Przedmiot badań

Za przedmiot badań, jako studium przypadku, wybrano Bułgarię.

Bułgaria to niewielki (110 910 km²), europejski kraj położony w południo-wo-wschodniej Europie, na Bałkanach, o stosunkowo małej liczbie ludności (około 7 320 000)¹⁴⁷. Nie jest etnicznie, narodowo czy religijnie spójny.

Państwowość Bułgarii przerwano w roku 1393, kiedy to dostała się pod jarzmo Osmanów. Kraj, jako pierwszy na Bałkanach i w Europie, uległ islam-skiemu imperium (1396 r.) i jako jeden z ostatnich z niewoli osmańskiej się wyzwolił (1908 r.). Zakres badań obejmuje okres od 1840, gdy pojawiają się pierwsze periodyki bułgarskie, a Bułgaria jeszcze znajduje się pod jarzmem osmańskim, do 2007 roku, gdy niepodległa, demokratyczna Bułgaria staje się członkiem Unii Europejskiej.

W odniesieniu do regionu bułgarski druk periodyczny rozwija się stosunko-wo późno, a jego losy są burzliwe, podobnie jak polityczne dzieje państwa, w którym przeprowadzono cztery zamachy wojskowe, powodując diametralną zmianę systemu politycznego i medialnego kraju.

1.2.1 Metoda badań

Systemy medialne przedstawiane w literaturze mają zwykle charakter dekon-strukcjonistyczny. Brak w nich stałego odniesienia przedmiotowego do sfery politycznej, gospodarczej czy społecznej, brak strukturalnej hierarchizacji.

W literaturze przedmiotu rzadko podaje się przyczyny i skutki ukształtowania i funkcjonowania systemu medialnego, jego zależności z systemem politycznym czy gospodarczym. Opisuje się je, jakby były zawieszone w próżni, w odizolo-waniu od innych zjawisk społecznych i politycznych.

Na podstawie przeprowadzonych badań nad systemem medialnym w Bułga-rii można zauważyć, że system medialny i media jako narzędzie komunikowa-nia, również politycznego, nigdy nie są zawieszone w próżni, podobnie jak zmiany normatywne czy instytucjonalne dotyczące sfery politycznej bądź pu-blicznej. Należą one do tej kategorii przyczynowo-skutkowej, gdzie system jest stanem pewnej przyczyny, która powstaje ze względu na pewien skutek i niesie określony skutek, który wywołuje dalsze przyczyny.

Regulacje sfery medialnej (normatywne i instytucjonalne) występują w bez-pośredniej zależności od dominujących doktryn oraz reżimów politycznych, które powołują do życia różne instytucje medialne.

Przy gwałtownie zmieniających się doktrynach politycznych i ustrojach wiele z historycznie wprowadzonych regulacji i powoływanych do życia insty-tucji regulujących działalność sfery medialnej kolejny system wchłania jako własne i rozwija.

147 www.cia.gov.pl

Przyjęto założenie, że systemu medialnego Bułgarii nie da się zadowalająco opisać i wyjaśnić bez uwzględnienia jego genezy, czyli potraktowania w długim okresie ciągu rozwojowego. Przyczyna tego tkwi w przekonaniu, że wiele ele-mentów aktualnego systemu w oderwaniu od swojej „historyczności” nie ma logicznego wytłumaczenia roli i funkcji, jaką pełnią aktualnie w systemie. Do-piero ukazanie przyczyn i kontekstu historycznego ich powstania oraz rozwoju tłumaczy rolę, jawną bądź ukrytą, którą pełni aktualnie w systemie.

Tego typu historyczne podejście badawcze narzucił sam podmiot badany, czyli system medialny Bułgarii.

Po pierwsze, analiza państwa, eksponującego wobec obywateli monopol przemocy, wyłoniła w Bułgarii sferę medialną jako obszar pacyfikowany w okresie obowiązywania różnych doktryn i systemów politycznych. W warun-kach naturalnych media są wolne od ataków politycznego gwałtu, ale w warun-kach wojny czy przewrotów wojskowych stają się one jednym z pierwszych elementów zmian systemowych.

Po drugie, zamach na wolność mediów dokonywał się zwykle jako akt gwałtu na swobodach obywatelskich i politycznych, a ograniczanie swobód obywatel-skich i politycznych zwykle występowało wraz z tłumieniem wolności mediów.

Po trzecie, dzisiejszy system medialny to wynik ciągu skutków i przyczyn hi-storycznych, który jednocześnie staje się przyczyną i niesie określony skutek dla państwa i społeczeństwa na przyszłość. Media bowiem są narzędziem komuniko-wania i edukacji społecznej, w tym edukacji politycznej. Od wiedzy politycznej zależy dokonywanie optymalizacji wyborów politycznych, a od wyborów poli-tycznych jest zależny stan państwa, społeczeństwa i narodu jako całości.

Zadano więc pytanie, czy system medialny Bułgarii pomaga czy też prze-szkadza w optymalizacji wyborów społecznych i politycznych, a jeśli przeszka-dza, to dlaczego i jakie elementy systemu medialnego na to wpływają.

W badaniach systemu medialnego za podstawowy klucz kształtowania in-stytucji medialnych przyjęto tworzenie regulacji, norm i instytucji medialnych przez władzę polityczną państwa.

W procesie badania systemu medialnego wykorzystano źródła zastane, jak:

normy prawne, sprawozdania i protokoły dotyczące sfery medialnej, występują-ce w jednolitym systemie regulacji medialnych bądź rozproszone w wielu ak-tach prawnych, a dotyczące sfery medialnej. Badania przeprowadzano w sposób następujący. Najpierw przeanalizowano aktualny stan systemu medialnego Buł-garii, usystematyzowano go i opisano pod względem strukturalnym i normatyw-nym. W systemie tym wyłoniono te elementy, które nie znajdowały logicznego wytłumaczenia w ramach obowiązującego, demokratycznego, systemu politycz-nego. Takim elementem był, na przykład: zakaz krytykowania przez media wła-dzy politycznej i administracji państwa, czyli innymi słowy, odebranie mediom funkcji kontrolnej władzy politycznej, co jest jednym z podstawowych praw społeczeństw demokratycznych.

Nie mogąc odnaleźć logiki tego typu regulacji, przywoływano źródła i anali-zowano media w ujęciu tradycji historycznej w celu sprawdzenia, w jakim

okre-sie, w jakim systemie politycznym, w jakich okolicznościach dana regulacja została przyjęta i jaką funkcję, jawną bądź ukrytą, pełni w aktualnym systemie.

W ten sposób zwrócono uwagę na to, że wiele elementów bułgarskiego systemu medialnego to treści i regulacje wprowadzone w XIX wieku w Imperium Osmańskim, gdzie obowiązywała islamska teonomia, a system polityczny moż-na moż-nazwać monarchią patrymonialną. W monarchii patrymonialnej (Wielka Porta XIX wieku) i demokracji parlamentarnej (Bułgaria XXI wieku) funkcje mediów w zakresie komunikowania, w tym komunikowania politycznego, nale-ży uznać za fundamentalnie odmienne. Zastanawiające jest zatem, dlaczego elementy prawa regulujące sferę medialną w państwie Osmanów do dziś są żywe w Bułgarii. Aby odpowiedzieć na to pytanie, przeanalizowano regulacje sfery medialnej i systemy polityczne od XIX wieku do czasów współczesnych.

Następnie normatywne źródła zastane uznano za pierwotne, a zatem też auten-tyczne i wiarygodne, i poddano je analizie ilościowej oraz jakościowej, jak również przeanalizowano pod względem inkorporacji i kodyfikacji, czyli zebrano i połą-czono normy prawne dotyczące sfery mediów bułgarskich w okresie od ich poja-wienia się w 1840 roku do końca roku 2007. Przedstawiono je według kryterium chronologicznego, by wskazać dynamikę rozwoju w ramach systemu politycznego.

Nie tylko rejestrowano informacje zawarte explicite w źródłach, ale też na podsta-wie tych informacji dokonywano interpretacji zjawisk, których dotyczyły.

Liczono się z tym, że w takich źródłach, jak: normy prawne, sprawozdania i protokoły wiele treści dotyczących doktryny medialnej mogło być przemilcza-nych i dlatego przeprowadzano analizę treści i zawartości mediów w propono-wanym przez socjologa Irenę Tetelowską aspekcie funkcjonalnym mediów, jako narzędzia przekazania pożądanych politycznie treści¹⁴⁸.

Przyjęto zalecaną przez Tetelowską zasadę segregacji mediów (gazet) na grupy, a potem, w aspekcie zawartości, ukazania różnic bądź podobieństw mię-dzy nimi¹⁴⁹.

Metoda ta pozwala wyłonić grupy mediów, które na przykład promują spo-łeczne postawy lojalne wobec systemu i jego instytucji, oraz takie, które pro-mują treści i zachowania naruszające równowagę i trwałość systemu.

Skala rozproszenia treści i zawartości tych mediów świadczyła albo o plura-lizmie politycznym (treści rozproszone), albo o wyraźnym kształtowaniu się politycznej opozycji „my” (media lojalne wobec systemu) i „oni” (media naru-szające równowagę i trwałość systemu), czy nawet braku opozycji, wyrażonej zestawieniem „my – media : my – władza”.

W badaniach zwrócono uwagę na związki zachodzące między mediami a pozostałymi elementami procesu komunikacyjnego, które ujawniono i okre-ślono w trakcie analizy. Do takich zaliczono, między innymi, proponowane przez Walerego Pisarka w badaniach prasy związki między cechami przekazów

148 Tetelowska Irena, 1962, Analizy zawartości gazet. Wstępne stadium funkcjonalnej typologii prasy, „Zeszyty Prasoznawcze” nr 4, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków, s. 6.

149 Ibidem.

a czasem ich powstania, między cechami przekazów a odbiorcami oraz między cechami przekazów a ramami kulturalno-społeczno-polityczno-ekonomicznymi, w jakich powstały¹⁵⁰.

W badaniu systemu medialnego wykorzystano takie źródła, jak: relacje bezpośrednich uczestników wydarzeń oraz wybitnych polityków, dowódców, dziennikarzy, pisarzy, a także wspomnienia, opinie, korespondencje, które mo-gły ukazywać relacje pozainstytucjonalne, dominujące w sferze medialnej.

Podstawowym materiałem źródłowym były, przede wszystkim, ustawy wła-dzy ustawodawczej i rozporządzenia wykonawczej. W ten sposób, wnioskowa-no, akty normatywne jako najpewniejsze źródła zastane bezpośrednio mówią o faktach wpływających na sferę medialną. Odczytu zawartych w nich treści dokonano według metodologii nauk historycznych, a ich interpretacji według nauk społecznych i politycznych.

Wiedzę pozaźródłową oparto na wiedzy potocznej o epoce, wiedzy teore-tycznej o mediach i systemach politycznych, wiedzy o ideach i doktrynach po-litycznych, wiedzy o systemie politycznym i jego elementach składowych, czy wreszcie – wiedzy o kulturze i języku badanego kraju.

W świetle nauk historycznych i nauk o polityce tego typu wiedza pozaźró-dłowa opiera się na informacjach pozaźródłowych w sensie ogólnym (efektyw-nym) i w sensie relatywnym. W sensie ogólnym są to informacje uzyskane ze źródeł pewnych, a w sensie relatywnym to informacje uzyskane z innych źródeł:

w stosunku do czasów współczesnych były to ankiety i wywiady w środowisku instytucjonalnym aparatu państwa, regulującym bądź nadzorującym sferę me-dialną oraz w środowisku instytucji medialnych. W stosunku do czasów minio-nych za źródło informacji przyjęto opracowania historyczne, pamiętniki pisane przez polityków, a także powieści z epoki czy zawartość mediów, zgodnie z metodologią nauk historycznych¹⁵¹.

Zgodnie z metodologią nauk historycznych i politycznych, na podstawie analizy źródeł zastanych i wywołanych, przeprowadzono dwustopniowe wnio-skowanie oparte na zasadzie, że skoro źródło jest autentyczne oraz zawarte w nim informacje wiarygodne, to fakty, o których źródło orzeka dla danego czasu „t”, w rzeczywistości w tym czasie „t” istniały¹⁵².

Zgodnie z metodologią nauk społecznych przyjęto, że „fakt jest albo na pewno prawdziwy, albo prawdziwy z określonym prawdopodobieństwem wte-dy, gdy istnieje obiektywny dowód, który go potwierdza”, a „twierdzenia nauki są trafne, gdy je logicznie wyprowadzono czy wyciągnięto z przyjętych a priori założeń”¹⁵³.

150 Pisarek Walery, 1983, Analiza zawartości prasy, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków, s. 24.

151 Topolski Jerzy, 1984, Metodologia historii, PWN, Warszawa, s. 336–344.

152 Ibidem, s. 385.

153 Frankfort-Nachmias Chava, Nachmias David, 1996, Research Methods in the Social Scien-ce, wydanie w języku polskim: 2001, Metody badawcze w naukach społecznych, tłum. Elżbieta Hornowska, Zysk i S-ka, Poznań 2001, s. 30, 31.

W sensie nauk politycznych dojście do określonego wniosku na podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek oparto na wyciąganiu wniosków z za-wartości materiału źródłowego, jakim są normatywne bądź instytucjonalne re-gulacje dotyczące sfery medialnej w aspekcie historyczno-porównawczym, ukształ-owanym przez paradygmat teoretyczny, zgodnie z którym skala wolno-ści mediów jest wyznacznikiem skali wolnowolno-ści politycznych i społecznych.

Na podstawie analizy politologicznej w aspekcie historyczno-porównaw-czym szukano prawidłowości i współzależności systemu politycznego oraz doktryny wolności mediów.

Źródła zastane poddano analizie treści, która jest jedną z metod badań spo-łecznych i politycznych, dostosowaną do badania procesu komunikowania się (ludzi, instytucji) oraz wytworów dotyczących aspektów pożądanych zachowań społecznych i politycznych¹⁵⁴. Metodę analizy treści zastosowano w odniesieniu do badania procesów trwających przez długi czas.

Problem braku trafności w analizie treści ograniczono poprzez indukcyjne i dedukcyjne metody wnioskowania logicznego.

Starano się sformułować prawa ogólne, które, jak w każdym wnioskowaniu indukcyjnym i dedukcyjnym, mogły być prawdziwe, ale też równie dobrze mo-gły mijać się z prawdą. Hipotezy weryfikowano za pomocą wiedzy pozaźródło-wej w ujęciu rozwoju procesów historycznych, w aspekcie wewnętrznym, a jeśli nie dawały one satysfakcjonującej odpowiedzi, również poprzez odwoływanie się do otoczenia, zarówno systemu politycznego, medialnego, gospodarczego, jak i otoczenia międzynarodowego kraju.

We wnioskowaniu przyjęto założenie, że wszystkie regulacje dotyczące me-diów należą do materiału normatywnego i są ściśle powiązane z obowiązującą systematyzacją prawa. Przyjęto, że prawo, jako zbiór norm ogólnych, pochodzą-cych od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy, wymusza zachowania polityczne i społeczne oraz może hamować bądź stymulować pro-cesy polityczne, społeczne, ekonomiczne i medialne. Prawo jest bowiem instru-mentem politycznego przymusu. Przyjęto, za Jürgenem Habermasem, że zależ-nie od obranej perspektywy norma prawna stanowi inny składnik sytuacji: dla działającego strategicznie leży ona na poziomie społecznych faktów, które z zewnątrz ograniczają jego pole manewru, dla działającego komunikacyjnie zaś leży ona na poziomie obligatoryjnych oczekiwań dotyczących zachowania¹⁵⁵. Zdaniem Jürgena Habermasa, kultura i społeczeństwo, a zatem też media, wza-jemnie się nakładają. Prawo jest jednocześnie systemem wiedzy i systemem działań¹⁵⁶, które w całości tworzą „świat życia”, powstający „z sieci działań komunikacyjnych rozwijanej w społecznych przestrzeniach i historycznych czasach; te zaś działania czerpią ze źródeł kulturowych tradycji i prawowitych

154 Babbie Earl, 2001, The Practice of Social Reasearch, wydanie w języku polskim: 2003, Ba-dania społeczne w praktyce, red. nauk. Agnieszka Kloskowska-Dudzińska, wielu tłumaczy, PWN, Warszawa, s. 367.

155 Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 44.

156 Ibidem, s. 96, 97.

porządków w takim stopniu, w jakim zależą od tożsamości uspołecznionych jednostek”¹⁵⁷.

W typowym trójpodziale władzy (ustawodawcza, wykonawcza i s ądowni-cza) w systemach demokratycznych można media usytuować jako „czwartą władzę” i przypisać im, jako najważniejsze, funkcje kontrolne. Funkcja ta wiąże się, przede wszystkim, z uznaniem mediów jako instytucji, która przejęła dele-gowane przez społeczeństwo prawa kontroli i wyrażania krytyki władzy z wybo-ru publicznego i są przykładem na jedną z podstaw wolności politycznej społe-czeństwa.

Uznano, że w systemach niedemokratycznych funkcje kontrolne mogą doty-czyć kontroli nie władzy przez społeczeństwo, lecz społeczeństwa przez władzę, która w sposób normatywny może zakwestionować prawo społeczne nie tylko do kontroli i wyrażania krytyki poprzez media, ale też do swobodnego wyraża-nia opinii na temat jej samej, jak też doktryny politycznej, jaką reprezentuje.

Media w takich systemach mogą pełnić funkcję politycznej – używając siatki pojęciowej marksizmu – nadbudowy, czyli „wpisywać się w system poglądów, organizacji i instytucji, które służą interesom klasy władającej”¹⁵⁸, a mogą też stać się agendą socjalizacji politycznej, w aspekcie formułowania pożądanych przez władzę politycznych zachowań społeczeństwa¹⁵⁹.

Przyjęto, że media prosystemowe stanowią narzędzie prosystemowej socjali-zacji politycznej, a antysystemowe wykazują wobec niej opór. Skala nasilenia (bądź osłabienia) instytucjonalnych i normatywnych miar walki władzy poli-tycznej z mediami wykazującymi opór wobec systemu politycznego stała się w niniejszej pracy wyznacznikiem skali wolności, autarkii mediów. Im mniejsze parcie na sferę medialną ze strony instytucji państwa, tym większa autarkia mediów, tym mniej skrępowany w aspekcie komunikacyjnym „świat życia”.

Zarówno w jednym, jak i drugim spojrzeniu media uznawano za istotny ele-ment systemu politycznego, bowiem z podstawowych wyznaczników systemu politycznego podanych przez Tomasza Żyro wynika, że system polityczny kraju jest uzależniony od wzajemnego wpływu wielu osób, organizacji, mechanizmów i instytucji oraz od decyzji i zachowań typowych aktorów politycznych, takich jak partie polityczne, grupy interesu, parlament, prezydent, a także od systemu wyborczego, sposobu dystrybucji władzy i form wyrażania opinii publicznej¹⁶⁰.

W trakcie przeprowadzania badań zauważono, że nie zawsze dwie podsta-wowe regulacje sfery medialnej (normatywne i instytucjonalne) pokrywały się ze sobą. Dlatego też w przypadkach, gdy nie istniały regulacje normatywne, zapełniano informacyjną pustkę dotyczącą procesu transformacji sfery medial-nej i doktryny wolności mediów poprzez analizę zmiany struktury instytucji medialnych lub ich funkcji oraz przez analizę treści wynikających z samego przekazu.

157 Ibidem, s. 96.

158 Ehrlih Stanisław, 1971, Wstęp do nauki o państwie i prawie, PWN, Warszawa, s. 52.

159 Sasińska-Klas Teresa, 1992, Socjalizacja polityczna, op.cit., s. 101–112.

160Żyro Tomasz, 2006, Wstęp do politologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 204.

W ten sposób starano się wychwycić cechy stałe, które grupowano na podsta-wie ich podobieństw i różnic. Zauważono, że cechy te zależą od uwarunkowań historycznych i technologicznych epoki, od formacji społeczno-ekonomicznej i reżimu politycznego oraz otoczenia międzynarodowego, w których badany kraj, jego prawo i instytucje medialne działają. Przy czym prawo rozumie się tu w wy-kładni Habermasa jako „wszelkie komunikacje, które zorientowane są na prawo”, a „normy prawne” jako regulacje „odnoszące się refleksyjnie do społecznej inte-gracji dokonującej się wprost w procesie instytucjonalizacji”¹⁶¹.

Należy podkreślić, że prawo jest tworzone przez poszczególne ogniwa orga-nizacji państwowej (organy państwa) i bez tej prawotwórczej działalności pań-stwo nie mogłoby funkcjonować. System normatywny zatem, raz powołany do życia, wpływa na funkcjonowanie państwa i poszczególnych jego organów oraz sfer zarówno w jego całości, jak i w poszczególnych częściach. Raz powołane do życia instytucje polityczne kształtują system polityczny, a instytucje medial-ne – system medialny. Jeśli instytucję medialną powołuje do życia władza poli-tyczna i strukturyzuje ją wewnątrz instytucji politycznych państwa, to tym sa-mym instytucja medialna staje się częścią systemu politycznego.

Prawotwórcza rola organizacji państwowej prowadzi do ustanowienia swo-istego rodzaju hierarchii organów i instytucji państwowych oraz tworzonych przez nie aktów normatywnych dotyczących sfery medialnej i instytucji medial-nych. W związku z tym postawiono pytanie, gdzie w tej hierarchii ustruktury-zowano media i jaka jest ich zależność od doktryny, czy istnieje podległość wobec organów reżimu politycznego w danym okresie „t”?

Regulacje prawne zwykle oznaczają oddziaływanie prawa na stosunki spo-łeczne i instytucjonalne, które powinny funkcjonować zgodnie z decyzją orga-nów państwa i w tym kontekście postawiono pytanie: czy wpływ norm dotycz ą-cych mediów jest zgodny z decyzją organów państwa w stosunku do sfery me-dialnej, czy też media nie poddają się tym wpływom i tworzą tak zwany drugi obieg w kraju, bądź przenoszą się za granicę, poza obszar obowiązywania da-nych regulacji prawda-nych i reżimów politycznych? Czy jest to cecha stała w obrębie sfery medialnej, czy okazjonalna? Jakie instytucje przejmują funkcje komunikacyjne mediów, gdy nakłada się na nie cenzurę?

Prawotwórstwo nie wyczerpuje działalności podstawowej państwa, bowiem może ono też stosować formy przymusu nieprzewidziane w obowiązującym prawie bądź przekraczać sankcjonowanie prawnych regulacji normatywnych.

Postawiono pytanie, w jakich sytuacjach państwo stosuje przymus pozaprawny i jakie są jego formy wobec sfery medialnej?

Znalezienie odpowiedzi na powyższe pytania badawcze stało się kluczowe przy określeniu, które z doktryn politycznych czy reżimów politycznych regu-lują sferę medialną w sposób oficjalny i przezroczysty, a które podporządko-wują sobie media po cichu oraz jaki był, o ile taki wystąpił, skutek wejścia in-stytucji medial

161 Habermas Jürgen, 1992, Faktizität und Geltung, wydanie w języku polskim, op.cit., s. 97.

nych do systemu politycznego i wyjścia z niego? Czy bułgarskie media cechuje opór wobec systemu politycznego i narzucanej im funkcji socjalizacji politycznej, czy i w jakich okolicznościach udzielają poparcia instytucjom, w obrębie których realizuje się władza? Jakie elementy z przeszłości normatywnej i instytucjonalnej mają wpływ na dzisiejszy system medialny w Bułgarii?¹⁶²

System instytucjonalny mediów rozpatrywano według czterech kryteriów, które w nauce o polityce przedstawił Stanisław Ehrlih, i które zwykle są zare-zerwowane dla analizy systemu organów państwa w strukturze organizacji pań-stwowej w celu zrozumienia mechanizmu działania tych organów i określenia ich roli w całokształcie ustroju i organizacji państwowej. Są to: a) zadania, jakie wykonują; b) zakres działań określonych przez uprawnienia i obowiązki (zakres kompetencji); c) organizacja wewnętrzna; d) tryb realizowania zadań w toku stałej działalności¹⁶³.

Podstawowe staje się pytanie o to, w skład jakich organów państwa wchodzą instytucje medialne i jakie organa państwa posiadają w stosunku do nich kompe-tencje normotwórcze oraz czy przynależność instytucjonalna mediów ma związek z typem reżimu i doktryny politycznej. Aby na to pytanie odpowiedzieć, system organów państwa podzielono, zgodnie z wykładnią Stanisława Ehrliha, na:

a) system organów przedstawicielskich, czyli pochodzących z wyboru (parlament, samorząd terytorialny), gdy te wchodziły w skład organizacji państwowej, a nie były tylko organizacjami społecznymi; b) system organów przymusu, które po-dzielono na: pion administracyjny (administracji ogólnej), pion s ądowo-pro-kuratorski i pion przymusu bezpośredniego (wojsko, siły porządku publicznego

a) system organów przedstawicielskich, czyli pochodzących z wyboru (parlament, samorząd terytorialny), gdy te wchodziły w skład organizacji państwowej, a nie były tylko organizacjami społecznymi; b) system organów przymusu, które po-dzielono na: pion administracyjny (administracji ogólnej), pion s ądowo-pro-kuratorski i pion przymusu bezpośredniego (wojsko, siły porządku publicznego