Funkcje oświeceniowe pierwszych periodyków na przykładzie pisma „B ălgarski Orel”na przykładzie pisma „Bălgarski Orel”

W założeniu programowym funkcję oświeceniową miał pełnić bułgarski pe-riodyk „Bălgarski Orel” („Български орел”, 1846–1847), który w Lipsku (Le-ipzig) usiłował wydać Ivan Andreov (Иван Андреов, 1820–1892), znany w historii jako Ivan Bogorov³⁰ (Иван Богоров), dziennikarz, publicysta, wy-dawca książek, ale nade wszystko purysta językowy i autor Pierwszej bułgar-skiej gramatyki (Първичка граматика, 1844)³¹ .

Prezentowane na łamach periodyku poglądy Bogorova pokrywały się z po-lityczną ideologią bułgarskiego odrodzenia narodowego, ukształtowaną pod wpływem zrywu narodowego Greków (1821–1829) i Serbów (1804–1813;

1815).

Walcząc o godność narodową, reformy obywatelskie i społeczne³², bułgarscy działacze odrodzeniowi wykazywali postawy nasycone uproszczonym, nie-usystematyzowanym i intuicyjnym obrazem rzeczywistości społecznej oraz politycznej, bezrefleksyjnie przekazywali poprzez druk stereotypy, wartości i oceny podbudowane silnymi emocjami.

W manifeście opublikowanym w pierwszym numerze pisma „Bălgarski Orel” Bogorov pisał:

29 Szczególnie aktywnie bułgarska prasa działała w Bukareszcie i w Konstantynopolu, w okre-sie bułgarskich powstań narodowych (1875–1878).

30 Bułgarski encyklopedysta, lekarz, wykształcony w Paryżu. Z zamiłowania dziennikarz, wy-dawca i handlowiec. W Lipsku, będąc studentem chemii, wydał 3 numery pisma „Bâlgarski Orel”.

W Konstantynopolu wydawał „Tzarigradski Vestnik”, w Belgradzie, a następnie w Plovdivie – „Zhurnal za nauka, zanayat i tărgovliya” (Журнал за наука, занаяти и търговия), w Bukareszcie gazetę „Narodnost” (Народност). Bogorov jest znany w historii Bułgarii przede wszystkim jako purysta językowy, autor książek: Wprowadzenie do języka bułgarskiego (Упътване за български език) (Речник на българската литература, 1976, Издателство на Българска Академия на науките, София, t. 1, s. 112–114).

31Първичка българска граматика, 1844, Написа Иванчо Андреов, Букурещ, в типогра-фията на Серд. К. Пенчович. Църк.-слав. букви.

32Арнаудов Михаил, 1965, Поети и герои, op.cit., s. 20.

Czy my, Bułgarzy, musimy być „żywi-martwi”? (...) czy musimy pozostać nieznani na świecie (...), czy musimy język swój pozostawić martwym?³³

Nie, My, Bułgarzy, musimy zacząć odczuwać siebie jako naród, który ma takie same prawa, jak inne narody europejskie! Musimy mocno trzymać swój język i wiarę! (...) Mu-simy pokazać, że jesteśmy chrześcijanami, że jesteśmy Słowianami, braćmi Moskwian, Serbów i innych słowiańskich narodów”³⁴.

Poziom świadomości społecznej i politycznej prezentowany na łamach pe-riodyku opiera się głównie na wiedzy potocznej, która jednak z pozoru ma wy-glądać jak refleksyjna, oparta na racjonalnym opisie i wyjaśnianiu zjawisk poli-tycznych i społecznych.

Podstawą naszego pisma jest dział naukowy, opis niektórych cudownych miejsc, krajów i narodów, naszej ojcowizny, jak i innych regionów Europy, a najwięcej słowiań-skich, które są bliższe narodowi naszemu; przypadki szczęścia narodu naszego od starych czasów do dziś; wiadomości o dawnym naszym wolnym państwie; dzieła naszych juna-ków i naszych carów; duma ojcowizny naszej itd.³⁵

Z założenia pismo miało pozwolić Bułgarom na orientację w rzeczywistości politycznej i społecznej oraz na regulację stosunków z otoczeniem. Wpływu na socjalizację i edukację polityczną nie miało ono jednak wielkiego. Ukazały się zaledwie trzy numery pisma „Bălgarski Orel”³⁶, a jako powód zaprzestania dru-ku można wskazać brak zainteresowania czytelnika, jak również słabe, studenc-kie, zasoby finansowe wydawcy.

Warto zaznaczyć, że przyjęty przez Bogorova w gazecie „Bâlgarski Orel”

styl komunikowania społecznego i politycznego poprzez druk periodyczny stał się wykładnią poznawczej, edukacyjnej i oświeceniowej funkcji mediów bułgar-skich w okresie odrodzenia narodowego. Po powrocie do kraju Bogorov został bowiem jednym z najbardziej aktywnych dziennikarzy i wydawców.

Wypracowany przez Bogorova styl dziennikarski towarzyszy bułgarskiej prasie do dziś. Nie cechuje go ani wewnętrzna koherentność, ani logiczność, czy też zgodność z rzeczywistością prezentowanych faktów (prawdziwość), lecz szeroka emocjonalność oparta na bezrefleksyjnie przyjętych stereotypach, nasy-cona uproszczonym wartościowaniem społecznej i politycznej rzeczywistości.

Analizując zawartość pierwszych bułgarskich periodyków, można stwier-dzić, że pierwsza prasa bułgarska sięgnęła nie tylko po mówiony język potoczny

33 „Български орел” nr 1 z 20 kwietnia 1846 roku, karta 1, Народната библиотека в София, fotokopia.

34 Ibidem.

35 Ibidem.

36 Pierwszy numer pisma ukazał się 20 kwietnia 1846 roku, drugi – 20 września 1846 roku, a trzeci – 1 stycznia 1847 roku. Autor-redaktor wydawał go w Lipsku za pieniądze – jak pisał –

„jakie na lekcjach zarobił” i „z książkowego zysku ze sprzedaży swojej gramatyki” (szerzej na ten temat: Речник на българската литература, op.cit., t. 1, s. 165–166; Боршуков Георги, 2003, История на българската журналистика, op.cit., s. 35–43, 46–48; Рангелов Рашо, 1993, Студии върху икономическа, op.cit., s. 9; Топалов Кирил, 1990, Възрожденци, op.cit., t. 1, s. 69–72).

niewykształconego społeczeństwa, lecz także posłużyła się adekwatnym do poziomu percepcji odbiorcy systemem prezentacji treści.

Niemiecki dziennikarz, który podpisywał się jako A. von Huhn, korespon-dent gazety „Könische Zeitung” w 1886 roku opisywał bułgarskie społecze ń-stwo jako „kraj wieśniaków, z ilością inteligencji; tak małą, że na palcach jednej ręki można ich wszystkich policzyć”³⁷. Podobnymi spostrzeżeniami dzielili się Rosjanie, którym jednak, bardziej niż niemieckiemu dziennikarzowi, rzucała się w oczy zamożność społeczeństwa bułgarskiego³⁸.

Zarówno świadectwa niemieckie, jak i rosyjskie podkreślają chłopską struk-turę społeczeństwa bułgarskiego, w miarę zamożnego, ale niewykształconego lub wykształconego elementarnie. Dla większości Bułgarów w imperium Osma-nów dostęp do edukacji czy słowa pisanego był niemożliwy, a dla innych mocno utrudniony. Przez 500 lat niewoli naród stracił ciągłość kulturową, spadł na margines życia społecznego, religijnego i gospodarczego imperium.

Już w XVI–XVII wieku Bułgarzy parali się głównie uprawą roli, wypasem trzody lub drobnym rzemiosłem. Rzadko opuszczali swoje miejsca zamieszka-nia. Owczarze wypędzali stada wiosną, wracali późną jesienią. Bułgarzy nie byli zamożni. Pisać i czytać potrafiło niewielu, a ci, którzy czytali – głównie w alfa-becie greckim bądź francuskim. Przed wyzwoleniem Bułgarzy nie posiadali

37 „Bułgaria to kraj bogaty, ale bogactwo jego opiera się na ziemi – uprawie roli i hodowli.

Przemysłu prawie nie ma. Również handel jest mocno zacofany i znajduje się głównie w rękach Żydów, Greków i obcokrajowców (...). Brak rozwiniętego handlu spowodował, że w Bułgarii nie ma dróg ani miast. Władza turecka nie zadbała o ich budowę, a patrzyła tylko, jak zebrać podatki (...). W okresie wyzwolenia narodowego Bułgaria to kraj wieśniaków, z małą ilością inteligencji;

tak małą, że na palcach jednej ręki można ich wszystkich policzyć” (von Huhn A., 1886, Der Kampf der Bulgaren um ihre Nationaleinheit: politisch-militärische Geschichte der bulgarisch--rumelischen Ereignisse im Jahre 1885, Leipzig, wydanie w języku bułgarskim: 1887, А. Фон Хунъ, Борбата на Българитћ за съединението си. Политическо военна история на Българо--румелийскитћ събития в 1885 г., tłum. Др. Валтеръ, Скоро печатница на Ст. Ив. Роглевъ, Руссе, s. 5, 6, 7).

38 Rosyjski oficer i dziennikarz, książę Wasil Dimitrijewicz Dabidża (Васил Димитриевич Дабиджа, ?–1902) pisał o Bułgarii: „Między Bułgarami nie ma biedaków. Bułgaria to kraj po-wszechnej zamożności: tak mówią ludzie, którzy ją zeszli we wszystkie strony” (Дабиджа Васил Димитриевич, 1888, Сан Стефано и Константинопол в феврале 1878 г. Заметки князя,

„Русская старина” nr 2, s. 382. Cytat podaję za: Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, t. 5, s. 133). Generał Paweł Zotow (Павел Дмитриевич Зотов, 1824–1879), aktywny uczestnik wojen z Turcją na terytorium Bułgarii, pisał w 1886 roku podobnie: „Zdaje się, byliśmy w zupełnym błędzie co do środków Bułgarii, pomimo niejednokrotnie prowadzonych tu przez nas wojen. Wszyscy myśleli, że to kraj biedny, zniszczony, niemogący dostarczyć żadnych środków dla utrzymania armii, a tymczasem wszędzie widać liczne stada, a na podwórzach zeszłoroczne zapasy siana. W Rosji rzadko w której miejscowości można znaleźć taką obfitość przedmiotów pierwszej potrzeby, a i lud nie wygląda uciskany; przeciwnie, dość żywy i sprytny, trochę przypomina chłopów. Nie okazuje przychylności dla nas. Wszystko to dostrzegli nasi żołnierze” (Зотов Павел Дмитриевич, 1886, Война за независимость славян в 1877–1878 гг. Посмертные записки П.Д. Зотова, „Русская Старина”, t. XLIX, styczeń, s. 213–240; luty, s. 425–450, cytaty ze s. 217, 220, 226, 232 podaję w tłumaczeniu za: Kucharzew-ski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, op.cit., t. 5, s. 133–134).

zunifikowanego systemu znaków drukarskich ani norm ortograficznych dla swego języka, a reformy rosyjskie przyjęli późno, na bazie adaptacji serbskich.

Język pierwszej bułgarskiej prasy można określić jako prosty, a czasem na-wet prostacki, nasycony socjolektami, oparty na indeksowej (manifestacyjnej) funkcji języka, szeroko bazujący na stereotypach co – zdaniem Stanisława Mi-chalczaka – przedstawia fragmentaryczną wiedzę o świecie³⁹. Na podstawie analizy treści można stwierdzić, że nadawca w sposób emocjonalny wyrażał przynależność (siebie i czytelnika) do określonej grupy społecznej, a zasób lek-sykalny upraszczał do kreacji takiego obrazu świata, jaki mógł się zmieścić w siatce pojęciowej ledwie potrafiącego czytać bułgarskiego odbiorcy (zarówno w kraju, jak i za granicą).

Socjolekty dominują również w próbnym numerze gazety Ivana Dobrov-skiego (Иван Добровски, 1812–1896) „Mirozrenie” („Мирозрение”, Wiedeń 1849, Bukareszt 1851), którą wydano w Wiedniu w roku 1849. Warto dodać, że po ukazaniu się pierwszego numeru gazeta upadła, bo na jej prenumeratę nie zapisał się ani jeden czytelnik⁴⁰.

Geogri Borshukov pisał w 2003 roku, że w założeniach wiedeńskich Do-brovskiego „Mirozrenie” miało się opierać na wzorcu greckiej „Ermis o logios”

(„Ερμής ο Λόγιος”, 1801–1821), ale ostatecznie wydawca przyjął formułę fran-cuskiego „La Revue du Monde”, skąd zaczerpnięto pomysł na tytuł⁴¹.

Dwa lata później w Bukareszcie Dobrovski zmienił formułę gazety z oświe-ceniowej na rewolucyjną, a wiedeńskie motto gazety „Trzeba dziękować za teraźniejszość i szukać dobra” zostało zdominowane przez hasło „Wolność i państwowość!”.