydająca w języku bułgar-skim powstała w osmańskim Selniku (Thessalonice) w 1838 roku, czyli zaled-wie czterdzieści lat przed wyzwoleniem narodowym Bułgarii¹², podczas gdy serbskie (drukujące w cyrylicy) i greckie (publikujące w katharevusa, καθα-ρεύουσα) drukarnie matrycowe działały od drugiej połowy XV wieku¹³ – prawie 400 lat wcześniej.

Warto zauważyć, że mimo tradycji druku Grecy mieli ogromne trudności w unifikacji swojego języka po wyzwoleniu narodowym, w scaleniu demotiki (δημοτική) – języka żywego, ale uważanego za zdegradowany i plebejski, z katharevusa – pseudoklasycznego języka emigracyjnej diaspory¹⁴.

10Мирчев Кирил, 1978, Историческа граматика на българския език, Наука и изкуство, София, s. 38. Hristaki Pavlovich to autor takich podręczników, jak: Аритметика или научна числителница (Белград 1833), Греко-български разговорник (Белград 1835), Общополезен Писмовник (Белград 1835); Месецослов (Белград 1835), Първа българска граматика (Бдин 1836), Канон молебен и прочие (Букурещ 1841), Царственик или История българска (1844), Граматика славяно-българска (Белград 1845).

11 Jeszcze w 1825 roku Atanas Stoyanovich Kotlyanin (Kipilovsky) (Атанас Стоянович Котлянин (Кипиловски), 1802–1870), jeden z najbardziej wykształconych bułgarskich działaczy odrodzeniowych, wydawca i dziennikarz („Цариградски вестник”, 1851), pisał, we wstępie do swojego przekładu Święte Kwiatozebranie (Свещеное цветообрание или сто и четири священи истории, избрани из вехтиат и новиат завет..., 1825), wydanego w Budzie, że nie mógł opu-blikować książki w piśmie świeckim (grażdance) i zastosował w niej „słowiańskie”, „ciężkie do zapamiętania zasady ortograficzne” (тяжкозапамятни правописателни правила). Szerzej na ten temat: Котлянин Атанас Стоянович, 1825, Свещеное цветообрание или сто и четири священи истории, избрани из вехтиат и новиат завет..., Будин, s. 3–4.

12 Autonomię w ramach imperium Osmanów Bułgaria uzyskała dopiero w 1878 roku, po pięciu wiekach niewoli, a niepodległość proklamowała w roku 1908.

13 Pierwsza serbska drukarnia w Czarnogórze powstała w 1493 roku. Drukarnie serbskie w Czarnogórze powstały 45 lat po zastosowaniu przez Gutenberga pierwszego druku przemysło-wego w Moguncji. Od 1519 roku działały drukarnie serbska i grecka w Wenecji, a od końca XVI wieku również w Wiedniu, Bośni i Hercegowinie. Pierwszą serbską drukarnię w Wenecji założyli podgoriczanin Božidar Vuković (Божидар Вуковић, Подгоричанин „от Ђурић”, 1460–1539) i jego syn Vicence, a drugą, w latach 1569–1638, Jerolim Zagurović (Јеролим Загуровић, ?–

–1572); po jego śmierci kierował nią Bartolomej Alberti (?–?) (Загуровић Јеролим, штампар, 2007, w: Српски биографски речник, Матица српска, Нови Сад, t. 3, s. 831–832). W literaturze serbskiej i czarnogórskiej można znaleźć dużo materiałów na temat historii serbskich drukarń.

Patrz podstawowe studia: Medaković Dejan, 1958, Grafika srpskih štampanih knjiga XV–XVIII veka, Srpska akademija nauka, Beograd; Deretić Jovan, 1987, Kratka Istorija srpske književnosti, Beogradski Izdavačko-grafički zavod, Beograd, s. 39.

14 Szerzej na ten temat: Brzeziński M. Andrzej, 2002, Grecja, Trio, Warszawa, s. 19, 21, 41–

–53.

Kłopoty z unifikacją językową sprawiły, że prasa grecka pojawiła się dopiero po 1830 roku, i to pisana do 1976 roku w katharevusa, uznanej za oficjalną, ale niezrozumiałą dla szerokiej masy społecznej wersji języka greckiego.

Za najważniejszą przyczynę opóźnienia druku bułgarskiego w porównaniu do serbskiego czy greckiego należy uznać też późniejsze o niemal 50 lat wyzwolenie narodowe Bułgarów. W odróżnieniu od Bułgarów, Serbowie i Grecy cieszyli się ciągłością piśmiennictwa i bogatą tradycją druku pod zaborem. Bułgarzy nato-miast utracili suwerenność w 1393 roku, czyli 55 lat przed zastosowaniem przez Johannesa Gensfleischa zum Gutenberga (1396–1468) druku przemysłowego w Moguncji (1448).

2.2. „Lyuboslovie” – periodyk o funkcjach edukacyjnych Za pierwsze ośrodki bułgarskiego druku można uznać główne miasta impe-rium: Konstantynopol (Κωνσταντινούπολις¹⁵, Цариград, İstanbul¹⁶), Izmir (Smyrna – Σμύρνη) i Edirne (Adrianopol, Одрин, Aδριανούπολις).

Pierwszy bułgarski periodyk to „Lyuboslovie ili periodichesko spisanie ra-znih vedenii” („Любословие или периодическо списание разних ведении”, 1842, 1844–1848). To pismo, które w 1842 roku wydawał w Smyrnie Konstan-tin FoKonstan-tinov (Константин Фотинов, ok. 1790–1858), odnalazł w roku 1894 pro-fesor Ivan Shishmanov (Иван Шишманов, 1862–1928) w bibliotece w Plov-divie. Miało mały format, 32 strony. Profesor dowiódł, że po wydaniu próbnego numeru, w niewielkiej liczbie egzemplarzy, dalszej pracy nad periodykiem nie kontynuowano. Fotinov wyjechał z Izmiru do Grecji, gdzie tłumaczył z greckie-go Opis ziemi (Землеописание, 1843) i dopiero po roku powrócił do wydawania periodyku. Kolejne numery periodyku „Lyuboslovie” wychodziły w Izmirze do 1844 roku w cyklu miesięcznym. Miały duży format, kosztowały 25 groszy i publikowano je w Tipografii A. Damianova¹⁷.

Założenia dotyczące tego pisma Fotinov przedstawił w Programie--manifeście opublikowanym w pierwszym numerze periodyku:

Jaki naród na ziemi jest tak biedny i daleki od oświecenia nauczycielskiego, które czyni człowieka człowiekiem (...), a nie trzodą? (...)

Jaki naród bez posiadania różnorodnych i dla poznania ludzkiego pożytecznych pism żyje tak, jak naród bułgarski? Jakie pismo nasi bracia Bułgarzy mają? Gdzież ich ziemi opisanie, dzięki czemu mogliby choćby miejsce, gdzie żyją i ojczyznę swą poznać?

15 W nowogreckim Konstantinupoli (Κωνσταντινούπολη).

16 Od 1930 Konstantynopol nosi nazwę Stambuł (Istanbul), z greckiego is ten poli – do miasta.

17.Szerzej na ten temat: Шишманов Иван, 1894, Константин Г. Фотинов, неговият

живот и неговата дейност, „Сборник за народни умотворения, наука и книжнина”, Държавна Печатница, София, t. 11, s. 671–672.

Gdzież ich gramatyka (...), gdzież poznania codzienne (...), gdzież pisma artystyczne, gdzież ich retoryka, matematyka, fizyka, filozofia i inne, które człowiekowi są bardziej niż chleb potrzebne?

Gdzież ich historia dokładnie napisana, jaką inne narody mają, żeby mogli i oni na świecie pokazać, że są świadomym stworzeniem bożym, pomiędzy drugimi¹⁸.

W sumie w ciągu dwóch lat ukazały się 24 numery periodyku „Lyuboslovie”.

Pismo traktowało o podstawach geografii, matematyki, logiki, fizyki, filozofii¹⁹. Wydawano je „przy skromnych finansowych możliwościach redaktora” i dzięki hojności pewnego „archimandryty Bułgara, co z Jerozolimy przybył” oraz „pra-cowitego człowieka Raliego Mavridiego (Рали Мавриди, ?–?)²⁰.

Pod względem treści periodyk „Lyuboslovie” przypomina elementarz nauk skierowany do mniejszości bułgarskiej na terytorium Imperium Osmańskiego w celu wzbudzenia świadomości narodowej Bułgarów oraz niesienia elementar-nej wiedzy o świecie.

Warto dodać, że w Izmirze w 1846 roku na 160 tysięcy mieszkańców zaled-wie 70 tysięcy stanowili Turcy. Ukazywały się tam gazety w języku francuskim, greckim i angielskim. W mieście działało prawie 20 dobrze zorganizowanych drukarń, spośród których kilka posiadało czcionkę w grażdance²¹. Nie było to bez znaczenia dla prasy bułgarskiej.

Tradycyjna cyrylica, opracowana jeszcze przez braci sołuńskich Cyryla (Konstantyn, Κύριλλος, 827–869) i Metodego (Michal, Μεθόδιος, ok. 815–885) nie odpowiadała bułgarskim dźwiękom w XIX wieku, podobnie zresztą jak serbskim czy ruskim, i nie można jej uznać za dobry nośnik dla żywego słowa.

Alfabetu cyrylicy używano co prawda w literaturze i liturgii Kościoła orto-doksyjnego, ale przeciętny Słowianin XIX wieku nie znał go.

Rosja jako pierwsza przeprowadziła reformę językową w piśmiennictwie świeckim. W 1708 roku Piotr I Wielki (Пëтр I), car (1689–1721) i cesarz Rosji (1721–1725), nakazał w miejsce cerkiewno-słowiańskiej cyrylicy wprowadzić grażdankę, o prostym, łatwym do czytania kształcie liter.

Od początku XVIII wieku w tradycji ruskiej grażdanka stała się czcionką, na której oparto druk świecki, podczas gdy cyrylicy używano na potrzeby Kościoła.

Misja Konstantina Fotinova przedstawiona w Programie-manifeście opubli-kowanym w „Lyubosloviu” w zasadzie powielała ideę rosyjską z XVIII wieku, by druk i wiedzę świecką szeroko udostępnić społeczeństwu²².

18 Ibidem.

19 Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 22–23;

Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 1, s. 64–69.

20 Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическата история на българската журналистика, Издателска къща „Хъски”, Серия Масмедии, София, s. 9.

21Панайотов Филип, 1998, География на възрожденската ни журналистика, w: Милев Симо (red.), Българско медиазнание – енциклопедично издание за медианаука и медиапублицистика, Балкан медиа, София, t. 2, s. 366–369.

22„Na rozkaz Piotra I tłumaczono i drukowano podręczniki matematyki, gramatyki, geografii, historii, wojskowości, różnego rodzaju dyscyplin technicznych, traktaty prawnicze, ekonomiczne,

Fotinov publikował w swym periodyku podstawowe wiadomości z zakresu geografii, religii, biologii, sztuki i historii znamienitego niegdyś narodu, usiłując w ten sposób wzbudzić uśpionego pięciowiekową niewolą osmańską ducha narodowego.

Aktualnie trudno stwierdzić, czy 24 numery pisma, wydane w małych nakła-dach, pełniły funkcję oświeceniową w szerokim zakresie, bowiem świadectw drukowanych na temat tego periodyku nie pozostało wiele.

Charakterystyczne, że pierwsza prasa bułgarska, która powstała bardzo póź-no, w porównaniu do serbskiej czy greckiej, niosła w sobie podobne w charakte-rze do pierwszych serbskich i greckich periodyków treści.

Pod względem zawartości „Lyuboslovie” można porównać do pierwszego serbskiego periodyku „Slaveno-serbskij magazin” (Славено-сербскiй мага-зинъ)²³ oraz do popularnonaukowo-rozrywkowego periodyku greckiego „Ermis o logios” („Ερμής ο Λόγιος”, 1801–1821), czy ukazującego się w Peszcie od 1825 roku serbskiego periodyku „Serbskij letopis” („Сербскiй летописъ”, 1825), który jako „Letopis Matice Srbske” („Летопис Матице српске”, 1825) ukazuje się do dziś i jest jednym z najstarszych w Europie pism ciągłych, trak-tujących o literaturze, języku i kulturze²⁴.

Warto zauważyć, że pierwszy serbski periodyk – „Slaveno-serbskij magazin”

– powstał, podobnie jak bułgarski, na bazie pomysłu jednego człowieka – Zahariji Orfelina (Захарија Орфелин, 1726–1785) – serbskiego pisarza, poety, zapalone-go naukowca i działacza odrodzeniowezapalone-go, a wydawcą periodyku był Grek we-necki Dimitros Theodosios (Димитрије Теодосије, Δημητριοσ Θεοδόσιος, 1704–1782). Pismo wyszło w druku w Wenecji w 1768 roku, czyli 74 lata przed

„Lyubosloviem”, ale podobnie jak „Lyuboslovie” zawierało zbiór różnych nauk i mów, podzielony na działy dla dzieci, młodzieży, dorosłych i wierzących.

W odróżnieniu od „Lyuboslovia”, liczyło trzy razy więcej, bo 96 stron²⁵.

słowniki obcojęzyczne i utwory literatury pięknej” (Jakóbiec Marian (red.), 1976, Historia literatu-ry rosyjskiej, PWN, Warszawa, t. 1, s. 185).

23 Serb. „Slavenoserbski magazin” (Славено-сербски магазин), oryg. „Славено-сербский Магазин, то есть Собрание разных сочинений и переводов, к пользе и увеселению служащих”, 1768, Венеция). Dostępny w fotokopii online: Srpska stampa, Serbian Unity Con-gress, www.serbianunity.net

24 Założycielem „Letopis Matice Srbske” i redaktorem aż do swej śmierci był Georgije Maga-rašević (Георгије Магарашевић, 1793–1830), serbski pisarz, ceniony za dzienniki podróży i pobudzające ducha narodowego rozprawy historyczno-społeczne, jak na przykład Podróż po Serbii (Путовање по Србији, 1827).

25 Pomysł na stworzenie serbskiego periodyku pojawił się w drukarni Theodosiosa w Wenecji jeszcze w 1766 r., ale prace nad jego przygotowaniem oraz wybór miejsca druku trwały ponad rok.

Dla pisma początkowo wybrano nazwę „Srpska pčela” (Српска пчела), a później tytuł zmieniono na „Slavensko-serbski magazin”. Pismo uznaje się za pierwszy druk periodyczny nie ze względu na jego periodyczność – bo ukazał się tylko jeden numer, ale z racji jego zawartości gatunkowej: jeden esej, kilka przypowieści i pouczeń oraz opowieści o różnej tematyce, podane w mniej lub bardziej rozbudowanej formie. Znamienny jest również fakt, iż opublikowano go w cerkiewno-serbskiej redakcji językowej (slavenosrpski jezik), podczas gdy większość książek serbskich w tym czasie

Już od początku lat 70. XVIII wieku w Wiedniu, w drukarni Greka, Marki-desa Pullio (Makridis Poulios, Маркидес Пуљо, Μαρκίδων Πούλιου, Μαρκίδε-ς-Πούλιου, ?–?)²⁶, drukowano pierwsze serbskie i greckie dzienniki o tematyce politycznej: „Serbskija povsednevija novini”²⁷ („Сербскiя повсед-ненiя нов-ины”, od 1791) i podobny do niego grecki „Efimeris” („Εφημερίς, Εφημερίς των Κυριων”, 1790–1791; 1792–1797, 1800).

„Lyuboslovie” pod względem zawartości przypomina serbskie i greckie pe-riodyki okresu odrodzenia narodowego, jak: „Letopis”, „Zabavnik” Dimitrija Davidovicia (Димитрије Давидовић, 1789–1838)²⁸, „Slaveno-serbskij maga-zin” czy grecki „Ermis o logios”.

Można zatem przyjąć, że w okresie odrodzenia narodowego prasa nie pełni funkcji informacyjnej ani też kronikarskiej, w sensie faktograficznego opisu wydarzeń w układzie chronologicznym, lecz zawiera proste treści edukacyjne oparte na idei „przez oświatę do wolności”. Pod tym względem podstawowe funkcje pierwszych periodyków bułgarskich mogą być porównywalne do pierw-szych periodyków serbskich czy greckich, choć powstały znacznie później.

Przede wszystkim miały nieść oświatę w myśl idei „przez edukację do

publikowano jeszcze w wersji cerkiewno-ruskiej. W cerkiewno-ruskiej wersji językowej ukazało się również w drukarni Theodosiosa najbardziej znane dzieło Orfelina – monumentalna, 800--stronicowa praca o rosyjskim reformatorze, napisana w formie historyczno-hagiograficznej, pod tytułem Żywot i sławne czyny hospodara Piotra Wielkiego z dodatkiem krótkiej historii geograficz-nej i polityczgeograficz-nej o carstwie ruskim (Житие и славные деяния государя Петра Великого, с при-ложением краткой географической и политической истории о российском царстве, 1772, Венеция).

26 Szerzej o działalności wydawniczej Markidesa Pullio patrz: Βαρδάκα Νίκου, Ζαφειριάδου Σοφίας, 1998, Περι του Γεωργιου Μαρκου Πουλιου, συνεργατη του ρηγα φεραιου απο τη σιατιστα κοζανησ, παρεμβαση, Άνοιξη, αρ.τ. 102, σελ. 22–23; także: της Κατερίνας Μ. Μάτσου, „Εφημερίς”

(1790–1797), Ο άθλος και η περιπέτεια της πρώτης ελληνικής εφημερίδας, „E-Telescope”, 18/6/2006, www.e-telescope.gr oraz Чурчић Лазар, 2002, Књига о Захарији Орфелину, прире-дио Боривој Чалић, Српско културно друштво Просвјета, Загреб, s. 76–87, 201–203; Деретић Јован, 1969, Славено-сербски магазин, w: Деретић Јован (red.), Доситеј и његово доба, Фило-лошки факултет, Београд, s. 7–10.

27 Znany bardziej jako „Serbskija novinï” (Сербскiя новины, Беч, 3 marca 1791).

28 W pierwszej dekadzie XIX wieku ukazywały się takie serbskie dzienniki, jak: „Novine serb-ske” (Новине Сербске, 1813) czy regularny serbski kalendarz rozrywkowy „Zabavnik” (Заба-вник, 1819–1821) wydawane przez studenta medycyny, serbskiego dziennikarza i publicystę Dimitrija Davidovicia (Димитрије Давидовић, 1789–1838), późniejszego ministra spraw we-wnętrznych i oświaty Księstwa Serbii, jednego z twórców ustawy zasadniczej kraju (Уставъ Кня-жества Сербiе, 1835, inaczej Сретењски устав. Szerzej na ten temat: Кркљуш Љубомирка, 2002, Правна историја српског народа, Прометеј, Нови Сад). Szerzej o serbskich drukach periodycznych patrz: Стотридесет година Библиотеке САНУ. Штампане информације, 1991, Библиотека Српске академије наука и уметности, Водич кроз Библиотеку, www.sanu.ac.yu/Biblioteka; Deretić Jovan, 1987, Kratka istorija srpske književnosti, Beogradski izdavačko-grafički zavod, Beograd, s. 64–65.

ści”, ożywiać, rozpowszechniać i unifikować rodzimy język mówiony, ponadto rozbudzać ducha narodowego i głosić idee narodowowyzwoleńcze²⁹.

W bułgarskich, podobnie jak w greckich i serbskich, periodykach o świece-niowych publikowano podstawowe wiadomości o otaczającym świecie, wspo-mnienia, spostrzeżenia na różne tematy świeckie i duchowe, notatki o podsta-wowych naukach, regionach czy społecznościach.

Jako gatunek można by nazwać te pisma periodycznymi utworami dziejopi-sarskimi o charakterze edukacyjno-literackim, mającymi na celu niesienie oświecenia społecznego i pobudzenie ducha narodowego.

2.3. Funkcje oświeceniowe pierwszych periodyków