Ustalenie granic Ksi ęstwa Bułgarskiego i Rumelii Wschodnieji Rumelii Wschodniej

Postanowienia Traktatu pokojowego zawartego przez Rosję i Turcję w San Stefano 1878 r. (TSS)¹ oraz Traktatu berlińskiego z 1878 roku (TB)², ko

1 Traktat pokojowy w San Stefano kończył X wojnę rosyjsko-turecką, toczoną od 24 kwietnia 1877 do 31 stycznia 1878 roku. Wojna rozpoczęła się od ataku Rosji, przy wsparciu powstańców bułgarskich, serbskich, czarnogórskich, a także wojsk rumuńskich, na Turcję i zakończyła zdoby-ciem Adrianopola (Edirne). Traktat korygował granice między Turcją a Czarnogórą (TSS 1878, art.

1), uznawał niepodległość Księstwa Czarnogóry (TSS 1878, art. 2), Serbii (TSS 1878, art. 3–4), Rumunii (TSS 1878, art. 5), Bułgarii (TSS 1878, art. 6–11), gwarantował reformy w Bośni i Her-cegowinie (TSS 1878, art. 14), wprowadzał statut ograniczony na Krecie, w Epirze i Tesalii, a także w europejskich prowincjach Turcji (TSS 1878, art. 15), gwarantował opuszczenie przez Rosję zajętych przez nią terenów Armenii (TSS 1878, art. 16) oraz azjatyckiej i europejskiej Turcji, z wyjątkiem terenów Bułgarii (TSS 1878, art. 25). Tekst traktatu: 1952, Сборник договоров России c другими государствами 1856–1917, Госполитиздат, Москва, s. 159–175. Cytowane tłumaczenie polskie tekstu w: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe z komentarzami, t. 1, Neriton, Warszawa, s. 21–32.

2Сборник договоров России c другими государствами 1856–1917, op.cit., s. 181–206; cy-taty za tłumaczeniem polskim tekstu w: Rubacha Jarosław, Malinowski Andrzej, Giza Antoni, 2006, Historia Bułgarii 1870–1915. Materiały źródłowe, op.cit., s. 36–55.

go kryzys wschodni, określały w sprawie Bułgarii, że terytorium kraju stanowić będą linie granic, obejmujące Bułgarię Północną z sandżakiem sofijskim³; zaś tereny Bułgarii Południowej, nazywane wtedy Rumelią Wschodnią (Източна Румелия, Rumeli-i Sarki), miały pozostać sandżakiem tureckim, ale ze słowiań-skim gubernatorem⁴.

W traktacie z San Stefano (aktualnie Yeşilköy pod Istambułem) nakreślono mapę Bułgarii, sięgającej na południu od Morza Egejskiego, na zachodzie po Jezioro Ochrydzkie⁵. Nominalnie Bułgaria wraz z Rumelią Wschodnią pozosta-wała pod zwierzchnictwem Wielkiej Porty, ale praktycznie – pod protektoratem Rosji⁶.

W traktacie z San Stefano założono wybór księcia Bułgarii w wolnych wy-borach, po uprzednim zatwierdzeniu kandydata przez Wysoką Portę, przy zgo-dzie mocarstw (głównie Rosji) i obwarowano, że nie będzie on potomkiem żad-nej z panujących w Europie dynastii⁷.

Porozumienie podpisane w San Stefano zakładało również zwołanie specjal-nego zgromadzenia bułgarskich osobistości, aby przed wyborem księcia opra-cować zbiór praw podstawowych dla księstwa, określić charakter wyboru oraz formę funkcjonowania przyszłego rządu⁸. Kontrolę nad wszelkimi formami ustanawiania systemu polityczno-gospodarczego oraz praw obywatelskich po-wierzono rosyjskiemu komisarzowi⁹.

Warto zaznaczyć, że po zajęciu Bułgarii przez wojska rosyjskie urząd Na-czelnika Zarządu Cywilnego objął rosyjski książę Władimir Czerkasskij (Вла-димир Александрович Черкасский, 1824–1878), który, co warto dodać, w latach 1864–1866 kierował Komisją Rządową Spraw Wewnętrznych i

3 TSS 1878, art. 6.

4 Стателова Елена, Грънчаров Стойчо, 1999, История на нова България 1878–1944, t. 3, Издателска къща „Анубис”, София, s. 10–11.

5 Obszar Bułgarii wyznaczono od granicy z Księstwem Serbii wzdłuż zachodniej granicy kazy Vranje do pasma Karadag, następnie na zachód przez Kumanovo, Kochani, Kalkadelen do Driny, następnie do Ochrydy (obecnie Macedonia) po góry Linas i dalej – przez Gorchi i Starowo – do góry Grammos.

6 „Bułgaria będzie autonomicznym, płacącym haracz księstwem, z chrześcijańskim rządem i narodową milicją. Ostateczne granice Bułgarii zostaną wyznaczone przez specjalną rosyjsko--turecką komisję jeszcze przed opuszczeniem Rumelii przez armię rosyjską” (TSS 1878, art. 6).

7 „Książę Bułgarii będzie wybierany przez ludność w wolnych wyborach i zatwierdzonych przez Wysoką Portę po uprzedniej zgodzie mocarstw. Żaden z członków panujących dynastii europejskich nie może zostać wybrany księciem Bułgarii. W przypadku, gdy wybór nowego księcia bułgarskiego nie zostanie dokonany (za pierwszym razem – przyp. aut.), wybór nowego księcia odbędzie się na tych samych warunkach i w tej samej formie” (TSS 1878, art. 7).

8 „Zgromadzenie notabli bułgarskich, zwołane w Filipopolu (Plovdiv, stolica Rumelii Wschod-niej – przyp. aut.) lub Tărnovo (Veliko Tărnovo, stara stolica Carstwa Bułgarii – przyp. aut.) przed wyborem księcia, opracuje pod nadzorem rosyjskiego komisarza i w obecności komisarza ottomań-skiego ustawę dotyczącą przyszłego rządu, wzorując się na tym, co zostało zrobione w 1830 roku, po pokoju adrianopolskim w księstwach naddunajskich” (TSS 1878, art. 7).

9 „Wprowadzenie ładu w Bułgarii, jak też nadzór nad tymi zmianami, powierzone zostaną na dwa lata komisarzowi rosyjskiemu” (TSS 1878, art. 7).

chownych Królestwa Polskiego (Królestwo Polskie kongresowe, царство По-льское, 1815–1916) i jako członek Komitetu Urządzającego, przeprowadzające-go ukazy uwłaszczeniowe w kongresowym Królestwie Polskim¹⁰, dał się po-znać, jak o nim pisano, jako „tępy despota, doktryner i rusyfikator”¹¹.

W Bułgarii Czerkasskij żądał ślepego posłuchu i bezmyślnego wykonywania rozporządzeń. Chciał zaadaptować dla księstwa większość rosyjskich regulacji prawnych w celu ustanowienia dla siebie władzy gubernatorskiej¹², ale pod ko-niec negocjacji traktatowych tak poruszyły go jego ostateczne postanowienia, że 19 lutego (3 marca) 1878 roku, o godzinie 5 rano zmarł na zawał serca w San Stefano, kilka godzin przed podpisywaniem dokumentu¹³. Jego miejsce zajął książę Aleksandr Dondukow Korsakow (Александр Михайлович Дондуков-Корсаков, 1820–1893)¹⁴, który, w odróżnieniu od Czerkasskiego, dał się poznać jako zwolennik doktryn liberalnych państwa.

Zgodnie z postanowieniami traktatu, komisarza wspierała rosyjska armia, w sile sześciu dywizji piechoty i dwóch dywizji kawalerii, nie więcej niż 50 tysięcy ludzi, która stacjonowała w księstwie przez dwa lata, na bułgarski koszt¹⁵. Rosja musiała opuścić całą europejską i azjatycką część Turcji¹⁶, poza terytoriami przyznanymi Księstwu Bułgarii (Bułgaria Północna i sandżak sofij-ski), co de facto stało się przyczyną śmiertelnego zawału Czerkasskiego.

Szczegółowe regulacje dotyczące Bułgarii opracowano w 1878 roku w Ber-linie i w traktacie, kończącym kryzys wschodni, znacznie okrojono zarówno terytorium Bułgarii¹⁷, jak również zmniejszono jej autonomię. W traktacie za-znaczono, że:

10 Большая Советская Энциклoпедия, 1978, wydanie trzecie, Советская Энциклoпедия, Москва, t. 29, s. 80.

11 Kucharzewski Jan, 2000, Od białego caratu do czerwonego, op.cit., t. 5, s. 136.

12 Regulacje te nie miały charakteru systemowej wykładni prawa. Rosja sama takowej wykład-ni wykład-nie posiadała. W 1864 roku opracowano, co prawda, w Rosji ustawę regulującą postępowanie karne, która składała się ze wstępu oraz trzech ksiąg i liczyła w całości 2012 artykułów, ale ze względu na permanentny stan wojny i napiętą sytuację wewnętrzną wszelkie sprawy karne rozpa-trywały sądy wojskowe (Maciejewski Tadeusz, 2007, Historia powszechna ustroju i prawa, op.cit., s. 763, Nb 1073).

13Черкасский князь Владимир Александрович, Русский биографический словарь, op.cit.

14 Ibidem.

15 TSS 1878, art. 7–8.

16 TSS 1878, art. 25.

17 „Granica będzie przebiegać na północy prawym brzegiem Dunaju, od dawnej granicy Serbii aż do punktu, który wyznaczy komisja europejska, położonego na wschód od Silistry. Z tego punktu skieruje się ku Morzu Czarnemu i dotrze na południe do Mangalii, która zostanie włączona do terytorium rumuńskiego. Morze Czarne będzie stanowić wschodnią granicę Bułgarii. Na połu-dniu granica biegnąć będzie korytem strumienia, nad którym położone są wsie Hodża-Kioj, Selam-Kioj (...) – do głównego łańcucha gór Wielki Bałkan, aż do szczytu Kosica. Tu opuści łańcuch Bałkanów i skieruje się na południe między wsiami Pirtop i Dużancy, z których pierwsza przypad-nie Bułgarii, a druga Rumelii Wschodprzypad-niej, aż do potoku Tuzu-Dere, a następnie z biegiem tego potoku podąży aż do jego ujścia do Tupolicy” (TB 1878, art. 1).

Terytorium Bułgarii tworzyć będzie, płacące haracz, autonomiczne księstwo pod zwierzchnictwem Jego Wysokości Sułtana (...); będzie ono posiadać chrześcijański rząd i narodową milicję¹⁸.

3.2. Podstawy systemu politycznego Księstwa Bułgarii Zgodnie z traktatem berlińskim (1878) monarcha Bułgarii miał zostać wy-brany przez ludność, po zatwierdzeniu przez Wysoką Portę, po uprzedniej zgo-dzie mocarstw¹⁹.

Mając do wyboru dwa miasta: Plovdiv – stolicę Rumelli Wschodniej i Veli-ko Tărnovo – starą stolicę II Carstwa Bułgarii, ustalono, że zgromadzenie buł-garskich notabli zbierze się w Tărnowie, by „przed wyborem księcia opracować statut ograniczony Księstwa”. Przy wyborach i opracowaniu ograniczonego statusu powinno wziąć pod uwagę następujące czynniki praw obywatelskich:

– Podczas organizowania wyborów i opracowania statutu ograniczonego muszą być wzięte pod uwagę prawa i interesy wszystkich zamieszkujących je społeczeństw²⁰;

– Odmienne wyznania bądź przekonania religijne nie mogą służyć za powód wyklu-czenia kogokolwiek, bądź nieprzyznania mu praw obywatelskich i politycznych; prawa dostępu do urzędów publicznych, funkcji i zaszczytów lub wykonywania swojej profesji i rzemiosła w jakimkolwiek miejscu²¹.

Traktat berliński przyznawał Rosji prawo pozostawienia przez okres 9 mie-sięcy wojsk okupacyjnych w Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej²². Kwestii od-noszących się do Macedonii, Morza Egejskiego i innych terenów przyznanych jej w traktacie z San Stefano, do których Bułgaria wyrażała pretensje terytorial-ne, w traktacie berlińskim nie poruszono.

Ustalono, że tymczasowy rząd Bułgarii będzie funkcjonować do ukończenia prac nad statutem ograniczonym księstwa pod nadzorem carskiego komisarza rosyjskiego²³.

Warte podkreślenia jest, że w czasie tymczasowego zarządu komisarycznego ziemie bułgarskie podlegały władzy Rosji, a porozumienia z San Stefano i Ber-lina przewidywały dla Bułgarii instytucję monarchy, określonego w traktacie berlińskim jako: wybranego przez naród, przy zgodzie mocarstw i zaakceptowa-nego przez sułtana.

Taka regulacja instytucji monarchy w Bułgarii w formie niezmienionej pozo-stała do 1908 roku, do czasu ogłoszenia niepodległości przez Carstwo Bułgarii i wprowadzenia w kraju systemu monarchii dziedzicznej²⁴.

18 TB 1878, art. 1, 2.

19 TB 1878, art. 5.

20 TB 1878, art. 4.

21 TB 1878, art. 5.

22 TB 1878, art. 22.

23 TB 1878, art. 6.

24 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 43.

Tymczasowy rosyjski zarząd komisaryczny miał przygotować dla Bułgarii kadry do rządzenia krajem i powołać instytucje. Spośród nich za najważniejsze należy uznać: Najwyższy Sąd Kasacyjny (Върховен касационен съд, 1878), Bibliotekę Narodową (Народна библиотека), Bułgarski Bank Narodowy (Българска народна банка, 1879) oraz Zgromadzenie Ustawodawcze (Учредителното събрание, 1879), które miało na celu przygotowanie tymcza-sowego statutu księstwa²⁵, w literaturze nazywanego Konstytucją Tarnowską (Търновска конституция).

W zwołanym 10/23 lutego 1879 roku w Veliko Tărnovo Zgromadzeniu Ustawodawczym zasiadło 231 delegatów, z czego tylko 89 z wyborów (jeden mandat przypadał na 10 tysięcy wyborców), a resztę stanowili bułgarscy notable życia politycznego, duchowego i intelektualnego²⁶.

Tak mała reprezentatywność obywatelska z wyborów w Zgromadzeniu Ustawodawczym może wynikać z charakterystycznego dla Europy XIX wieku rozumienia ciała ustawodawczego, które w monarchiach miało pełnić rolę, wy-korzystując słowa Hegla, „dodatku w systemie politycznym”²⁷, a celem obrad Wielkiego Zgromadzenia Narodowego wcale nie było wypracowanie rozumne-go kształtu ustaw²⁸, tylko zapewnienie, by użyć znów słów Hegla, „podmioto-wego momentu wolności formalnej”²⁹.

Uformowanej z notabli życia społecznego i ekonomicznego bułgarskiej kon-stytuancie przedłożono pod dyskusję, przygotowany przez rosyjski korpus oku-pacyjny³⁰, projekt konstytucji księstwa³¹.

Za jego autora w literaturze naukowej podaje się szefa wydziału sprawiedli-wości w rządzie petersburskim, Siergieja Łukjanowa (Сергей Лукянов, ?–?),

25 Ibidem, s. 54–55.

26 Ibidem, s. 285.

27 Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, wydanie w języku polskim, op.cit., § 245.

28 Ibidem, § 314.

29 Ibidem, § 301. Zbigniew Stawrowski pisze, że rzeczywiste uzasadnienie konieczności istnie-nia władzy ustawodawczej, w myśli koncepcji Hegla, polegało na zainteresowaniu sprawami ogól-nymi tej części społeczeństwa, której życie toczyło się zasadniczo w sferze prywatnej. Istotne jest tu tylko i wyłącznie zaspokojenie Heglowskiego „podmiotowego momentu wolności formalnej”, to znaczy wytworzenie w obywatelach przekonania, że to, co wydarza się na arenie politycznej, nie jest czymś zupełnie obcym i niezależnym od ich woli, a tym samym wzbudzenie w nich poczucia identyfikacji z państwem i wykształcenie postaw patriotycznych (Stawrowski Zbigniew, 1994, Państwo i prawo w filozofii Hegla, Biblioteka Myśli Politycznej, Wydawnictwo Naukowe PAT, Kraków, s. 122). Hegel uzasadniał, że „społeczeństwo obywatelskie przy całym nadmiarze bo-gactwa nie jest dość bogate, to znaczy nie posiada w należącym do niego majątku dostatecznie dużo, aby zapobiec nadmiarowi ubóstwa i wytwarzaniu się motłochu” (Hegel Georg Wilhelm Friedrich, 1821, Grundlinien der Philosophie des Rechts, wydanie w języku polskim, op.cit.,

§ 245).

30 Rosyjski korpus okupacyjny w Bułgarii i Rumelii Wschodniej miał składać się z 6 dywizji piechoty i 2 dywizji kawalerii i nie mógł liczyć więcej niż 50 tysięcy ludzi. Korpus ten utrzymywa-no na koszt zajętego przez niego kraju (TB 1878, art. 22).

31 TB 1878, art. 22.

członka tymczasowego zarządu rosyjskiego w Bułgarii³², który, jak piszą polscy politolodzy, Janusz Karp i Marian Grzybowski, założył dla księstwa silny ośro-dek władzy monarszej z wąskim katalogiem swobód politycznych i obywatelskich³³.

Z przeprowadzonych aktualnie badań archiwalnych w Rosji wynika, że Kon-stytucję Księstwa Bułgarskiego³⁴ (Konstytucja Tărnowska, Търновска консти-туция, KT) opracowano w powołanej specjalnie do tego celu w Petersburgu Komisji Administracyjno-Publicznej Osoboje Sowieszczanije (Особое совеща-ние)³⁵, na której czele stał nie Siergiej Łukjanow, lecz książę Siergiej Nikołaje-wicz Urusow (Сергей Николаевич Урусов, 1816–1883), a za sprawy meryto-ryczne odpowiadał Aleksandr Dmitrijewicz Gradowskij (Александр Дмитри-евич Градовский, 1841–1889)³⁶. Warto zaznaczyć, że Gradowskij to rosyjski liberał, teoretyk państwa narodowo-progresywnego, zwolennik doktryny kon-stytucjonalizmu z gwarantowanymi szeroko prawami wolności mediów i prawami obywatelskimi. Fakt, iż jego nazwisko nie jest ujmowane w historii bułgarskiego konstytucjonalizmu, może mieć związek z tym, że był zwolenni-kiem idei i doktryn, które przez bolszewicką i radziecką Rosję nie były akcep-towane. Aktualnie, dzięki udostępnieniu nauce materiałów archiwalnych, można stwierdzić, że rosyjskich ojców bułgarskiej konstytucji jest wielu. Fundamentem bułgarskiej konstytucji stała się doktryna liberalna, czy – jak pisał w 2000 roku Władimir Aleksandrowicz Gutorow (Гуторов Владимир Александрович), rosyjski historyk doktryn politycznych – „oszałamiająco liberalna dla Rosji ówczesnych czasów”³⁷.

32 Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, 1987, Българските държавни институции, op.cit., s. 285.

33 Karp Janusz, Grzybowski Marian, 2002, System konstytucyjny Bułgarii, Wydawnictwo Sej-mowe, Warszawa, s. 5.

34Конституция на Българското княжество, przyjęta 16 kwietnia 1879, zm. 15 maja 1893 i 11 lipca 1911 roku.

35 W Rosji carskiej tak nazywano niektóre komisje o mieszanym składzie osobowym, złożone z przedstawicieli administracji państwa oraz obywateli powoływanych w celu rozpatrzenia i opra-cowania projektów prawnych dotyczących różnych dziedzin życia.

36 „Gradowskij uczestniczył w redagowaniu projektu bułgarskiej konstytucji 1879 roku, która, według wyobrażeń Rosji ówczesnych czasów, wyglądała «oszałamiająco liberalnie» (...) stała się ona podstawą Konstytucji Tărnowskiej. Projekt konstytucji został zaaprobowany przez II wydział Osobistej Kancelarii Jego Wysokości” (Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Ива-нович, 2002, А.Д. Градовский, ученый и социально-политический мыслитель, „Журнал соци-ологии и социальной антропсоци-ологии”, nr 3, t. 5, s. 36). Przewodniczącym komisji był książę Siergiej Nikołajewicz Urusow (Сергей Николаевич Урусов, 1816–1883), w jej skład wchodzili także sekretarz państwa F.A. Brun (Ф.А. Брун), wicedyrektor Departamentu Azji MSZ (Азиатс-кий департамент министерства иностранных дел) A.A. Mielnikow (А.А. Мельников) i profesor prawa Uniwersytetu Petersburskiego Gradowskij, którego nazywano autorem bułgarskiej konstytucji (Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Иванович, 2002, А.Д. Градовский, ученый, op.cit., s. 36–37).

37 Гуторов Владимир Александрович, Гуляк Иван Иванович, 2002, А.Д. Градовский, ученый, op.cit., s. 36.

Za podstawę w opracowaniu konstytucji księstwa jej autorzy – ilu by ich nie było – przyjęli ustawę zasadniczą królestwa Belgii z 1831 roku, należącą do najstarszych ustaw zasadniczych w Europie i na świecie wraz z formami jej adaptacji w Serbii i Rumunii.

Pierwsza bułgarska ustawa zasadnicza składała się z 22 rozdziałów, w któ-rych zawarto 169 przepisów, w tym regulacje dotyczące sfery medialnej.

Rozdziały I–VIII dotyczą terytorium księstwa, jego godła oraz kompetencji księcia i Zgromadzenia Narodowego, rozdział IX – wyznania wiary, rozdział X – stanowienia praw, a rozdział XI – majątku księstwa.

3.2.1. Prawa obywatelskie i wolność druku w doktrynie prawa konstytucyjnego Księstwa Bułgarskiego (1879)

Regulacje dotyczące praw obywatelskich w Konstytucji Tărnowskiej (KT) zapisano w rozbudowanym rozdziale XII (w sumie 30 artykułów), w którym też, w artykułach 79–81, regulowano działalność prasy i druku. Przepisy te stano-wiły, że druk jest wolny, a jakakolwiek cenzura jest niedopuszczalna.

Druk jest wolny. Jakakolwiek cenzura jest niedopuszczalna, jak też jakiegokolwiek zastawu nie można żądać od pisarzy, wydawców i drukarzy. Jeśli pisarz jest znany i mieszka w Księstwie, wydawca, drukarz i roznosiciel nie będzie prześladowany³⁸. Tylko Pismo Święte, przeznaczone dla Cerkwi, mogło podlegać kontroli co do jego dogmatycznej zawartości, jak też przeznaczone dla szkół kościelnych podręczniki do nauki religii. Pismo Święte i podręczniki do religii zatwierdzał Święty Synod³⁹.

W świetle KT przestępstwa związane z prasą podlegały osądowi według za-sad ogólnych⁴⁰.

W bułgarskiej doktrynie prawa konstytucyjnego dosłownie skopiowano re-gulacje dotyczące swobody druku i słowa druku z konstytucji Belgii (KB 1831), która w momencie jej powstawania w 1830 roku przyjmowała Belgię jako scentralizowane państwo unitarne z dziedziczną monarchią parlamentarną. O wolności druku, niedopuszczalności cenzury, zakazie prześladowania drukarza i wydawcy, jeśli pisarz mieszka na terenie Belgii, stanowił art. 18 Konstytucji Belgii⁴¹, który w dzisiejszej wersji językowej brzmi:

Prasa jest wolna; w żadnym wypadku nie wolno wprowadzać cenzury; obowiązuje zakaz wprowadzania kaucji od pisarzy, wydawców lub drukarzy. Jeśli autor jest znany

38 KT 1879, art. 79 ust. 1–2.

39 KT 1879, art. 80.

40 KT 1879, art. 81.

41 KB 1831, art. 18 ust. 1–2.

i ma miejsce zamieszkania w Belgii, wydawca, drukarz lub dystrybutor nie może być ści-gany⁴².

Bardzo szeroko sformułowano w doktrynie prawa konstytucyjnego katalog praw i swobód obywatelskich dla księstwa Bułgarii, gdzie poza wolnością słowa i druku gwarantowano również: prawo nietykalności osobistej i nietykalność własności prywatnej⁴³, tajemnicę korespondencji⁴⁴, bezpłatną naukę podstawo-wą⁴⁵, wolność zgromadzeń i stowarzyszeń⁴⁶, nieograniczone prawo składania inicjatyw indywidualnych i kolektywnych oraz szerokie prawa wyborcze.

Równie szeroko określono prawo swobodnego wyrażania opinii przez de-putowanych Zgromadzenia Narodowego⁴⁷, jak też zagwarantowano, że obrady odbywać się będą przy drzwiach otwartych⁴⁸.

W kolejnych rozdziałach konstytucji organizowano działalność Zgromadze-nia Narodowego (XIII–XIX) i konstytuanty – Wielkiego ZgromadzeZgromadze-nia Naro-dowego (rozdział XX). Następne dotyczyły pracy i struktury Rady Ministrów i ministerstw (rozdział XXI) oraz wprowadzały regulacje odnośnie do wnosze-nia zmian do konstytucji (rozdział XXII).

W świetle pierwszej bułgarskiej doktryny prawa konstytucyjnego prawo posiadania informacji było jednoznaczne z prawem jej rozpowszechniania, a wolność słowa – podobnie jak działalność gospodarcza – nie mogła być skrępowana.

Konstytucja gwarantowała tajemnicę korespondencji i przekazów telegra-ficznych⁴⁹.

Pod względem systemowym Konstytucja Tărnowska określała Bułgarię jako monarchię parlamentarną. Władza wykonawcza należy do monarchy, władzę ustawodawczą monarcha dzieli z parlamentem (Народно събрание), a władza sądownicza działa w imieniu monarchy. Książę pełni też funkcję naczelnego dowódcy w czasie wojny i pokoju.

W doktrynie prawa konstytucyjnego przewidziano instytucję namiestnika i regenta. Namiestnik ma zastępować rządzącego monarchę, gdy ten znajduje się poza terytorium kraju, a instytucję regenta przewidziano na wypadek, gdyby monarcha nie był pełnoletni, nie mógł sprawować obowiązków lub gdyby go nagle zabrakło.

Ciałem ustawodawczym ustanowiono Zgromadzenie Narodowe, wybierane drogą wyborów powszechnych przy przyjęciu zasady reprezentacji jednej osoby

42 La constitution Belge, Texte coordonné du 17 février 1994, „Moniteur belge” du 19 avril 1996; Skrzydło Wiesław, 1996, Konstytucja Belgii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa, art. 25.

43 KT 1879, art. 67.

44 KT 1879, art. 77.

45 KT 1879, art. 78.

46 KT 1879, art. 81–82.

47 KT 1879, art. 93.

48 KT 1879, art. 99.

49„Prywatne listy i depesze telegraficzne są tajemnicą i są nietykalne. Odpowiedzialność osób za naruszenie tajemnicy listów i depesz określi się odrębną ustawą” (KT 1879, art. 77).

na 10 000 mieszkańców. Zwoływane przez monarchę Zgromadzenie Narodowe obradowało od 15 października do 15 grudnia. Za główny cel jego pracy ustalo-no przyjęcie budżetu. Monarcha miał prawo rozwiązać parlament i rozpisać nowe wybory bez podania szczególnych przyczyn.

Władzę wykonawczą wespół z monarchą sprawowała Rada Ministrów (Министерски съвет, RM), pracująca pod kontrolą monarchy i pomyślana jako ciało kolegialne złożone z premiera i ministrów, których mianował i odwoływał monarcha.

RM odpowiadała za sprawy wewnętrzne Bułgarii. Wszyscy członkowie ga-binetu, w tym też premier, kierowali ministerstwami. Ponosili oni osobistą i kolektywną odpowiedzialność za swoje rządy zarówno przed monarchą, jak i Zgromadzeniem Narodowym, choć zasada tej drugiej odpowiedzialności osta-tecznie nie wyszła w życie.

Należy podkreślić, że Konstytucja Tărnovska dawała szerokie prawa oby-watelskie i wprowadzała wolność mediów, ale nie tworzyła specjalnych instytu-cji dotyczących sfery medialnej czy stojących na straży poszanowania tych praw podstawowych bądź wolności.

W stosunku do ludności, czyli ogółu osób fizycznych, które znajdują się na terytorium podlegającym zwierzchnictwu księstwa, Konstytucja Tărnowska nie dawała odrębnego obywatelstwa. Księstwo nie otrzymało suwerenności ze-wnętrznej, czyli nie mogło ustanawiać stosunków z innymi państwami i organi-zacjami międzynarodowymi, ale posiadło ograniczoną suwerenność wewnątrz imperium polegającą na pozyskaniu praw normatywnych przez monarchę i Zgromadzenie Narodowe, skierowanych do ludności zamieszkałej na teryto-rium księstwa. Nie posiadało ono samodzielności jako podmiot stosunków mię-dzynarodowych, a ograniczenie jego suwerenności wynikało z ustanowionego nad nim protektoratu i zarządu komisarycznego.

Wobec ludności bułgarskiej zamieszkałej poza księstwem stosowano klau-zulę narodową polegającą na tym, że zrównywano ją w prawach z własnymi obywatelami. Klauzulę tę stosowano szczególnie do Rumelii Wschodniej oraz Macedonii i Tracji.

W okresie formułowania się systemu politycznego Księstwa Bułgarii nie-ostre nakreślenie w ustawie zasadniczej kompetencji poszczególnych władz państwa stało się podłożem konfliktów politycznych i prowadziło do walki o media.

W opracowanej przez stronę rosyjską ustawie zasadniczej Księstwa Bułgar-skiego niewystarczająco ostro rozgraniczono kompetencje między poszczegól-nymi władzami: wykonawczą, ustawodawczą i sądowniczą, co stało się przy-czyną walki politycznej. Władza sądownicza podlegała władzy wykonawczej i miała służyć ochronie monarchy.

3.2.2. Uwarunkowania polityczne powstania Konstytucji Tărnowskiej

Prace nad przygotowaniem Konstytucji Tărnowskiej odbywały się w okresie Tymczasowego Zarządu Komisarycznego Bułgarii przez Rosję (Временното руско управление на България, 1877–1880), którym, jak już pisano wyżej, kierował generał, książę Aleksander Dondukow-Korsakow, Rosyjski Imperator-ski Komisarz w Bułgarii (Руски Императорски Комисар в България).

Warto podkreślić, że książę Aleksander Dondukow-Korsakow okazywał przychylność Bułgarom i przywiązywał ogromną wagę do treści zapisywanych

Warto podkreślić, że książę Aleksander Dondukow-Korsakow okazywał przychylność Bułgarom i przywiązywał ogromną wagę do treści zapisywanych

W dokumencie Władza i media w Bułgarii (Stron 109-119)