Proces przygotowań politycznych do ogłoszenia niepodległo ściniepodległości

W 1907 roku sytuacja międzynarodowa była sprzyjająca dla Bułgarii: Rosja, osłabiona po wojnie z Japonią, zaangażowała się w wojny z Cesarstwem Otto-mańskim na Kaukazie. Wielka Porta była osłabiona wojną z Rosją i powstaniami narodowowyzwoleńczymi na Krecie, w Macedonii, Armenii i dodatkowo kryzy-sem wewnętrznym wywołanym przez ruch młodych liberałów, którzy, wzorując się na rewolucji w Iranie, żądali wprowadzenia szerokiego parlamentaryzmu w kraju. W Serbii panowała anarchia, a zainteresowanie Austro-Węgier terena-mi Bośni i Hercegowiny także sprzyjało Bułgarii.

Wszystkie te czynniki miały wpływ na to, że Księstwo Bułgarii zdecydowało się na podjęcie najważniejszych w jego nowożytnej historii decyzji – prokla-mowanie niepodległości.

4.4.1. Analiza otoczenia międzynarodowego Bułgarii w latach 1904–1907

Na podstawie analizy otoczenia międzynarodowego można stwierdzić, że podjęcie decyzji o ogłoszeniu niepodległości przez Bułgarię mogło nie nieść dla kraju skutków negatywnych. Zagrożenia wojną nie było lub było minimalne.

Rosja była osłabiona spiralą rewolucji robotniczej wymierzonej zarówno przeciwko rządowi, jak i przeciw przemocy państwa wobec obywateli, na do-datek liczyła straty po przegranej wojnie z Japonią (wrzesień 1905). Wydarzenia

„krwawej niedzieli” (Кровавое воскресенье, 9/22 stycznia 1905), kiedy to milicja zmasakrowała pokojową demonstrację robotników przed Pałacem Zi-mowym w Petersburgu, spowodowały, że masowo i jawnie oficerowie

125 ZPD 1901, art. 6.

126 ZPD 1901, art. 7.

127 ZPD 1901, art. 8.

128Вазов Иван, 1900, Вестникар ли?, op.cit., s. 202.

powali przeciwko carowi i służbie w armii, chłopi żądali ziemi, robotnicy usta-wodawstwa pracy, a wszyscy razem – obalenia caratu.

Na Krecie trwał masowy ruch protestacyjny pod przywództwem Eleftheriosa Venizelosa (Ελευθέριος Βενιζέλος, 1864–1936), ministra sprawiedliwości i spraw zagranicznych w autonomicznym rządzie Krety, który zorganizował rewoltę (1905) w celu ograniczenia władzy księcia Jerzego, wyzwolenia wyspy pod wpływem Imperium Osmańskiego i zjednoczenia jej z Grecją, czym przy-ciągnął całą uwagę Grecji i dużą cesarstwa osmańskiego.

W sąsiedniej Serbii panowała anarchia, a na dodatek kraj znajdował się w stanie izolacji międzynarodowej na skutek przewrotu majowego (Мајски преврат), gdy w nocy z 28 na 29 maja/10 na 11 czerwca 1903 roku spiskowcy pod wodzą generała Dragutina Apisa (Драгутин Димитријевић Апис, 1876–

–1917) zamordowali rodzinę królewską: króla Aleksandra Obrenovicia (Ал-ксандар Обреновић, 1876–1903), jego żonę, królową Dragę (краљица Драга Обреновић, 1861–1903), oraz obu braci króla, jak też przedstawicieli rządu:

premiera Dimitrija Cincara-Markovicia (Димитрије Цинцар-Марковић, 1849–

–1903), ministra wojny, generała Milovana Pavlovicia (Милован Павловић, 1842–1903).

Zamach stanu i brutalny mord na rodzinie królewskiej spowodowały, że Ser-bia znalazła się w izolacji międzynarodowej. Do 1907 roku krajem wstrząsały zamachy wojskowe, a polityczne wojny nie cichły, co oznaczało też paraliż władzy kraju.

W Imperium Osmańskim natomiast wywodzący się z tajnych stowarzyszeń kadetów szkół wojskowych i studentów ruch Młodych Osmanów (Yeni Osman-lilar) zorganizował się w silną organizację wojskowo-polityczną i przyjął cha-rakter szerokiego ruchu społeczno-narodowego, występującego, jak pisze Carter Vaughn Findley ze Swedish Research Institute w Istambule, przeciwko repre-sjom, „a przede wszystkim przeciwko elicie tanzimatu i narzuconej przez nią politycznej hegemonii oraz biurokracji”¹²⁹.

Młodoturcy (Yeni Türk), dążący do europeizacji kraju, w 1906 roku, zawią-zywali w całym kraju wojskowe komitety wolności¹³⁰, których liczba zwolenni-ków rosła wraz ze wzrostem cen w imperium, przeżywającym trudne lato i je-sień 1906 roku, a zaraz potem jedną z najcięższych zim (1906/1907). Brakowało opału, chleba, mąki, a ceny osiągały – jak piszą historycy – „poziom nie do zniesienia” ¹³¹.

129 Findley Carter Vaughn, 1986, Economic Bases of Revolution and Repression in the Late Ottoman Empire, „Comparative Studies in Society and History” vol. 28, nr 1, styczeń 1986, s. 81.

130 Ruch młodoturków „wywodził się głównie z zachodnioeuropejskich elit intelektualnych, pozyskiwał dla swych idei dużą grupę oficerów służących w osmańskiej armii, by obalić reżim Abdülhanida II” (Stawowy-Kawka Irena, 2000, Historia Macedonii, Ossolineum, Wrocław–

–Warszawa–Kraków, s. 159).

131„Le Moniteur Oriental”, 3 lutego 1907; Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Em-pire, op.cit., t. 2, s. 263–267; Quataert Donald, 1979, The Economic Climate of the „Young Turk Revolution” in 1908, „The Journal of Modern History” vol. 51, nr 3, Supplement, wrzesień 1979,

Wielkie mocarstwo rozpadało się od wewnątrz. Ormianie zorganizowali się w silny ruch narodowowyzwoleńczy i nawet przeprowadzili nieudany zamach na sułtana (1905)¹³². Macedonia, pod strażą europejskiej żandarmerii¹³³, po krwawo stłumionym powstaniu ilindeńskim (Илинденското востание, 1903) nadal organizowała komitety rewolucyjne, o czym pisze historyk i politolog z Krakowa, Irena Stawowy-Kawka¹³⁴.

W latach 1905–1908 Imperium Osmanów ogarnęła rewolucja młodoturków, ale też japońskie zwycięstwo nad Rosją, odwiecznym wrogiem Osmanów, poni-żonym przez azjatycki naród, i rewolucja w Rosji dawały Wielkiej Porcie im-puls do podjęcia działań zbrojnych na Kaukazie, zaangażowania się w walki ormiańsko-azerskie (1905), po stronie Azerów, co oznaczało de facto wojnę terytorialną z Rosją. Ważnym impulsem był również kryzys irański (1905) za-początkowujący rewolucję konstytucyjną w Iranie (جنبش مشروطP اRران, 1905–

–1911), która wymuszała na szachu Muzaffarze al.-Dinie (MuzSzSafari’d-Dīn Shāh Qājār, مظفرالدين شاP قاجار, 1896–1907) ustępstwa monarsze i ostatecznie zgodę na utworzenie parlamentu w roku 1911.

Przygotowywanie rewolucji przez ruch młodoturków w imperium Osmanów (1902–1904) i jej przebieg w latach 1905–1907, a w końcu przewrót wojskowy

s. D1147–D1161; Findley Carter Vaughn, 1986, Economic Bases of Revolution and Repression, op.cit., s. 83–106.

132 Ormianie walczyli wówczas nie tylko z Turcją na ziemiach zajętych przez Osmanów (sze-rzej na ten temat: Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgar-skim, op.cit., s. 587), ale też z Rosją po tym, jak Gubernator Generalny Kaukazu, książę Grigorij Golicyn (Князь Григорий Сергеевич Голицын, 1838–1907), nakazał konfiskatę mienia Kościoła Ormiańskiego (szerzej na ten temat: Atamian Stevan, 1959, The Armenian Community. The His-torical Development of a Social and Ideological Conflict, Philosophical Library, New York, s. 114–115; Świętochowski Tadeusz, 1998, Azerbejdżan i Rosja. Kolonializm, islam i narodowość w podzielonym kraju, Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa, s. 54). A jednocześnie kon-flikt ormiańsko-azerski, tak zwana wojna tatarsko-ormiańska (1905), zaangażował Imperium Osmańskie po stronie tureckich Azerów i pochłonął około 128 wsi ormiańskich i 158 muzułmań-skich, zaś liczba ofiar – w zależności od źródeł – wyniosła liczbę od 3100 do 10 000 ludzi (dane z różnych źródeł, które powołują się głównie na: Ordubadi Mohammad Saeed, 1991, Ganli Illar, Karabagh Yardim Komitesi, Baku, s. 10, 116).

133 Nad pokojem w Macedonii czuwały oddziały pokojowe austriackie, francuskie, włoskie i brytyjskie (Mantran Robert, 1989, Histoire de l’Empire ottoman, wydanie w języku bułgarskim, op.cit., s. 585–586).

134 Bułgaria wspomagała militarnie i finansowo preobrazheńskie (преображенско востание) i ilindeńskie powstania narodowe Macedończyków, a główne walki toczono w trzech wyznaczo-nych na Kongresie Powstańczym w Bitoli (Битола, 2–7 maja 1903) regionach rewolucyjnych:

bitolskim (Macedonia Wardarska), solenickim (Macedonia Egejska) i skopijskim (Macedonia Wardarska), jak też w obwodzie adrianopolskim (Tracja). Do ich stłumienia użyto 164-tysięcznej armii osmańskiej, wyposażonej w 444 działa. Zabito 8800 ludzi, zrównano z ziemią 12 400 mace-dońskich wsi, a 70 tysięcy ludzi pozostało bez dachu nad głową (szerzej na ten temat: Stawowy-Kawka Irena, 2000, Historia Macedonii, op.cit., s. 152–154).

w 1908 roku spowodowały, jak pisze Stanford J. Shaw, osłabienie sułtańskiego ośrodka decyzyjnego¹³⁵.

Wojska imperium zostały rozproszone wewnętrznie oraz zaangażowane ze-wnętrznie w wojny w różnych częściach imperium. Ponadto Grecja zajmowała się własnymi sprawami na Krecie, Serbia była sparaliżowana, Austria zaś sprzyjała Bułgarii, bo sama była zainteresowana Bośnią i Hercegowiną, które zresztą anektowała w 1908 roku.

Bułgaria solidnie przygotowywała się do ogłoszenia niepodległości. Wspo-magała ruch młodoturecki, a w Konstantynopolu i w Macedonii organizowano komitety rewolucyjne, mamiąc jednocześnie Greków i Serbów ideą rozbioru Macedonii. W Rosji działali wojskowi agenci oddani bułgarskiej sprawie, w większości rosyjscy oficerowie, którzy wcześniej służyli w armii bułgarskiej, natomiast w Wiedniu, Paryżu czy Berlinie silne grupy nacisku w sprawie buł-garskiej wytworzono na bazie osobistych kontaktów elity kulturalnej tych państw.

Księstwo nie tylko finansowało pobyt swojej elity kulturalnej i politycznej w europejskich stolicach, ale też z otwartymi ramionami przyjmowało europej-skich architektów, przemysłowców, literatów, dziennikarzy, polityków i nade wszystko przedstawicieli wpływowej arystokracji. W 1905 roku kryzys finan-sowy opanowano. Bułgaria rozwijała się szybko, a jej zdolności finansowe ro-sły, co odczuwali również europejscy specjaliści zatrudniani do budowy linii kolejowych, zakładów przemysłowych i ogromnych gmachów kultury w całym kraju. Rosły inwestycje zagraniczne.

W 1904 roku Bułgarii udało się zmusić sułtana do podpisania zobowiązania, że dokona zwrotu majątków zagarniętych Bułgarom w Rumelii Wschodniej oraz zniesie embargo handlowe, w zamian za co Bułgaria miała się zobowiązać, że zakaże tworzenia na swoim terytorium komitetów rewolucyjnych i zbrojnych czet¹³⁶ oraz nie podejmie działań wymierzonych przeciwko cesarstwu (porozu-mienie z dnia 18 marca/8 kwietnia 1904 roku, art. 1, 6)¹³⁷.

135 Shaw Stanford J., 1977, History of the Ottoman Empire, op.cit., t. 2, s. 263–264.

136 Czeta (чета) to zbrojne oddziały w czasie walk narodowowyzwoleńczych w imperium Osmanów. Jedna czeta to około 100 uzbrojonych ludzi, zwykle chroniących się w górach i lasach.

Według Tymczasowego prawa o czetach leśnych (Привремен закон за нарадните горски чети 1872) czetą kierował jeden przywódca, którego nazywano vojvoda (войвода) i jeden chorąży (alfiere, знаменоносец, байракта), który znajdował się pod bezpośrednimi rozkazami vojvody (art. 1). Przywódców dzielono na trzy stopnie. Pierwszego wyznaczało Najwyższe Dowództwo Narodowe (Върховно народно нaчалство, NDN), a pozostałe 2 stopnie mógł nadać wyznaczony przez NDN vojvoda (art. 2–3). Każdy z vojvodów sam tworzył własną drużynę (дружина) (art. 3).

Osoby przystępujące do czety musiały złożyć przysięgę, że „wyrzekają się pijaństwa, kłamstwa, złodziejstwa, kurewstwa i będą zadowoleni z zapłaty, jaką otrzymują” (art. 5). Obcokrajowcy i innowiercy nie byli przyjmowani do czet (art. 6). Tekst w: Стоянов Захарий, 1884, Записки по българските въстания, op.cit., s. 77.

137 „Mieszkańcy prowincji Rumelia, którzy w ciągu ostatnich dwóch lat zbiegli do Bułgarii lub Rumelii Wschodniej, lub pozostali w kraju, ale pozbawieni zostali swych majątków, uzyskają gwarancje władz cesarskich, iż jeśli zdecydują się powrócić, zostaną im zwrócone ich domostwa

Choć punkty tego porozumienia nie były przestrzegane przez żadną ze stron, uśpiły jednak cesarską czujność w kwestii bułgarskiej i macedońskiej. Cesar-stwo zgodziło się na uznanie niepodległości Bułgarii w zamian za wypłatę 429 milionów lewów jako rekompensaty za koleje żelazne, zaległy podatek za Ru-melię Wschodnią (40 milionów lewów) i inne opłaty oscylujące między 81 a 120 milionami lewów. Sygnały wysyłane przez bułgarskie władze za granicę były jednoznaczne: „za wolność od Turka płacić mu nie będą”, a „odkupią ją sobie krwią”¹³⁸.

30 marca/12 kwietnia 1904 roku Bułgaria podpisała z Serbią układ o unii między dwoma państwami¹³⁹ i Serbia prawdopodobnie opracowała też plany rozbioru Macedonii, ale jednoznacznego potwierdzenia tego w dokumentach archiwalnych nie ma.

Sytuacja wewnętrzna w Bułgarii również sprzyjała ogłoszeniu niepodległo-ści. Aż do 1906 roku rządy były stabilne. Walka polityczna między partiami przekształciła się w formę politycznej kooperacji dla dobra kraju. Stolica roz-wijała się bardzo szybko. W roku 1903 otwarto w Sofii pierwszy szpital, w 1905 roku pierwszy bank kredytowy. W 1903 roku po ulicach Sofii zaczęły jeździć pierwsze tramwaje, lampy oświetliły centrum miasta…

4.4.2. Czynniki decydujące o wprowadzeniu regulacji druku w księstwie w latach 1901–1908

W stosunku do obowiązujących od dnia 7/20 maja 1901 roku regulacji Pra-wo o zmianie prawa i rozporządzeń do Prawa druku¹⁴⁰, które przyznawały me-diom wolność w szerokim zakresie, w latach 1901–1908 dwie pierwsze regula-cje, w 1904 i 1907 roku, dotyczyły szczególnej ochrony księcia i nazwano je Prawem o osobie (Закон за особата, PO), z rodzajnikiem określonym na końcu wyrazu (Osobata), aby było wiadomo, kogo dotyczą.

Pierwszą regulację Prawo o przestępstwach popełnionych przez druk prze-ciwko Głowie Państwa i członkom jego rodziny (Закон за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членовете на неговото семейство, DV nr 11 z 16/29 stycznia 1904)¹⁴¹ – wprowadzono ewidentnie po wydarzeniach w Serbii, czyli zamordowaniu rodziny królewskiej i członków

i ziemie” (Кесяков Богдан Душков, 1925, Принос към дипломатическата, op.cit., 1, s. 22–23.

Tekst w języku polskim: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 76–77, art. 4 porozumienia).

138Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 224–225.

139 Tekst: Външна политика на България, Документи и материали, 1995, София, t. 2, s. 112–113. Tekst cytowany z tłumaczenia polskiego: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 81–82.

140 Закон за отмяна на Закона и наредбите по печата, DV nr 100, 12 grudnia 1901, op.cit.

141Закон за престъпленията, извършени чрез печата против Държавния глава и членове-те на неговото семейство, DV nr 11, 16 stycznia 1904.

rządu w maju 1903 roku, i nie miała ona bezpośredniego związku z wewnętrzną sytuacją polityczną w Bułgarii.

Rozporządzenie to głosiło, że „osoba Księcia jest święta i nietykalna”¹⁴², te-mu zaś, kto za pośrednictwem druku występuje bądź nawołuje do jego zmiany lub zniesienia instytucji Monarchii, grozi kara więzienia od 5 do 10 lat i grzyw-na od 5000 do 10 000 lewów¹⁴³; kto zaś za pośrednictwem druku życzy mu śmierci, podlega karze od 3 do 10 lat więzienia i grzywnie od 3 do 8 tysięcy lewów¹⁴⁴.

Warto podkreślić, że nowe prawo wprowadzono dopiero po 7 miesiącach od zaistnienia wydarzeń w Serbii. Przyzwolenie społeczne dla nowych regulacji było duże. Jedynie satyryczny „Bălgaran” („Българан”) w dwuwierszu „Ach, jak te prawa druku / kneblują nam usta” (Ах, тез закони за печата запушват ни устата) skomentował je w sposób pejoratywny¹⁴⁵.

Drugą regulację dotyczącą szczególnej ochrony „Osoby” wprowadzano w Bułgarii 13 marca 1907 roku, wykorzystując incydent, jaki zaszedł podczas otwarcia gmachu nowo wybudowanego Teatru Narodowego w Sofii, gdy grupa studentów wygwizdała księcia Ferdynanda. Regulacje miały szerszy związek z sytuacją polityczną w kraju.

23 października/7 listopada 1906 roku upadł gabinet generała piechoty Ra-cho Petrova (Рачо Петров Стоянов, 1861–1942), zwolnionego z armii w 1896 roku narodowca, ministra wojny w czasie dyktatury Stefana Stambolova. Powo-dem odwołania rządu stały się publikacje w opozycyjnych gazetach „Mir”

i „Pryaporetz” („Пряпорец”), głoszące, że przy zakupie broni dla macedońskich organizacji narodowowyzwoleńczych oficerowie (rosyjscy?) powiązani z pre-mierem dopuścili się korupcji i malwersacji finansowych. W 1906 roku w całej Bułgarii rozlały się strajki – najpierw na kolei żelaznej, potem na otwartym zaledwie kilka miesięcy wcześniej uniwersytecie.

O sformułowanie nowego gabinetu poproszono Dimităra Petkova (Димитър Николов Петков, 1858–1907) z partii Narodowo-Liberalnej (Народнолибе-рална партия), który był szefem MSW w gabinecie Petrova. Miał on jawnych wrogów w kręgach rosyjskich oficerów związanych z Petrovem, bo torpedował ich decyzje jeszcze w czasie reżimu pełnomocnictw, ale też dysponował w tym gronie oddanymi przyjaciółmi. Przez wiele lat działał w podziemiu macedo ń-skiego ruchu narodowowyzwoleńczego, wydawał się więc w danych okoliczno-ściach najbardziej kompetentny, by rozwiązać sprawy korupcji, uzbroić i wspo-móc orężem Macedończyków, profesjonalnie wyszkolić bułgarskie i macedoń-skie czety. Jego atutem było też, że potrafił pokojowo stłumić strajki.

Jak już wspomniano, do wprowadzenia nowej regulacji dotyczącej druku wykorzystano incydent, jaki zdarzył się przy oficjalnym otwarciu gmachu Te-atru Narodowego dnia 3/16 stycznia 1907 roku.

142 PO 1904, art. 1.

143 PO 1904, art. 2.

144 PO 1904, art. 3.

145 „Българан”, 30 stycznia 1904.

Teatr wybudowano nowoczesny, na podstawie planów architektonicznych przygotowanych przez europejskich architektów, a na uroczystość jego otwarcia z wielką pompą zaproszono dygnitarzy i akredytowane w Bułgarii misje dyplo-matyczne. Był to gmach okazały, choć nie pierwszy z nowo budowanych bu-dynków użyteczności publicznej w Bułgarii.

Podczas uroczystości otwarcia teatru grupa studentów wygwizdała publicz-nie księcia Ferdynanda I, co spotkało się z oburzeniem władz, a sam Ferdynand – uznawszy, że takie zachowanie nie licuje z godnością studenta, zażądał od uczelni ukarania żaków. W ich obronie stanęli inni studenci oraz część uniwer-syteckich wykładowców. To spowodowało, że książę nakazał zamknąć uniwer-sytet, wykładowców zwolnić z pracy, a studentów wcielić do wojska¹⁴⁶.

Niepokoje społeczne rozlały się po kraju. 11/24 marca 1907 roku zabito w Sofii premiera Petkova. Nie wiadomo, dlaczego i z czyjej ręki zginął. Prasa snuła domysły. Morderstwo to było politycznie groźne w dwóch aspektach. Po pierwsze, po raz pierwszy sięgnięto po życie premiera rządu, a po drugie, mor-derstwa dokonano jakby symbolicznie na ulicy Car Osvoboditel (Цар Освобо-дител), poświęconej „Wyzwolicielowi”, carowi Rosji Aleksandrowi II, któremu w tym czasie miano też w Sofii odsłonić pomnik¹⁴⁷.

System polityczny księstwa charakteryzował się w tym czasie występowa-niem wielu partii politycznych o różnej orientacji ideologicznej, reprezentują-cych szerokie spektrum polityczne, obejmujące partie antysystemowe od lewicy po prawicę. W Bułgarii, podobnie jak w Rosji, we Francji czy Włoszech, ist-niały silne partie komunistyczne, ale też silna prawica, co doprowadziło do sys-temu spolaryzowanego pluralizmu, a w końcu do skrajnych działań politycz-nych.

Zaledwie 3 dni po morderstwie premiera Petkova, 14/27 marca 1907 roku przyjęto w Bułgarii nowe, krótkotrwałe Prawo druku (PD 1907) ¹⁴⁸. Miało ono regulować media drukowane, zarówno w sytuacji napięcia społecznego, jak i ewentualnej wojny przed proklamowaniem niepodległości zjednoczonej Buł-garii. Prawo druku opublikowano 2 dni później na łamach gazety „Dărzhaven Vestnik” (DV nr 58, 16/29 marca 1907).

4.4.3. Regulacje druku na wypadek wojny i rewolucji

Nowe Prawo druku podzielono na 4 rozdziały: rozdział I poświęcono zasa-dom ogólnym¹⁴⁹, rozdział II – karom¹⁵⁰, rozdział III – podległości sądowej i produkcji opatentowanej, rozdział IV – rozporządzeniom przejściowym.

146 Szerzej na ten temat: Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България, op.cit., t. 3, s. 205–206.

147 Ostatecznie budowany od 1901 roku pomnik Aleksandra II odsłonięto 30 sierpnia/13 wrze-śnia 1907 roku.

148Закон за печат, DV nr 58, 16/29 marca 1907.

149 PD 1907, art. 1–12.

150 PD 1907, art. 13–27.

W artykule 1 ustawodawca formułował definicję druku, określając, że:

„Drukiem jest każdy wytwór myśli, przekazany za pomocą druku, litografii, hektografii, różnych rysunków, obrazów, przedstawień i innych znaków symbo-licznych”¹⁵¹.

W artykułach 2, 5, 6 i 7 określono zasady działania drukarń jako zarejestro-wanych firm jednoosobowych lub spółek, opierających swą działalność na ko-deksie handlowym, oraz stwierdzono, że niezarejestrowana drukarnia będzie rozumiana jako drukarnia tajna. Organem rejestrującym drukarnie miał być sąd okręgowy¹⁵².

Ponadto uznano, że druki powinny być opatrzone nazwą wydawcy i drukar-ni¹⁵³. Wydawcą mógł być każdy pełnoletni obywatel Bułgarii, który posiadał pełnię praw obywatelskich i politycznych, miał stały adres zamieszkania w księ-stwie, nie był karany na podstawie kodeksu handlowego, cywilnego i skarbowe-go, posiadał wykształcenie wyższe lub średnie (przy dodatkowej opłacie 140 lewów opłaty patentowej¹⁵⁴).

Publikacje książkowe o tematyce politycznej ustawodawca zrównał w pra-wie z prasą polityczną, natomiast jednokartkowe broszury – z prasą periodycz-ną¹⁵⁵.

Jedna osoba mogła wydawać tylko 2 gazety jednocześnie¹⁵⁶.

Odpowiedzialność za przestępstwa w druku pozostawiono w formie nie-zmienionej z poprzedniego Prawa druku, gdzie najpierw odpowiadał autor, gdy go nie można było ustalić – redaktor, wydawca, drukarz i na samym końcu sprzedawca¹⁵⁷.

Wydawca – by znieść z siebie odpowiedzialność karną – musiał udowodnić autorstwo innej osoby w stosunku do druku stanowiącego przestępstwo¹⁵⁸. Na-kładano kary administracyjne, a gdy wydawca bądź autor nie byli w stanie ich zapłacić, mogły one być zamienione na karę pozbawienia wolności¹⁵⁹.

Zgodnie z nowymi rozporządzeniami, głównym wykroczeniem było posia-danie tajnych drukarń i niezarejestrowanych gazet, a wysokość grzywien okre-ślono na sumę od 100 do 1000 lewów¹⁶⁰.

Kto za pośrednictwem druku namawiał do popełnienia przestępstwa, naru-szania porządku prawnego w kraju bądź działań narażających kraj na niebezpie-czeństwo wewnętrzne lub zewnętrzne, podlegał karze więzienia od 3 miesięcy

151 PD 1907, art. 1.

152 PD 1907, art. 2, 5–7.

153 PD 1907, art. 3.

154 PD 1907, art. 3 ust. 2–3.

155 PD 1907, art. 3.

156 PD 1907, art. 7.

157 PD 1907, art. 9.

158 PD 1907, art. 10.

159 PD 1907, art. 12.

160 PD 1907, art. 13, 14.

do 3 lat i karze grzywny¹⁶¹. Podobnej karze podlegał ten, kto szerzył nienawiść lub promował niechęć do wojska; kto naruszał porządek społeczny, niósł obrazę, złorzeczył innemu¹⁶², przy czym ustawodawca rodzaj i wielkość kar odnosił do kodeksu karnego¹⁶³.

Sprawy w kwestii przestępstw w druku rozpatrywały sądy okręgowe¹⁶⁴ na osobisty wniosek poszkodowanego¹⁶⁵, przy czym władnymi do wniesienia sprawy mogły być też instytucje: Rada Ministrów – jeśli przestępstwo w druku dotyczyło Zgromadzenia Narodowego, jego komisji bądź deputowanych¹⁶⁶; minister – jeśli dotyczyło jego osobiście bądź ministerstwa i podległych mu organów; minister spraw wewnętrznych – jeśli przestępstwo dotyczyło narusza-nia porządku społecznego, szerzenia nienawiści lub niechęci do wojska¹⁶⁷.

Oskarżony otrzymał szerokie możliwości odwoływania się od wyroku są-du¹⁶⁸, ale też po każdym orzeczeniu sądowym był zobowiązany do opublikowa-nia decyzji sądu na pierwszej stronie gazety, drukiem zwykłym.

4.4.4. Analiza porównawcza regulacji druku – stan na 1907 rok W stosunku do wcześniej obowiązujących regulacji prawnych, w nowym rozporządzeniu wprowadzono, przede wszystkim, definicję druku¹⁶⁹ oraz zrów-nano prawa wydawców w prawie handlowym z innymi formami działalności gospodarczej, która podlegała rejestracji na zasadach ogólnych. Jedynym obostrzeniem w wypadku rejestracji działalności wydawniczej był wymóg wyż-szego wykształcenia. Działalność wydawniczą mogła prowadzić też osoba z wykształceniem średnim, ale za dodatkową opłatą administracyjną, która nie przyznawała jej praw „patentowych”¹⁷⁰.

Poza regulacjami dotyczącymi druku, ochroną objęto wojsko i urzędy pań-stwa każdego szczebla. Warto zwrócić uwagę, że – w odróżnieniu od wcześniej-szych regulacji – nie wprowadzono nakazu umieszczania odpowiedzi ani też nie wprowadzono konieczności publikowania sprostowań przez prasę.

Z danej regulacji prawnej w Bułgarii do dziś pozostawiono: odnośnie do działalności wydawniczej – rejestrację prasy na zasadach ogólnych dla firm

Z danej regulacji prawnej w Bułgarii do dziś pozostawiono: odnośnie do działalności wydawniczej – rejestrację prasy na zasadach ogólnych dla firm

W dokumencie Władza i media w Bułgarii (Stron 162-175)