Joachim Bar
Kodeks Prawa Kanonicznego a
konstytucje zakonu OO.
Franciszkanów
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 1/1-2, 309-326
О. JOACHIM B A R O.F.M. Conv.
KO D EK S PR A W A KANONICZNEGO
A K O N STY TU C JE ZA KON U OO. FR A NCISZKA NÓ W
W s t ę p
P ra c e nad p a rty k u la rn y m p raw e m zakonnym m ogą iść w ro zm aity m k ieru n k u . Można np. badać: 1) rozw ój historycz n y praw a w d a n y m zakonie, 2) obecny sy stem p raw a w d a nym zakonie, 3) sto su n ek p raw a danego zakonu do praw a in n y ch zakonów, 4) w spólne cechy w p a rty k u la rn y m praw ie zakonnym , 5) sto su n ek k o n sty tu c ji danego zakonu do kodeksu p raw a kan. itp.
Stu diu m tego ro dzaju nie je s t bez znaczenia dla praw a kanonicznego. Żeby zrozum ieć i praw idłow o w yłożyć p rze pisy kodeksu p raw a k an . odnoszące się do zakonów, trzeb a często uciekać się do p raw a p arty k u larn eg o , tj. do regu ł i k o n s ty tu c ji poszczególnych zakonów . P o nad to kodeks w ielok rot nie odsyła do p raw a p a rty k u larn e g o , owszem czasem naw et zgadza się, aby zam iast przep isu k o deksu stosow ać przepis k onstytucji.
T rzeba rów nież zauw ażyć, iż po ogłoszeniu ko deksu roz w inęło się ogrom nie p a rty k u la rn e praw o zakonne z okazji prac, jak ie poszczególne zakony przedsięw zięły celem dosto sow ania u sta w zakonnych do p raw a powszechnego. Dostoso w anie k o n sty tu c ji zakonnych do kodeksu nie nastąpiło je d n a k w sposób m echaniczny, jed n o lity , każdy bow iem zakon m a m n iej lub w ięcej bogatą tra d y c ję , zw yczaje itp. — stąd i w k o n sty tu c ja c h zakonnych, zatw ierd zo n ych pc w y dan iu
3 1 0 O . J O A C H IM B A B O . F . M . C O N V .
[
2]
kodeksu, zn a jd u ją się pew ne, n iera z n a w e t znaczne odchyle nia od p raw a pow szechnego. Różnice te z pew nością nie po zostaną bez w p ły w u na dalsze k ształto w an ie się pow szech nego p raw a zakonnego.
Sądzę za tym , że n ie będzie bez p o ży tk u rozw ażenie sto sun k u kodeksu do popraw ionych i zatw ierdzonych w r. 1932 k o n sty tu c ji zakonu OO. F ran ciszk anó w (O.F.M.Conv.). Obec nie nie poruszę w szystkich zagadnień nasu w ających się w tej dziedzinie, ale ro zp atrzę ty lk o te postanow ienia k o n sty tu c ji franciszkańskich, k tó re z w yraźn eg o p rzep isu kodeksu są pod niesione do fu n k cji p ra w a u zupełniającego kodeks.
W spom niane uzup ełn ien ia praw a pow szechnego są oczy w iście p raw em p a rty k u la rn y m , obow iązują ty lk o dan y za kon, ale są pod pew n y m w zględem zw iązane z kodeksem i stano w ią szczególnie in te re su ją c y m a te ria ł dla badaczy p ra wa zakonnego porów naw czego.
1. Ogólne w iadom ości
o k o n sty tu cja c h zakonu OO. F ranciszkanów
1. P o w stan ie now ych k o n sty tu c ji (1932 r.).
Oprócz p ra w a pow szechnego zaw arteg o w kodeksie, każd y zakon rządzi się p rzep isam i w łasn y m i (kan. 488, 1°), zw anym i regułą lub k o n sty tu cjam i; one to stanow ią p raw o p a rty k u larn e danego zakonu.
W chw ili w y d an ia k o deksu p raw a kan. w iele n orm p raw a p a rty k u la rn e g o zakonnego w znacznej m ierze odbiegało od norm zaw a rty c h w kodeksie, stało się n ieak tu aln y m i, a to głównie na m ocy k an onu 489, k tó ry postanaw ia: „R eguły i k o n sty tu c je w łaściw e poszczególnym zakonom , o ile nie sprzeciw iają się kanonom niniejszego kodeksu, pozostają w m ocy; niezgodne zaś z nim i są zniesione”.
W zw iązku z przytoczonym kan o n em okazała się p o trzeba poddania rew izji u sta w poszczególnych zakonów i n a w e t św.
[ 3 ] Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O . F H . 3 1 1
K ongregacja dla S p raw Z akonnych d w u k ro tn ie w tej sp ra wie zabierała głos1.
P ra ca nad dostosow aniem p a rty k u larn e g o p raw a zakonne- ge do kodeksu stała się rów nocześnie d la zakonów okazją do w prow adzenia pew n y ch zm ian, odpow iednio do w ym agań obecnych czasów. Było to zgodne ze w skazów ką bardzo oględ nie w yrażoną w „w y ja śn ie n iu ” św. K ongregacji dla S p raw Z akonnych z 1921 ro k u 2.
Zakon OO. F ranciszkanów p rz y stą p ił rów nież do p ra c y nad uzgodnieniem k o n sty tu c ji z kodeksem i w prow adzeniem zm ian, dotychczasow e bow iem k o n sty tu c je 3 nie m ogły już odpow iedzieć sw em u celowi. Po dłuższym przygotow aniu u k a zały się now e k o n sty tu c je franciszkańskie w 1932 roku, za tw ierdzone w form ie szczegółow ej d e k re tem św. K ongregacji dla S p raw Z akonnych z dnia 14.VII.1932 rok u .
Nowe k o n sty tu c je tw orzą duży tom (form at 8°, str. XV II, 355) z ty tu łe m : „C onstitutiones O rdinis F r a tr u m M inorum S ancti P a tris F rancisci C on v en tu aliu m ad Codicem iu ris ca nonici confo rm atae, a u c to rita te P ii X I P o ntificis M axim i r e cognitae et ap p rob atae, iussu R everendissim i P a tris Dom inici
M ariae T avani... M inistri G en eralis CX I in lucem e d ita e ” . Na początku k o n sty tu c ji zn ajd u je się k ró tk i d e k re t św. K ongregacji dla S p raw Z akonnych zatw ierdzający k o n sty tu cje, dalej przedm ow a O. G en erała Tavaniego i index (rerum ). P o tem n a stę p u je „R egula S eraphici P.N .S. F ran cisci”. J a k wiadomo, je s t ona w łączona do bulli (zatw ierdzającej regułę) papieża H onoriusza III „S olet a n n u e re ” z 29 listopada 1223 r. Z aw iera 12 k ró tk ic h rozdziałów . W obecnym w y d an iu kon
1 D e k re t 26.VI.1918, A AS 10(1918)290 i w y ja ś n ie n ie z d n ia 26.X. 1921, A A S 13(1921)538. D o b ry k o m e n ta r z do o b y d w u a k tó w K o n g re g a c ji n a p is a ł M a r o t o w czaso p . C om m en tariu m , p ro R e lig io sis 1(1920)194— 206 i 3(1922) 4— 8.
2 n r IV , A A S 13(1921)538— 9.
3 Z a tw ie r d z ił je p a p . U r b a n V III b r e w e m „ M ilita n tis E cclesiae
re g im in i” z d n ia 15.V.1628 r.; z n a c z n ie js z e z m ia n y k o n s ty tu c y j z a tw ie r d z ił p a p . P i u s V I I b re w e m „ N on ra ro in h u m a n is” z d n ia 10.1.1823 r . O b y d w a d o k u m e n ty z o b . n a p o c z ą tk u k o n s ty tu c y j.
3 1 2 O . J O A C H I M B A B O. F . M . C O N V [ 4 ]
s ty tu c ji um ieszczono n a dole przy p isk i w sk azujące moc obo w iązującą danego p rzep isu reguły. Po zakończeniu reg u ły są (na s. 11) „V erba B.P.N. F ran cisci e x h o rta to ria ad f ra tre s ”.
T eraz dopiero n a stę p u ją w łaściw e k o n sty tu c je (s. 13— 289). Nie m a ty tu łu ogólnego, bo n apis „C o n stitu tion es O rdinis F ra tru m M inorum S an cti P a tris F rancisci C o n v en tu aliu m ” um ieszczono jeszcze przed regułą. Po regu le (i „v erb a ex h o r ta to ria ”) czy tam y napis (s. 13) „C onstitutiones in c a p u t p ri m um R eg u lae”. T ak sam o są w yrażone dalsze ty tu ły (Con stitu tio n es in c ap u t secundum R egulae, itd). W te n sposób zostały k o n sty tu c je podzielone na 12 n ieró w n y ch części. K ażda z ty ch części dzieli się na rozdziały (tituli) z osobnym i n a głów kam i (rub ry k am i). Często pod nagłów kiem zn ajd u je się przytoczony w y ją te k z reguły, w y d ru k o w an y ku rsyw ą.
Poszczególne przepisy k o n sty tu cji, w iększe lu b m niejsze, rzadko jed n a k p rzek raczające zaw artość pół stro ny , są ozna czone n u m era m i4 arabskim i od 1— 870. J e s t to p rak ty czn a innow acja ze w zględu n a p rzy taczan ie5.
W d o d atk u (s. 291— 298) um ieszczono list apostolski pap. K lem ensa X IV „M iserator D om inus” z 10.VIII.1774 r. i r e s k ry p t św. P e n ite n c ja rii z 8.VIII.1786 r. P ie rw sz y z ty ch do ku m en tó w odnosi się do p e n ite n cja rz y m niejszych bazyliki św. P io tra w Rzym ie, dru g i do p e n ite n cja rz y m niejszych b a zyliki M. Bożej w L oreto.
Na s. 301— 355 zn ajd u je się o bszerny w ykaz rzeczow y (index analyticus), ułożony w p o rząd k u alfabetycznym .
2. N azw a „re g u ła ” i „k o n sty tu c je ”
T erm in ó w „re g u ła ”, „ k o n sty tu c je ” używ ano w ciągu w ie ków i dzisiaj tak że nie w jedn ak o w y m znaczeniu.
4 S to s o w n ie d o : N o r m a e s e c u n d u m q u a s S . C o n g reg . d e R e lig io sis in n o v is re lig io sis c o n g re g a tio n ib u s a p p r o b a n d is p r o c e d e r e s o le t (d ie 6.III.1921), n . 25, A A S 13(1921)318.
5 Przytaczam konstytucje tylko przez wskazanie cyfry arabskiej z literą n. (numer).
[ 5 ] Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O , F R . 3 1 3
P ra w ie w e w szystkich zakonach pow stałych przed w iekiem XVI słowo „re g u ła ” (reguła) oznacza k ró tk i (i zw ykle sta ro żytny) zbiór podstaw ow ych przepisów n o rm u jący ch życie za ko nu 6. N ato m iast „ k o n sty tu c je ” (constitutiones) oznaczają po stanow ienia w łaściw e d a n e m u zakonowi, dodane do reguły, dokładniej określające cel szczegółow y zakonu, zarząd, środ ki do osiągnięcia celu. W te n sposób „ k o n sty tu c je ” bliżej o k reślają „re g u łę ” i d ostosow yw ują ją do p ra k ty k i życiow ej w d an y m zakonie7.
P o w iek u X V nie pow stała ju ż żadna reg u ła w sensie d aw niejszym , tw o rzy ły się je d n a k now e zakony. W ty ch zako nach „ k o n sty tu c je ” stan o w ią p raw o zasadnicze zakonu, całość w sobie zam k n iętą. „R eg u ły ” n a to m ia st w y stę p u ją jak o in n y zbiór zarządzeń i norm , ró żn y od k o n sty tu c y j, jak o b y dopeł nienie k o n sty tu c y j8.
W zakonie OO. F ranciszkan ów „ re g u ła ” oznacza p raw o za sadnicze, podstaw ow e, „ k o n sty tu c je ”9 są objaśnieniem , zasto sow aniem i uzupełnieniem reg u ły . R eguła i k o n sty tu c je są od siebie dokładnie oddzielone, jed n a k w zajem nie się uzu p eł niają, ta k że s ta n u p raw n eg o zakonu, o ile chodzi o praw o p a rty k u la rn e , należy szukać w reg u le i k o n sty tucjach.
M im o tego stw ierd zenia należy jed n a k zaznaczyć, że now e k o n sty tu c je OO. F ran ciszk anó w u ży w ają te rm in u „re g u ła ” i „ k o n sty tu c je ” nie zawsze w ty m sam y m znaczeniu. Np. p rzed regułą um ieszczono n ap is ogólny: „C onstitutiones O rdinis S.P. F rancisci C o n v en tu aliu m ” — potem dopiero czy tam y napis: „R egula S eraphici P.N .S. F ran cisci” . W ynikałoby, że regułę zalicza się do „ k o n sty tu c y j” . W n. 95 u ży to te rm in u „re g u ła ” w p o dw ó jn y m znaczeniu: „om nes ei (kandydatow i)
6 M a r o t o , R eg u la e e t p a r tic u la r e s c o n stitu tio n e s sin g u la ru m r e
lig io n u m e x iu re D e c re ta liu m u sq u e a d C o d icem , A c ta C ongr. J u r id ic i I n te r n . R o m a e 1934, v o l. IV Roma© 1936, 214.
7 L a r r a o n a , C o m m e n ta riu m C o d icis, C o m m e n t, p r o R elig . 4(1923)137. Z ob. te ż M a r o t o , R eg u la e, A c ta C o ngr., v o l. IV , 214.
8 M a r o t o , R eg u la e, A c ta C o n g r., v o l. IV , 220— 2.
9 Co d o h is to r ii k o n s ty tu c y j zob. M a r o t o , R eg u la e, A c ta C o ngr., v o l. IV , 258— 99; o k o n s ty tu c ja c h OO. F ra n c is z k a n ó w n a s. 278— 9.
314 O. JOACHIM BAR О. F. M. CONV.
[ß]
Regulae arctio res a rticu li p ro p o n an tu r,... sanctiones, C onsti
tu tio nes in su p er et regulae omnes, quae in O rdine n ostro s e rv a n tu r” . T e rm in u „ k o n sty tu c je ” uży w ają k o n sty tu c je n a oznaczenie całości przepisów zakonnych, zbioru przepisów 10, lu b też części p rzepisów 11.
3. Moc obow iązująca re g u ły i k o n sty tu cy j
K anon 593 n ak ład a n a zakonników obowiązek zachow y w ania reg u ł i k o n sty tu c y j w łasnego zakonu, nie określa je d nak bliżej tego obowiązku. Rów nież i m iędzy k anonistam i nie m a dotychczas zgody co do p raw n ej n a tu ry reg u ł i k o n sty tu c y j. Ogólnie p rzy jm u je się jed n ak , że jako takie, obo w iązują pod k a r ą 12. W n iek tó ry ch zakonach m ogą być pod tym w zględem zm iany, ale to je s t w y raźn ie zaznaczone w k on sty tu cjach .
W reg ule św. F ranciszka je s t w iele p rzy k azań obow iązu jących pod grzechem ciężkim lub lek k im 13, k o n sty tu c je zaś OO. F ran ciszk an ó w jasn o zaznaczają (n. 23) jak ą posiadają moc obowiązującą, m ianow icie: k o n sty tu c je obow iązują pod grzechem ciężkim, o ile bezpośrednio i w p ro st określają za chow anie ślubów i nakazów reg u ły obow iązujących pod grze chem ciężkim; pod grzechem zaś pow szednim , o ile o bjaśnia ją zachow anie lekkich przepisów reguły; n ato m iast we w szyst- kiem in n em p rzestępca w inien poddać się karze, jak ą p rze łożony dla słusznej p rzy czy n y ustanow i i na niego nałoży.
Moc obow iązująca przepisów p raw a pow szechnego nie zm ie nia się przez to, że zostały przytoczone w k o n sty tu cjach . Nie sądzę bowiem , ab y pow staw ał now y obowiązek do ich za chow ania z fa k tu um ieszczenia ich w ko n sty tu cjach .
10 n . 11, 12, 13, 21, 23, 330, 380, 822.
n n. 13, 14, 554 (m o żn a ro z u m ie ć ja k o z b ió r i ja k o czę ść p rz e p isó w ). 12 P o r . n p . C o r o n a t a M., I n s tit u tio n e s iu r is c a n o n ic i, v ol. I, T a u r in i 1928, 597— 8, 771; W e r n z — V i d a l , J u s c a n o n ic u m , t. I I I .
D e R e lig io sis, R o m a e 1933, 50— 1, 374— 6.
Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O . F B . 3 1 5
K o n sty tu cje zakonu OO. F ran ciszk an ó w nie p odają żadnej ogólnej zasady odnośnie w y k ła d n i k o n sty tu cy j, należy zatem stosow ać przepisy kodeksu (kam. 17,18,19) i to bez wzgędu na to, czy chodzi o p raw o ogólne z a w arte w k o n sty tucjach , czy o p raw o ściśle p a rty k u la rn e 14.
Zachodzi p y tan ie, czy przełożeni zakonni m ogą zm ienić regułę lu b k o n sty tu c ję albo od nich d yspenzow ać.
Reguła św. F ranciszka należy do najczcigodniejszych pom ników u staw o d aw stw a zakonnego. Dzięki sw em u ogólnem u ujęciu, nie straciła sw ej m ocy p raw n e j i po w y d aniu kodeksu, gdyż łatw o da się dostosow ać do obecnych w a ru n k ó w przez odpow iednie przepisy k o n sty tu cy j. W szczegółow ych w y p a d kach zm iana reg uły m oże nastąpić ty lk o przez a k t Stolicy Ap. jak o objaśnienie, złagodzenie itp .15, a to dlatego, że r e guła św. F ran ciszk a została uroczyście zatw ierdzona przez pap. H onoriusza III. K o n sty tu cje w łaściw ie nie m ów ią o zm ia nie reguły , p rzy p om in ają tylko, aby z uległością p rzy jm o wać d e k re ty Stolicy Ap. odnośnie re g u ły (n. 10).
K o n sty tu c je nie są tak ie sta łe ja k reguła, stąd m ogą się zm ieniać częściej, stosow nie do w ym ag ań czasu. P raw o zm ia ny k o n sty tu c y j je st zastrzeżone k a p itu le g en eraln ej (defini to riu m generalnem u), p rz y zachow aniu specjaln ej fo rm y (K on sty tu c je , n. 13 i 14). Będzie to zm iana, dokonana przez czyn niki zakonne, p rzy zatw ierd zeniu przez Stolicę Ap. P o n a d to może być zm iana pochodząca od czynników zew nętrznych, m ianow icie przez zm ianę p raw a powszechnego, albo przez specjalne zarządzenie Stolicy Ap. skierow ane do w ładz za konnych.
T ak reg u ła ja k i k o n sty tu c je w zakonie OO. F ranciszk an ów są praw em papieskim , więc i dyspenzow anie od ich p rzep i sów należy do Stolicy Ap. Je d n a k w edług opinii praw dopo-14 J e d e n w y p a d e k u p o w a ż n ie n ia o d p o w ie d n ic h o r g a n ó w z a k o n n y c h do w y d a n ia ro z s trz y g n ię c ia w r a z ie w ą tp liw o ś c i o d n o sz ą c e ] się do p r z e p is ó w k o n s ty tu c y j z a w ie r a ją c y c h p ra w o p a r t y k u la r n e s p o ty k a m y w n. 552 k o n s ty tu c y j.
3 1 6 О . J O A C H I M В А Н О . F . М . C O N V [8]
dobnej (probabilis) przełożeni zakonni (p raelati regu lariu m ) mogą dyspenzow ać od przepisów reg u ły i k o n sty tu c ji swoich po dw ładnych, w w y p ad k ach szczegółow ych w y jąw szy te p rz e pisy, k tó re należą do isto ty zakonu (ad su b sta n tia m re li gionis)16.
Czasem k o n sty tu c je w y raźn ie upow ażniają przełożonych do udzielania d y sp en zy 17. P on ad to , skoro chodzi o p rzep isy p ra wa pow szechnego z a w a rte w k o n sty tu cjach , mogą w yżsi p rze łożeni (ordynariusze) k o rzy stać z u p raw n ie ń n ad a n y ch k an o n em 81.
4. K o n sy tu cje a s ta tu ty p ro w in cja ln e i zw yczaj O prócz k o n sty tu c y j obow iązujących cały zakon OO. F ra n ciszkanów m ogą być w poszczególnych p ro w in cjach s ta tu ty pro w in cjaln e. Sposób uch w alen ia oraz ich m oc p raw n ą okreś lają k o n sty tu c je w n. 15— 17. P o n ad to dopuszczalne są s ta tu ty dla kolegiów i sem inariów ; zw yczajnie w y d aje je g enerał zakonu, za zgodą sw ej r a d y 18.
S ta tu ty nie m ogą się sprzeciw iać k on sty tu cjo m , ale je u z u p e łn ia ją i bard ziej sto su ją do życia p rak ty czn ego.
U zupełnieniem k o n sty tu c y j pod pew n y m w zględem jest rów nież praw o zw ycza jo w e. W praw dzie k o n sty tu c je (n. 12) ogólnym postanow ien iem w ykluczają w szelki zw yczaj p rz e ciw ny ich przepisom , a w n iek tó ry ch w y p ad k ach szczegóło w ych19 jeszcze w y raźnie odrzucają zw yczaj tego rodzaju, cza sem jed n a k pow ołują się n a zw yczaj20 i w ty ch w ypad kach uw ażają zw yczaj za źródło p raw a. Z w yczaje, k tó re nie sp rz e ciw iają się k o n sty tu cjo m (secundum ius, p ra e te r ius), mogą d alej istn ieć i uzupełniać lu b tłum aczyć k o n sty tu c je .
16 L e d w o l o r z, De su p e r io ru m p o te s ta te d is p e n sa n d i in iu r r p a r tic u la r i O rd in is F ra tr u m M in o ru m , A n to n ia n u m 13 (1938)45 i 52— 3. 17 z o fo . n . 74, 191, 322, 330, 492, 569. 18 K o n s ty tu c je , n . 416, 434. i® Z o b . n p . n . 15. 20 Z o b . n p . n . 186, 198, 215, 283, 327, 331, 501, 508.
[ 9 ] Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O . F R . 3 1 7
5. K o n sty tu c je a kodeks p raw a kan.
K o n sty tu c je zakonu OO. F ran ciszk an ó w zostały uzgodnione z kodeksem i o trz y m a ły zatw ierdzenie w form ie sp e cja ln e j21, nie m ożna więc pow oływ ać się p rzy ich sto so w aniu na k a n o n 489 co do spraw , k tó re inaczej u jęto , aniżeli p rzep isu je k o deks.
D la lepszego jed n a k zrozum ienia i praw idłow ej w y k ład n i k o n sty tu c y j n ależy zaznaczyć, iż w k o n sty tu c ja c h fran cisz kańskich, ja k zresztą w e w szystkich zatw ierd zon ych po w y d an iu kodeksu, m ożna rozróżnić dw ie części składow e: a) pow tórzenie p raw a pow szechnego i b) praw o p a rty k u la rn e .
ad a) W ro zm aity sposób je s t pow tórzone p raw o pow szechne. K odeks je s t przytaczany:
1) dosłow nie;
2) dosłow nie, z zastosow aniem w y k ład n i au ten ty czn ej ogło szonej przed w y daniem k o n sty tu c y j22;
3) w edług se n su 23;
4) ze zm ianam i; zm iany te pow stały p rzez opuszczenie, zm ianę lub d o d atk i n iek tó ry ch w yrazów 24.
Z w yczajnie je s t w n aw iasie zaznaczony przytoczony kanon. Czasem przytoczono kodeks bez zaznaczenia k an o n u 25. To je d nak, ja k sądzę, nie zm ienia isto ty rzeczy.
W n iek tó ry ch w ypad k ach m ożna spotkać błędne przytocze nie: je s t źle przytoczony n u m e r k an o n u albo p a ra g ra fu 26, lub spotyka się om yłkę w słow ach, szyku w yrazów itp .27.
Czasem tru d n o odróżnić, czy m am y om yłkę w p rzy tocze niu, czy celow ą zm ianę danego w yrazu. Jeżeli nie m a oczy-21 Z ob. d e k r e t Sw. K o n g r. d la S p r. Z a k . u m ie s z c z o n y n a p o c z ą tk u k o n s ty tu c y j. 22 Z ob. n . 73 § 1 i n . 782, 4». 22 W ie le p r z y k ła d ó w , zob. n p . n . 147, 149, 152, 167, 219 n a p o c z ą tk u , 254, 280. 21 Z o b . n p . n . 133, 164, 166, 217, 256, 495, 558, 180, 214 p r z y k o ń c u , 303. 22 Z ob. n p . n . 772, 794. 28 Z ob. n p . n . 146, 164, 274, 667, 704. 27 Z ob. n p . n . 321, 408, 555, 786.
3 1 8 O. J O A C H IM B A R О . F . M . C O N V .
[
10]
w istych danych, trzeb a raczej p rzy jąć celową zm ianę w p rz y taczan iu kodeksu.
Dlaczego k o n sty tu c je p rzy taczają kodeks? P rzede w szyst kim dla celu praktycznego, ab y ułatw ić poznanie i stosow a nie p raw a powszechnego, a także czasem dla p odkreślenia wagi danego kanonu. Rów nocześnie w ten sposób lepiej do- stosow yw uje się p raw o p a rty k u la rn e do p raw a pow szech nego28.
ad b) O prócz pow tórzenia p raw a pow szechnego m am y po nadto w k o n sty tu c ja c h p raw o p a rty k u la rn e . W ty m praw ie p a rty k u la rn y m m ożna jeszcze rozróżnić podw ójną g ru p ę p rze pisów: uzupełnienie kodeksu i p raw o czysto p a rty k u la rn e . K o n sty tu cje bow iem niek ied y z w yraźnego przepisu kodeksu są podniesione do fu n k cji p raw a uzupełniającego kodeks, m ia nowicie n iek tó re przepisy k o n sty tu c y j w stęp u ją w m iejsce przepisu kodeksu, chociażby m u się sp rzeciw iały29, innym znow u raz e m 30 kodeks w yraźnie odsyła do k o n sty tu c ji co do spraw , o k tó ry c h sam nie postanow ił31.
Te uzupełnienia p raw a pow szechnego są oczywiście p ra w em p a rty k u la rn y m , ale są pod pew n y m w zględem zw iązane z kodeksem . Inne n ato m iast postanow ienia k o n sty tu c y j już nie posiadają takiego w yraźnego związku.
W n astęp n y ch rozw ażaniach zobaczym y, ja k to uzupełnienie kodeksu zostało rozw iązane w k o n sty tu c ja c h OO. F ran cisz kanów .
28 p r z y d o s to s o w y w a n iu k o n s ty tu c y j do k o d e k s u p o le c a Sw. K o n g r. d la S p r. Z a k ., a b y ile m o ż n o śc i u ż y w a ć w y ra z ó w k o d e k s u , zo b . D e c la
r a tio S. C ongr. de R el. n. II, A A S 13(1921)538.
2» Zob. k a n . 494 § 2, 505, 507 § 3, 515, 516 § 4, 553, 555 § 2, 569 § 2, 570 § 1, 574 § 1, 578, n. 2 i 3, 579, 580 § 1, 591, 610 § § 1; 1579 § 1 i 2. 30 Zob. k a n . 501 § 1 i 3, 502, 507 § 1, 508, 510, 511, 516 § 1, 517, 519, 532, 535 § 1 n . 1, 537, 539 § 1, 540, 542, 543; 547 § 1 i 3, 557, 560, 561 § 1, 572 § 1, n. 2 i 6, 575 § 1, 576 § 1, 578 n. 3, 582, 597 § 3, ...
si L a r r a o n a , C o m m e n ta r iu m C o d icis, C o m m e n ta riu m p r o R elig . 4(1923)169.
[
11]
Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O . F R . 3 1 9II. P rze p isy k o n sy tu c ji za k n n u OO. F ranciszkanów , w s tę p u
jące w m iejsce p rzep isu kodeksu, chociażby m u się sprzeci w iały
P rz y rozw ażaniu tego zagadnienia nie biorę pod uw agę ogólniejszych w y ra ż eń kodeksu, ja k np. kan. 620, gdyż zaj m u ję się ty lk o w ypad k am i szczegółowym i. Opuszczam rów nież k anony, k tó re nie sto su ją się do zakonu OO. Franciszkanów , ja k kan. 555 § 2, 679 § 1, 681, 327 § 1, 432 § 3.
Inne k a n o n y p rze jd ę w p o rząd ku kodeksu i zaznaczę, oo w danej sp raw ie p ostanow iły k o n sty tu cje.
1) K an. 494 § 2: „R ozporządzenie m a ją tk ie m zniesionej p ro w incji... należy, o ile k o n sty tu c je inaczej nie postanaw iają, do k a p itu ły gen eraln ej lub poza czasem k ap itu ły , do przełożo nego generalnego łącznie z jego r a d ą ” .
K o n sty tu cje po m ijają to zagadnienie m ilczeniem , n a w e t nie przy taczają powyższego kanonu.
2) K an. 505: „P rzełożeni w yżsi n iech b ęd ą czasowi, chyba że inaczej przep isu ją k o n s ty tu c je ”.
W zakonie OO. F ranciszkanów są w yżsi przełożeni czasowi, ale k o n sty tu c je pozw alają (n. 603 i 655) pod pew nym i w a ru n kam i na ponow ny w ybór. M ianow icie g en erała w y b iera się na sześć lat; po upływ ie tego czasu może być ponow nie w y brany; na trzecie zaś bezpośrednie sześciolecie potrzeba poz w olenia Stolicy A postolskiej. P ro w in c ja ł po u pływ ie p ie rw szego trzech lecia m oże być w y b ra n y na drugie trzechlecie, do w y b o ru na trzecie i dalsze trzech lecia p o trzeba większości trzech czw arty ch głosów.
3) K an. 505: „... przełożonych zaś niższych m iejscow ych nie należy u stan aw iać na czas dłuższy nad trz y lata; po u pływ ie tego czasu m ożna im te n urząd znow u pow ierzyć, jeśli kon sty tu c je na to pozw alają, ale nie po ra z trzeci bezpośrednio w ty m sam ym dom u zak o n n y m ”.
K o n sty tu c je (n. 684) pozw alają, ab y d la słusznych p rzy czyn, m ógł być przełożony m iejscow y w y b ra n y na następn e trzechlecie dla tego sam ego klaszto ru .
3 2 0 O . J O A C H IM B A R О . F . M . C O N V
[
12]
4) K an. 507 § 3: „P o stu laćja je st dopuszczalna ty lk o w w y padk u n ad zw y czajnym i jeżeli je j k o n sty tu c je nie z a b ra n ia ją ” . W postanow ieniach ogólnych o w yb o rach (n. 560) k o n sty tu cje pozw alają na p ostulację, ale ty lk o w w yp adk ach n ad zw yczajnych.
5) K an. 510 n a k a zu je g enerałow i zakonu co pięć la t lub częściej, jeżeli k o n sty tu c je ta k przepisują, posyłać do Stolicy Apost. spraw ozd an ie ze s ta n u zakonu.
K o n sty tu c je franciszk ań sk ie nic n ie w spom inają o ty m obowiązku.
6) K an. 515: „Z ab ran ia się czysto honorow ych ty tu łó w , god ności lu b urzędów ; to le ru je się, jeśli na to pozw alają k o n sty tucje, jed y n ie ty tu ły w yższych urzędów , jak ie zakonnicy w e w łasny m zakonie rzeczyw iście p iastow ali”.
W b rew pierw szej części tego k ano n u są w zakonie OO. F ra n ciszkanów ty tu la rn i p row incjałow ie (konstyt., n. 596, 569, 482, 544). N ato m iast o ty tu ła c h w yższych urzędów , po skończeniu urzędow ania, k o n sty tu c je nie w spom inają, p rzy z n a ją jed y n ie eksgenerałow i ty tu ł „ n ajp rzew ieleb n iejszy ” (n. 611), p rzy słu g u jąc y g en erało m a k tu a ln y m .
7) K an. 516 § 4: „ Je śli k o n sty tu c je m ilczą o sposobie obio r u zarządców („oeconom os”), niech ich obiera w yższy przełożeń n y za zgodą sw ej r a d y ”.
W zakonie fran ciszk ań sk im m a być ekonom k u rii g en e ra l nej (n. 395), ekonom p ro w incji (n. 389), ekonom k lasz to ru (n. 360 i 361). Ekonom a k u rii g en eraln ej w y b iera k a p itu ła generalna, lub poza nią g en erał za zgodą sw ej rad y , ekonom a prow in cji k a p itu ła p ro w in cjaln a, lu b gdyby nie było k a p i tuły, p ro w in cjał ze sw ym d efin ito riu m (czyli radą), ekonom a klaszto ru w y b iera k a p itu ła konw encka. W klasztorze, gdzie znajduje się kolegium (sem inarium ) w yposażone w odrębny od klaszto ru zarząd m a być sp ecjaln y ekonom , ale k o n sty tu cje nie o k reślają (n. 416). k to go m ian u je.
8) K an. 531: „N ietylko zakon, lecz także p ro w incja i dom y zdolne są do nab y w ania i posiadania dóbr doczesnych z do chodam i sta ły m i czyli fundacjam i, chyba że ich zdolność
[ 1 3 ] К . P . Κ , A K O N S T . Z A K . O O . F R . 3 2 1
w ty m w zględzie w y k lu czają lub ogran iczają ich w łasne reg u ły i k o n s ty tu c je ” .
R eguła św. F ran ciszka w yklucza w praw dzie zdolność n a byw ania i posiadania dó b r doczesnych, ale późniejsze d y sp en- zy Stolicy Ap. d an e zakonow i OO. F ranciszkanów zniosły te ograniczenia. Obecne k o n sty tu c je ani n ie w ykluczają, ani nie ograniczają owej zdolności, owszem określają, co się składa na m a ją te k zakonu (n. 396, 397), pro w in cji (n. 388), dom u zakonnego (n. 357, 358).
9) K an. 553: „N ow icjat rozpoczyna się przy w dzianiem su k ni zakonnej lub w in n y sposób p rzepisany w k o n sty tu c ja c h ”. W edług k o n s ty tu c ji franciszkańskich (n. 96, 98) no w icjat rozpoczyna się przyw d zian iem su k n i zakonnej czyli obłóczy nam i.
10) K an. 569 § 1: „P rzed złożeniem ślubów zw ykłych, tak czasow ych ja k dozgonnych, pow inien now icjusz na cały czas trw an ia ślubów zw ykłych pow ierzyć zarząd sw ojego m a ją tk u kom u zechce, n a d to jeśli k o n sty tu c je nie p o stan aw iają in a czej, dow olnie rozporządzić jego dochodam i i u ży tk o w an iem ”. W zakonie franciszkańskim są śluby dozgonne uroczyste, wobec tego k an o n te n będzie m iał zastosow anie ty lk o przed złożeniem ślubów czasow ych. K o n sty tu cje (n. 150) zostaw iają całkow itą swobodę now icjuszow i w do konaniu rozporządzenia przepisanego w pow yższym kanonie.
11) K an. 570 § 1: „Jeżeli w k o n sty tu c ja c h lu b przez w y raź n ą um ow ę p rzy w stąp ien iu do p o stu la tu lu b n o w ic ja tu nie zastrzeżono ja k ie jś za p ła ty za u trz y m an ie i suknię zakonną, niczego żądać nie m ożna za w y d a tk i w postulacie lub w no w icjacie”.
W edług k o n sty tu c ji franciszkańskich (n. 99, 100) kand yd aci posiadający m ajątek , m ają jak ąś część z niego oddać k laszto ro w i na odzienie i u trzy m an ie w czasie n o w icjatu; poza ty m nic nie m ożna dom agać się od rodziców, k rew n y c h lub opie k u nów k a n d y d ató w do zakonu. K andydaci biedni są całkow i cie zw olnieni od tej opłaty.
3 2 2 °· JOACHIM BAR О. F. M. CONV. j - ^ j
12) W edług K an. 574 § 1 przed ślubam i dozgonnym i m a się złożyć p ro fesję czasową n a trz y lata, chyba że k o n sty tu c je przepisują ty lk o roczne profesje.
K o n sty tu cje franciszkańskie (n. 154) n ie w pro w adzają żad nych zm ian.
13) K an. 578, 2° nie zobow iązuje profesów o ślubach czaso w ych do p ry w atn eg o odm aw iania b rew iarza, chyba że ko n s ty tu c je w yraźnie co innego przepisują.
K o n sty tu cje OO. F ran ciszk an ó w (n. 155) nie n a k ła d a ją je d n a k tego obowiązku.
14) K an. 578, 3°: „(profesi o ślubach czasowych) nie m ają głosu czynnego n i biernego, chyba że k o n sty tu c je w y raźn ie inaczej postanaw iają; n a to m ia st czas p rzep isan y do k o rz y sta nia z głosu czynnego i biernego, jeżeli k o n sty tu c je o tem m ilczą, należy liczyć od p ierw szej p ro fe sji”.
K o n sty tu cje franciszkańskie (n. 155) ida w ty m w y p ad k u całkow icie za kodeksem i w y raźn ie zaznaczają, że czas p rze p isan y do k o rzy stan ia z głosu czynnego i biernego liczy się od pierw szej profesji.
15) K an. 580 § 1: „K ażdy profes o ślubach zw ykłych... jeśli innego zastrzeżenia nie m a w k o n sty tu cjach , z atrzy m u je w łas ność swego m a ją tk u i zdolność do n ab y w an ia now ego”.
W k o n sty tu c ja c h franciszkańskich (n. 150) nie m a żadnego zastrzeżenia w ty m względzie.
16) K an. 580 § 3: „Zrzeczenie lub rozporządzenie, o k tó rem m ow a w kan. 569 § 2, p rofes może zmienić, w praw dzie nie sam ow olnie, chyba że k o n sty tu c je na to pozw alają, lecz za zezw oleniem najw yższego przełożonego... b y leb y zm iana, p rz y n ajm n iej dotycząca znacznej części m a ją tk u , nie w ychodziła na korzyść zak on u ” .
K o n sty tu c je OO. F ran ciszk an ó w (n. 150) nie d a ją pozw ole nia na sam ow olną zm ianę, trz y m ają się przep isu kodeksowego. 17) W edług kan. 591 w szyscy k lery c y profesi, k tó rz y od dają się studiom św. teologii łub je ukończyli a p rzeb y w ają w dom u, są obow iązani b rać udział w rozw iązyw aniu k w e sty j
[ 1 5 ] Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O . F R . 3 2 3
m oraln y ch i liturgicznych, chyba że k o n sty tu c je p o stanaw ia ją co innego.
K o n sty tu c je franciszkańskie (n. 536) nie w prow adzają żad n y ch zm ian, ow szem w y raźn ie n ak azu ją ta k ja k p rzep isuje kan. 591.
18) Na m ocy k an. 610 § 1 k o n sty tu c je mogą przepisać obo w iązek ch ó ru n a w e t w k lasztorach, w k tó ry c h je s t zakonni ków obow iązanych do odm aw iania b rew iarza m niej niż czte rech. K o n sty tu c je franciszkańskie (n. 185) trz y m a ją się je d n a k ogólnie p rz y ję te j zasady i nie w p ro w ad zają obostrzenia. 19) K an. 669 § 1: „P ro fes o ślubach dozgonnych, w y dalony z zakonu, pozostaje zw iązany ślubam i zakonnym i, o ile k o n sty tu cje... inaczej nie p o sta n a w ia ją ” .
W k o n sty tu c ja c h OO. F ranciszkanów (n. 783— 801) nie m a m y żadnego innego postanow ienia w tej m aterii.
20) K an. 1253: „P rzez pow yższe przep isy (o postach) nie doznają żadnej zm iany... k o n sty tu c je i re g u ły zakonów ”.
Zw yczajnie każd y zakon m a sp ecjaln e posty, oprócz postów określonych w p raw ie pow szechnym . Reguła św. F ranciszka i k o n sty tu c je OO F ranciszkanów zaw ierają rów nież przepisy o postach specjalnych, ale k o n sty tu c je (n. 317— 324) p rz y j m u ją sposób poszczenia taki, jak i je s t określony w kodeksie. 21) K an. 1579: „§ 1. Jeżeli toczy się spór m iędzy zakonni k am i w y ję ty m i tego sam ego zakonu kleryckiego, to sędzią pierw szej in stan cji je s t prow incjał, o ile k o n sty tu c je nie po s ta n a w ia ją inaczej,... § 2. O ile k o n s ty tu c je nie zaw ierają przepisów odm iennych, to w k w estiach sp orn ych pom iędzy dw iem a p ro w in cjam i rozstrzyga w pierw szej in stan cji n a j w yższy przełożony zakonny osobiście albo przez d e le g a ta ” .
Z n. 749 i 753 k o n sty tu cy j franciszkańskich w ynika, że sę dzią je s t prow incjał. N ato m iast o sp raw ie w ym ienionej w § 2-gim k a n o n u 1579 k o n sty tu c je w cale nie w spom inają.
22) K an. 1657 § 3: „O ile k o n sty tu c je nie p o stan aw iają in a czej, m ożna zakonnika dopuścić (jako adw o k ata lub p ro k u ra tora) ty lk o w sp raw ach w k tó ry c h chodzi o dobro jego zako nu, jed n ak że za zezw oleniem przełożonego” .
3 2 4 O . J O A C H IM B A R О. Г . М . C O N V . [ 1 6 ]
W te j sp raw ie k o n sty tu c je fran ciszk ań sk ie nie m ają żad nego przepisu.
*
* *
Z powyższego przeg ląd u w ynika, że k o n sty tu c je francisz kańskie zaledw ie w pięciu w ypadkach sk o rzy stały z m ożności w prow adzenia pew n y ch odchyleń od p raw a powszechnego, a sk o rzy stały z tej m ożności w sposób bardzo u m iark ow an y. W idzim y w k o n sty tu c ja c h fran ciszkańskich dążność do zacho w ania przepisów p raw a powszechnego, u chylanie się od tw o rzenia przepisów p a rty k u la rn y c h tam , gdzie w y starczy p rze pis ogólny, a cel zakonu, jego tra d y c ja i dzisiejsze w aru n k i p rac y nie w y m ag ają czegoś odrębnego.
III. P rze p isy k o n s ty tu c y j za ko n u OO. F ranciszkanów w sprawach, o k tó ry c h ko d eks nie zadecydow ał, ale odwołał się
do k o n s ty tu c y j za k o n n ych
R ozm aite zakony, jak ie istn ieją w Kościele katolickim , m a ją rozm aite cele szczegółowe, działają w różnych w arun kach, m ają za sobą różną tra d y c ję . S tąd kodeks p raw a k an. nie mógł ustanow ić jed n ak o w y ch przepisów dla w szystkich zakonów i we w szystkich szczegółach. Często praw o pow szechne za
dowoliło się podaniem zasadniczych ram , a w yp ełn ien ie treścią szczegółową pozostaw iło k o n sty tu cjo m zakonnym . Czasami n aw et pozwoliło, aby k o n sty tu c je m ogły coć dodać do p rzepi sów kodeksow ych, czyli postaw ić większe w ym agania.
Skoro opuścim y w y rażen ia ogólniejsze kodeksu (kan. 501 § 1, 502, 507 § 1, 516 § 1, 540 § 1, 562, 593) i k ano ny nie sto sujące się do zakonu OO. F ranciszkanów (kan. 322 § 2, 501 § 3, 531 § 1, 539 § 1, 547 § 1 i 3, 676 § 3, 679 § 1 i 2, 982 § 2, 1264 § 2) pozostanie nam jeszcze 33 w ypadków w praw ie ko deksow ym , k tó re m ają uzupełnić i określić k o n sty tu c je (kan. 456, 476 § 4, 504, 508, 511, 517 § 1 i 2, 519, 532 § 1 i 2, 534 § 1, 537, 542 (początek), 543, 554 § 1, 557, 560, 561 § 1, 563, 571 § 1, 572 § 1, 575 § 1, 576 § 1, 582, 595 § 1, 597 § 3, 606
[ 1 7 ] Κ . Ρ . Κ . A K O N S T . Z A K . O O . F R . 3 2 5
§ 1 i 2, 646 § 2, 875 § 1, 1228 § 2, 1338 § 1, 2336 § 1, 2320 § 2, 2385, 2386).
B adając k o n sty tu c je franciszkańskie w ty ch szczegółowych spraw ach , w k tó ry c h uzupełn iają kodeks stw ierdzam y, że k o n sty tu c je sk o rzy stały z wolności zostaw ionej im w praw ie pow szechnym i u reg u lo w ały w skazane k w estie zgodnie z do tychczasow ym i tra d y c ja m i zakonu.
Je d n a k w sześciu w ypadkach zauw ażam y m ilczenie k on sty tu c y j, chociaż jest po trzeb n a n o rm a szczegółowa. I tak:
1) W edług k an. 537 są niedozw olone d arow izny z dó br do m u, pro w in cji lu b zakonu, chyba ty tu łe m jałm u ż n y lu b dla innej słusznej przyczyny, za pozw oleniem przełożonych i zgod nie z k o n sty tu cjam i. K o n sty tu cje franciszkańskie (n. 386 i 399) p o w ta rz a ją te n kanon, ale nie d a ją żadnych bliższych okreś leń.
2) K an. 597 § 3: „...oznaczenie zaś d o kładne granic (klau zury) lub ich zm iana w razie u praw nionego pow odu należy do przełożonego wyższego lub k a p itu ły g en eraln ej podług k o n sty tu c y j...” K o n sty tu cje franciszkańskie m ów ią obszernie (n. 306— 316) o klauzurze, ale pow yższy szczegół został pom i n ię ty m ilczeniem .
3) W edług kan . 1228 § 2 jeśli k to obrał sobie cm e n tarz za k onny na m iejsce w iecznego spoczynku, na w yko nan ie tej w oli p o trzeb n e je s t i w y starczy p rzyzw olenie przełożonego za konnego w edle k o n sty tu c y j zakonnych. — Nasze k o n sty tu c je w cale jed n a k tej k w estii nie poruszają, m oże z tej przyczyny, że w p rak ty c e nie m a zastosow ania, gdyż k lasz to ry fran cisz kańskie nie posiadają w łasn y ch cm en tarzy . B yłaby jedynie k w estia p rak ty czn a, gdyby chodziło o pozw olenie pochow ania kogoś obcego w grobow cu k lasz to rn y m — ale i o ty m ko n s ty tu c je m ilczą,
4) K an. 2336 § 1 n a k azu je u k arać zakonników należących do m aso nerii i inny ch tego ro d za ju sto w arzy szeń jeszcze in ny m i k aram i, w edług k o n sty tu cji, poza w yliczonym i w ko deksie. K o n sty tu cje franciszkańskie o ty m przestęp stw ie wo- góle nie w spom inają.
3 2 6 O, J O A C H IM B A R О . F . M . C O N V . [ 1 8 ]
5) Z akonników dopuszczających się p rzestęp stw a o k tó ry m m ów i kan. 2360 § 1 należy· ukarać, ja k podaje kan. 2360 § 2, oraz zastosow ać do nich in n e k a ry , w ym ierzone w ich w łas n ych k o n s ty tu c ja c h ..
K o n sty tu c je fran ciszk ań sk ie nie d odają now ych k a r. 6) K an. 2386 w ylicza k a ry na zbiegów zakonnych i dodaje: „gdy zaś pow róci, m a być u k a ra n y w edle k o n s ty tu c y j” . K on s ty tu c je franciszkańskie (n. 812) p rzy taczają jed yn ie k a ry u stanow ione w kodeksie i zadow alają się zw ro tem ogólnym, w y ję ty m z kan. 2386: „przełożony wyższy ukarze go odpo w iednio do ciężkości w in y ”.
*
* *
Czy m a m y tu ta j d o czynienia, w ty ch sześciu w ypadkach, z przeoczeniem czy z celow ym pom inięciem w yliczonych spraw ? T ru d n o ro zstrzy g n ąć — poza w yp ad k iem pierw szym i szóstym , w k tó ry c h m ilczenie w y d aje się celowe, gdyż r e d a k to rzy k o n sty tu c ji przy odpow iednich n u m erach k o n sty tu cyj m usieli m ieć przed oczyma w skazane kanony, skoro ich
część przytoczyli. B ra k szczegółow ych postanow ień w sp ra w ach, co do k tó ry c h kodeks odwołał się do ko n sty tu cy j zakon nych stan o w i pew ną niedokładność k o n sty tu c y j fran ciszk ań skich. N a szczęście s p ra w pom iniętych je s t niew iele, więc te n b rak nie zaw aży u jem n ie i nie p rzy n iesie szkody w n o rm a l nym życiu zakonnym .
