Europa ancien régime
Materiał składa się z sekcji: "Reformy Katarzyny II", "Prusy po Fryderyku II Wielkim", "Austria józefińska i po śmierci Józefa II", "Francja w przededniu końca absolutyzmu", "Rewolucja", "Szwedzki przewrót".
Materiał zawiera 10 ilustracji (fotografii, obrazów, rysunków).
Europa ancien régime
Już wiesz Przypomnij:
reformy jakiego władcy wprowadziły Rosję do grona mocarstw europejskich,
wynik wojny siedmioletniej (czym zakończył się ten etap zmagań między Wielką Brytanią a Francją, które państwo dołączyło do grona mocarstw europejskich),
jakie państwa zaangażowane były w wojnę o niepodległość Stanów Zjednoczonych, z jakim wynikiem.
Rosja końca stulecia
Po miażdżącym zwycięstwie Rosji nad Szwecją w wielkiej wojnie północnej rosyjscy władcy zdobyli decydujący wpływ na wewnętrzne sprawy w krajach skandynawskich, Rzeczypospolitej, ale też w niemal całych północnych Niemczech. Strategiczne cele w tym rejonie (dostęp do morza i otwarcie na Europę) zostały osiągnięte i uwagę następców Piotra I coraz częściej zaczęły przyciągać tereny południowe – zwłaszcza problem dostępu do Morza Czarnego i postępujące osłabienie państwa osmańskiego.
„Problem turecki” wiązał się przez niemal cały wiek XVIII z tzw. „problemem polskim”. Pod koniec stulecia Katarzyna II dwukrotnie podejmowała wojny z Osmanami (1768‑1774 oraz 1787‑1792), w których doprowadziła do odebrania sułtanom terytoriów na północ od Morza Czarnego. Charakterystyczne, że pośrednio ofiarą tamtych zmagań stała się również Rzeczpospolita. Podczas pierwszego konfliktu dokonano I rozbioru, a tuż po zakończeniu drugiego nastąpiły kolejne rozbiory i likwidacja państwa polsko‑litewskiego. Aktów tych dokonała Katarzyna II – wysławiana przez francuskich filozofów oświeceniowych „Semiramida Północy”, do której Wolter zanosił modły „Te Caterinam laudamus, te Dominam confitemur” („Ciebie Katarzyno chwalimy, Ciebie Pani wielbimy” -transpozycja słynnego starochrześcijańskiego hymnu Te Deum laudamus „Ciebie Boże chwalimy”).
Reformy Katarzyny II
Władcy Rosji obdarzeni przydomkiem „Wielki/Wielka” posiadali niezwykły dar prowadzenia zręcznej polityki propagandowej poza granicami własnego imperium. To dzięki temu postrzegano Katarzynę jako dalekowzrocznego reformatora i wzorcowego oświeconego monarchę, choć rzeczywiste stosunki w Rosji nawet w przybliżeniu nie przypominały standardów europejskich. Wolter zachwycał się
upaństwowieniem majątku cerkiewnego (1764) oraz wyznaczeniem duchowieństwu i instytucjom cerkiewnym stałych pensji. Podobnie entuzjastycznie opisywano poczynania kodyfikacyjne i zwołanie Komisji, dla której sama Katarzyna, za radą czołowych filozofów Zachodu (Woltera, Beccarii), napisała Instrukcję (1767) tak postępową w sferze werbalnej, że Ludwik XV ją ocenzurował. Słowa nie przełożyły się na praktykę, a Komisja została wkrótce rozwiązana. W Europie trwał jednak obraz „światłego dworu”
pozostającego pod władzą carycy.
Zdecydowanie mniej entuzjastyczne były oceny tych, którym przyszło żyć pod jej rządami. W latach 1773‑1774 Rosją wstrząsnęło największe i ostatnie tak wielkie powstanie ludowe – głównie chłopskie, ale objęło ono także Kozaków i część mniejszości narodowych. Na jego czele stanął Kozak Jemieljan Pugaczow. Zwycięstwo przyszło po długich walkach. Wykazało niewydolność starych struktur
wewnętrznych państwa i konieczność ich reform. Powstał wówczas (1775) podział administracyjny, który przetrwał do XIX w. i obok zmian w edukacji (oraz oczywiście nabytków terytorialnych) był najtrwalszym elementem rządów Katarzyny II.
Wasilij Pierow, obraz „Sąd Pugaczowa” (1875), na którym ukazano wymierzanie sprawiedliwości przez Pugaczowa; widzimy postawionych przed sądem ludzi zamożnych i biedny lud, w imieniu którego Pugaczowwymierza sprawiedliwość
Wasilij Pierow, Sąd Pugaczowa, 1875, domena publiczna
Praca domowa Polecenie 1.1
Jakie państwa były ofiarami agresji Rosji pod rządami Katarzyny II?
Polecenie 1.2
Jakie poczynania Katarzyny II zapewniły jej przychylność filozofów epoki oświecenia i przydomek
„Semiramidy Północy”? Oceń, w jakim stopniu były to działania rzeczywiste, a w jakim
„propagandowe” na miarę tamtych czasów.
Polecenie 1.3
Jakie działania były najtrwalszym elementem rządów Katarzyny II?
Prusy po Fryderyku II Wielkim
Druga połowa rządów Fryderyka II, po zakończeniu wojny siedmioletniej, (1763‑1786) stanowiła okres zdecydowanie mniej obfitujący w konflikty zbrojne.
Główny wysiłek państwa koncentrował się na wewnętrznej konsolidacji, odbudowie zniszczeń i zwiększaniu możliwości finansowych. Dzięki ugruntowaniu się mocarstwowej pozycji Prus na arenie międzynarodowej udało się znacząco powiększyć obszar państwa bez wyczerpujących wojen (1. rozbiór Polski). Powierzchnia kraju
zwiększyła się o ponad 50 tys. km kw. i przybyło 0,5 mln mieszkańców. Przeprowadzono także reformy zgodne z oświeceniowymi priorytetami. W 1763 r.
przeprowadzono reorganizację szkolnictwa, a powszechny obowiązek szkolny, który usiłowano wprowadzić już w 1717 r. otrzymał podstawy materialne i zaczął być realizowany.
Zaczęto też intensywne prace nad ujednoliceniem Król Prus Friedrich Wilhelm II
Johann Christoph Frisch, Król Prus Friedrich Wilhelm II, 1794, Olej na płótnie, Deutsches Historisches Museum, domena publiczna
prawa i sądownictwa w monarchii Hohenzollernów. Ogłoszony w 1749 r. „Codex Fridericianus Marchicus”
– odnoszący się do Brandenburgii – stał się bazą, na której oparto „Pruskie Prawo Krajowe” (Preussische Landsrecht). To jednolite prawo wprowadzono już po śmierci inicjatora jego powstania w 1790 r.
Wprawdzie zachowano w tym prawodawstwie stanowość, ale zdołano przemycić wiele rozwiązań, które dawały możliwość zniesienia ustroju stanowego.
Wstąpienie na tron Fryderyka Wilhelma II, bratanka „Starego Fryca”, jak pieszczotliwie nazywała historiografia i propaganda Fryderyka II, wiązało się z nadzieją na zmiany. Król ulegał jednak wpływom osób konserwatywnych (z Johannem Christophem Wöllnerem na czele) i o reformach nie było mowy.
Dopiero wstrząs wywołany klęską w konfrontacji z porewolucyjną Francją, dał powód do zmian.
Polecenie 2
Jakie były osiągnięcia drugiego okresu panowania Fryderyka II w latach 1763‑1886? Które z wprowadzonych reform miały charakter oświeceniowy?
Austria józefińska i po śmierci Józefa II
Austria od śmierci cesarza Franciszka Stefana rządzona była wspólnie przez Marię Teresę,
spadkobierczynię domu Habsburskiego i jej młodego syna Józefa II, który został cesarzem w 1765 r.
Dopiero śmierć matki (1780) zdjęła cugle
z reformatorskiego zapału władcy. Twórca znanej syntezy dziejów XVIII w. Emanuel Rostworowski wspomina o blisko 6 tys. dekretów wydanych w ciągu zaledwie niecałych 10 lat samodzielnych rządów Józefa. Zatem każdego dnia cesarz wydawał 2 dekrety, które miały zmienić diametralnie
monarchię i „uszczęśliwić poddanych” zgodnie z wyobrażeniami „oświeceniowych teoretyków”.
W polityce zagranicznej pewne było jednak
podtrzymanie ekspansji w kierunku Bałkanów, gdzie Habsburgowie starali się współpracować z Rosją.
Nigdy też Wiedeń nie zapomniał utraconej prowincji śląskiej. Stąd pojawiające się wciąż pomysły na ewentualną zamianę terytorialną i próby pozyskania innych, równie atrakcyjnych ziem, np. Bawarii.
Wybuchła o nią nawet wojna prusko- austriacka, która przeszła do historii pod nazwą „wojny kartoflanej”, gdyż wojska obu armii żywiły się tym stosunkowo niedawno upowszechnionym warzywem.
W tle rywalizacji prusko‑austriackiej i problemów z Turcją rozgrywała się sprawa polska, gdzie Wiedeń wprawdzie nie chciał, ale z braku innych możliwości zmuszony był dopominać się rekompensaty w imię zachowania równowagi europejskiej.
Praca domowa Polecenie 3.1
Porównaj reformy oświeceniowe wprowadzone w Rosji, Austrii i w Prusach. W razie potrzeby skorzystaj z dodatkowych źródeł informacji.
Portret Józefa II, Cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Anton von Maron, Portret Józefa II, Cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, 1775, Olej, Kunsthistorisches Museum, domena publiczna
Polecenie 3.2
„Problem turecki” wiązał się przez niemal cały wiek XVIII z tzw. „problemem polskim”. Turcję słusznie zwano później „chorym człowiekiem Europy”. Jednak do rozbiorów Turcji nigdy nie doszło.
Jak sądzisz, dlaczego?
Francja w przededniu końca absolutyzmu
W 1774 r. rządy we Francji objął Ludwik XVI. Był on wnukiem poprzedniego króla i oceniany był zdecydowanie źle. Współcześni podkreślali jego
„ociężałość intelektualną” i uleganie wpływom.
Potomni zaś niezdecydowanie, brak energii i zwyczajne lenistwo. Oceny te wynikają z kryzysu, jaki stał się udziałem monarchii francuskiej. Stare struktury społeczne i polityczne zupełnie nie pasowały do wyraźnie zmieniającej się rzeczywistości.
Francja pozostawała najludniejszym (24,7 mln mieszkańców) i najzamożniejszym krajem Europy, jednak poziomem wytwórczości zaczęła
zdecydowanie odbiegać od przeżywającej pierwszą rewolucję przemysłową Wielkiej Brytanii.
Jednocześnie po zakończeniu wojny siedmioletniej cała Europa odczuwała ożywienie gospodarcze. Na tym tle Francja pogrążała się w marazmie. Struktury państwa były niewydolne, a krytyka instytucji państwowych powszechna.
Podstawowym problemem było samo „państwo” – mimo bogactwa budżet wykazywał ciągły deficyt, elity społeczne (tzw. „stan pierwszy i drugi”, czyli duchowieństwo i szlachta) uważały się za politycznie ubezwłasnowolnione, a elity ekonomiczne (bogate mieszczaństwo – burżuazja) za dyskryminowane podatkowo.
Na arenie międzynarodowej po klęsce w wojnie siedmioletniej i utracie większości posiadłości kolonialnych, już pod koniec lat siedemdziesiątych przyszła kolej na rewanż. Poparcie zbuntowanych kolonii północnoamerykańskich i nowa wojna z Wielką Brytanią wprawdzie zapewniły zwycięstwo, ale nie przyniosły odbudowy dawnego imperium, a ponadto obarczyły kasę państwa olbrzymimi długami.
Ludwik XVI w szatach koronacyjnych
Joseph-Siffrein Duplessis, Ludwik XVI w szatach koronacyjnych, 1777, Olej na płótnie, Carnavalet Museum, domena publiczna
Ślub Ludwika XVI i Marii Antoniny
Ślub Ludwika XVI i Marii Antoniny, domena publiczna
Rewolucja
Zasadniczym elementem prowadzącym do „rewolucji” we Francji pod koniec XVIII w. było powszechne przekonanie o wadliwości systemu, który panował w kraju. Przekonania takie były udziałem nie tylko burżuazji, niższych warstw stanu trzeciego, ale także elit – teoretycznie uprzywilejowanych
i korzystających z istniejącego systemu – szlachty, arystokracji, duchowieństwa a nawet ludzi władzy, nie wyłączając samego króla i jego ministrów.
Źródłem zmian okazały się problemy budżetowe. Próby reform podatkowych, sprowadzających się do nałożenia podatku na szlachtę i duchowieństwo, napotykały zdecydowany opór dwóch pierwszych stanów królestwa. Uznawały one – i słusznie – że jest to zamach na istotę systemu stanowego.
W istniejących warunkach jedyną tradycyjną instytucją, która mogła przeprowadzić tak gruntowne zmiany ustrojowe, były tzw. Stany Generalne. Nie zwoływano ich we Francji od początku XVII w.,
a i wcześniej monarchia francuska korzystała z nich rzadko (dzięki prawu władcy do nakładania podatków na stan trzeci). Próby wymuszenia zmian na grupach uprzywilejowanych poprzez zwołanie
Zgromadzenia Notabli (czyli przedstawicieli stanów pierwszego i drugiego) w 1787 r. nie przyniosły rządowi pożądanych świadczeń pieniężnych. Zwołano zatem na 1789 r. Stany Generalne.
Podobnie jak w Polsce, samo zwołanie zgromadzenia rozbudziło nadzieję i ogólnokrajową debatę nad państwem. Stan trzeci sporządził wykaz „nadużyć” (słynne „zeszyty skarg”). Zebrane w maju 1789 Stany Generalne obradowały kurialnie: osobno stany pierwszy i drugi, osobno stan trzeci. Nieudane próby kierowania przedstawicielami stanu trzeciego, a później próby jego rozwiązania doprowadziły do przekształcenie go 17 czerwca 1789 r. w Zgromadzenie Narodowe.
W dniu 14 lipca 1789 r. doszło do pierwszych
zbrojnych starć sił królewskich z uzbrojonym ludem Paryża (symboliczne znaczenie zburzenia Bastylii, będącej więzieniem królewskim). Rewolucja się zaczęła.
Wydarzenia te miały decydujące znaczenie dla sprawy polskiej. Strach, jaki padł na Europę, ułatwił zaakceptowanie rozbiorów. Likwidacja
Rzeczpospolitej wydawała się stosunkowo niewielką ceną za uratowanie bezpieczeństwa starego świata.
Otwarcie Stanów Generalnych, 5 maja 1789
Auguste Couder, Otwarcie Stanów Generalnych, 5 maja 1789, 1839, Olej na płótnie, domena publiczna Oblężenie Bastylii
Oblężenie Bastylii, domena publiczna
Praca domowa Polecenie 4.1
W czym się przejawiał kryzys Francji w II poł XVIII w.?
Polecenie 4.2
Jakie wydarzenia doprowadziły do wybuchu rewolucji francuskiej?
Szwedzki przewrót
Po klęsce Szwecji w wojnie z Piotrem I dawne skandynawskie mocarstwo stało się drugorzędnym małym krajem europejskim, w którym w dodatku toczyły się ostre walki wewnętrzne. Spory te ułatwiały
sąsiadom, a przede wszystkim Rosji daleko idącą ingerencję w sprawy kraju. Początkowo nie przybrały one tak sformułowań, jak w przypadku Rzeczypospolitej, ale w 1769 r. Dania, Prusy i Rosja podpisały układ gwarantujący zachowanie w Szwecji istniejących form rządów, umniejszających rolę władcy.
Zaangażowanie Rosji i Prus w pierwszy rozbiór Polski umożliwiło przeprowadzenie zamachu stanu w Sztokholmie. Nowy władca Gustaw III wprowadził ponownie rządy absolutystyczne. Trwały one do 1792 r. a Szwecja zawdzięczała im szereg reform: obłożenie szlachty niektórymi podatkami,
wprowadzenie wolności religijnej, zniesienie tortur, wreszcie wiele inicjatyw na polu nauki i kultury (np.
powołanie Akademii Szwedzkiej (1786).
Pod koniec rządów, wobec wzrastającej opozycji wewnętrznej Gustaw III postanowił ratować swoją pozycję w kraju przez spodziewany sukces militarny w konflikcie z Danią i Rosją. Dzięki zaangażowaniu Rosji najpierw w konflikt z Turcją, później w sprawy polskie, Szwecji udało się uniknąć katastrofy i klęski.
Utrzymano dotychczasowy stan posiadania, a Rosja zobowiązała się nawet nie ingerować w sprawy Szwecji. Jednak siły opozycyjne nie złożyły broni, doprowadzając do udanego zamachu na życie Gustawa III w 1792 r. podczas balu w operze sztokholmskiej.
Koronacja Gustawa III
Carl Gustav Pilo, Koronacja Gustawa III, The Na onal Museum of Fine Arts, Stockholm, domena publiczna
Rosyjsko-szwedzka bitwa morska na wodach fińskich
Johan Tietrich Schoultz, Rosyjsko-szwedzka bitwa morska na wodach fińskich, 1792, Olej na płótnie, domena publiczna
Król Gustaw III z braćmi
Alexander Roslin, Król Gustaw III z braćmi, 1771, Olej na płótnie, Na onalmuseum, domena publiczna
