Wojciech Gliwa
Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomii i Polityki Transformacji
trANSForMAcJA SySteMoWA A ZróWNoWAżoNy roZWóJ
Streszczenie: Celem artykułu jest odniesienie koncepcji zrównoważonego rozwoju do procesów transformacji, które utożsamiono z restrukturyzacją i prywatyzacją. W koncepcji zrównoważonego rozwoju równe znaczenie posiadają trzy obszary rozwoju: rozwój gospo- darczy, ochrona środowiska oraz rozwój społeczny. Istotne jest to, że rozwój może być nazwany zrównoważonym tylko wtedy, gdy towarzyszy mu rozwój społeczny oparty na takich kategoriach, jak: sprawiedliwość społeczna, równość, ciągłość międzypokoleniowa.
W artykule przedstawiono różne ujęcia pojęcia transformacji, proponując rozumieć ją jako proces dostosowawczy związany z ciągłą, nieustanną adaptacją do warunków działania w zmieniającym się otoczeniu. Uwagę zwraca fakt, że dla transformacji gospodarczej i kon- cepcji zrównoważonego wzrostu wspólna jest świadomość w kształtowaniu określonego ładu społeczno-gospodarczego. Występuje tu korelacja i integracja celów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych w obszarach pięciu ładów: ekologicznego, społecznego, ekonomicznego, przestrzennego oraz instytucjonalno-politycznego.
Słowa kluczowe: transformacja systemowa, transformacja ustrojowa, transformacja gospodarcza, restrukturyzacja, prywatyzacja, koncepcja zrównoważonego rozwoju.
Wstęp
Obszarem transformacji w Polsce jest społeczeństwo i gospodarka. Według powszechnie przyjętej w literaturze klasyfikacji transformacja systemowa, rozu- miana jako przejście od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynko- wej, składa się z transformacji ustrojowej i transformacji gospodarczej [Nasiłowski 1995, s. 17]1. Tematyka transformacji w ujęciu systemowym jest problematyką
1 Przegląd i lektura piśmiennictwa poświęconego zagadnieniu szeroko rozumianej transformacji ustrojowej ujawnia potrzebę przedstawienia kilku uwag o charakterze słownikowym. Samo słowo transformacja jako określenie bezprzymiotnikowe jest synonimem pojęcia transformacja systemowa.
Dlatego dla utrzymania precyzji sformułowań powinno się używać terminu transformacja wraz
szeroką, zakresowo i przedmiotowo trudno uchwytną, obejmującą dwa wzajemnie warunkujące się i przenikające nurty przemian [Miszewski 2001, s. 7–9]. Gdy cho- dzi, jak w niniejszym artykule, o odniesienie koncepcji zrównoważonego rozwoju do procesów transformacji, pojawia się konieczność zawężenia pola rozważań.
Przede wszystkim należałoby wyjaśnić, z jakimi zespołami zjawisk w społeczeń- stwie i gospodarce identyfikuje się „procesy transformacji”. Nie jest to bynajmniej oczywiste, jeśli uwzględnić fakt, że w Polsce, tak jak w innych postsocjalistycz- nych krajach europejskich, proces transformacji systemowej przebiega równolegle z regionalną integracją gospodarczą w ramach Unii Europejskiej oraz globalizacją2. Podejmując tę problematykę wypada także nawiązać do problemu zawansowa- nia transformacji systemowej w Polsce, gdyż nierzadko w literaturze przedmiotu pojawiają się opinie mówiące o końcu transformacji jako takiej. Zdaniem przed- stawicieli tego stanowiska, przemiany w Polsce znajdują się w stadium posttrans- formacyjm, ponieważ zostały wykształcone najważniejsze instytucje regulujące funkcjonowanie rozwiniętego kapitalizmu. Trafność takich opinii zależy od przyję- tych założeń i kryteriów, co jest zawsze sprawą dyskusyjną i sporną [Chołaj 2000, s. 82]. Proponuje się w niniejszym artykule rozumieć transformację jako proces dostosowawczy, związany z ciągłą, nieustanną adaptacją do warunków działania w zmieniającym się otoczeniu.
Powyższe stwierdzenia sygnalizują typowe dylematy związane z ogólnym ujęciem zagadnienia procesów transformacji. Nie mniejsze kontrowersje budzi koncepcja zrównoważonego rozwoju, posiadająca swój odpowiednik w języku angielskim w postaci pojęcia sustainable development.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju kryje w sobie głębszy, ukryty sens gospo- darowania. Jest ideą, filozofią myślenia o rozwoju w kategoriach sprawiedliwości społecznej i równości jako wartościach odpowiadających za ciągłość międzypo- koleniową. Przedmiotem analizy w teorii sustainable development jest rozwój trwały i samopodtrzymujący się, taki, w którym równe znaczenie posiadają trzy obszary rozwoju: rozwój gospodarczy, ochrona środowiska oraz rozwój społeczny.
Z punktu widzenia prowadzonych rozważań istotne jest to, że rozwój może być nazwany zrównoważonym tylko wtedy, gdy towarzyszy mu rozwój społeczny.
z definiującym jej rodzaj przymiotnikiem. Podobne wątpliwości natury terminologicznej występują, gdy transformację określa się jako proces lub jako dynamiczną. Transformacja jest przecież zmianą, oznacza przejście z jednego stanu w drugi, a więc z natury rzeczy transformacja jest procesem, który zakłada jakiś stopień dynamiki. Zwłaszcza nie powinno się używać w kontekście transformacji systemowej pojęcia reforma. Transformacja jest zmianą instytucjonalną, zerwaniem systemowej ciągłości, całkowitą negacją starego porządku. Polega na tworzeniu od podstaw zupełnie nowego ładu instytucjonalno-prawnego. Transformacja jest nowym paradygmatem nauki, który dopiero pod- lega formułowaniu i z tego powodu nie jest dostatecznie ugruntowana w naukowej teorii. Reforma dotyczy zmiany cząstkowej w ukształtowanym systemie.
2 Szerzej wpływ integracji i globalizacji na transformację systemową w Polsce omawia S. Swadźba [2007].
Wypełnianie treści teorii zrównoważonego rozwoju w ramach realizowanego kierunku transformacji systemowej w Polsce może rodzić opór sporej części ekonomistów, zwolenników ograniczonej roli państwa w gospodarce. Na obec- nym etapie transformacji w Polsce spór koncentruje się wokół problemu wyboru przyszłego modelu społecznego i gospodarczego. Lepiej z wdrażaniem koncep- cji sustainable development radzi sobie model, w którym państwo jest znaczą- cym i aktywnym uczestnikiem gry rynkowej. Niemniej w każdym modelu roz- winiętego kapitalizmu mamy do czynienia z cząstkową realizacją założeń tej idei rozwoju.
Porządkując tok dotychczasowego wywodu, należy zwrócić uwagę na to, że zarówno transformacja systemowa, jak i koncepcja zrównoważonego rozwoju implikuje podejście holistyczne oraz interdyscyplinarne, sytuujące obszar rozwa- żań na pograniczu licznych nauk integrując je ze sobą3.
Nawiązując szczegółowo do problematyki artykułu, należałoby wskazać przy- jęte a priori założenia ograniczające zakres rozważań. Zagadnienie rozpatrywa- nej transformacji systemowej ograniczono do tematyki związanej z transformacją gospodarczą, która jest analizowana w zakresie zmiany ciągłości instytucjonalnej.
Procesy transformacji zredukowano do restrukturyzacji i prywatyzacji, traktując oba procesy łącznie. Przedstawiono główne ujęcia i założenia koncepcji zrówno- ważonego rozwoju. Transformację gospodarczą skorelowano z koncepcją zrów- noważonego rozwoju.
1.
transformacja gospodarcza jako zmiana instytucjonalna w ujęciu Z. Hockuby
Transformacja gospodarcza, jaka trwa w Polsce od końca 1989 roku, oznacza zerwanie ciągłości instytucjonalnej i w tym zakresie pokrywa się z budową gospo- darki rynkowo-prywatnej [Morawski 1998, s. 12]. W interpretacji Hockuby, która jest zgodna z Hayekowską teorią spontanicznego porządku, zmiana instytucjonalna dotyczy trzech następujących po sobie stadiów: dezintegracji, chaosu, przemiany.
Proces wyłaniania się nowego ładu instytucjonalnego charakteryzuje najpierw dezintegracja starego systemu, później natomiast następuje stan ogólnego chaosu, który w okresie przejściowym wyraża systemowa pustka. Procesy te Hockuba ujmuje następująco: „Transformacja wielkiego systemu społecznego jest procesem i to długotrwałym. Towarzyszy jej chaos, ponieważ w trakcie przemiany rywali- zują ze sobą dwa porządki: ten załamujący się i ten powstający. Jakkolwiek stary porządek jest skazany na przegraną, to jednak jego odejściu towarzyszy walka
3 Szczególnie chodzi o takie nauki, jak: ekonomia, socjologia, politologia, filozofia, biologia, ekologia.
i tarcie. Poważna część energii systemu zostaje zużyta na zasilanie procesów reor- ganizacji, inna część ginie w nieproduktywnym tarciu i chaosie. Dezintegracjii transformacji towarzyszy spadek aktywności gospodarczej” [Hockuba 1993a, s. 197]. Hockuba bliżej też charakteryzuje stadium chaosu: „Chaos jest brakiem porządku, nieprzejrzystością reguł uporządkowania systemu, dezorganizacją insty- tucji i zaburzeniem strumieni wiedzy przepływających w systemie. Chaos jest osobliwym stanem systemu, w którym zanika jeden porządek, by narodził się drugi. Chaos jest procesem intensywnych, dynamicznych dostosowań elementów systemu, procesem przemiany, sięgającej najgłębszych instytucjonalnych wiązań w systemie. Chaos jest tworzywem, z którego mechanizmy ewolucji społecznej budują nowy porządek” [Hockuba 1993c, s. 599].
Opis transformacji z punktu widzenia problemu regulacji prowadzi Hockubę do identycznej konstatacji: „[…] transformujące się gospodarki są gospodarkami chaosu. Badanie problemu regulacji oznacza bowiem badanie mechanizmów i procesów integrujących strukturę, koordynujących porządek systemu. Gdy te mechanizmy zawodzą, następuje dezintegracja układu. Zapanowuje chaos”
[ Hockuba 1993b, s. 414]4. Jednak w końcu następuje przemiana jako wynik dzia- łań kreowanych przez państwo. Hockuba ujmuje to następująco: „Zadania państwa w okresie transformacji systemowej wykraczają poza domenę tradycyjnej polityki gospodarczej. Ponieważ istotą transformacji jest zmiana instytucjonalna, pierw- szoplanowym celem państwa powinno być aktywne uczestnictwo w tworzeniu instytucjonalnych podstaw powstającego porządku rynkowego” [Hockuba 1993c, s. 600].
Zaprezentowane powyżej ujęcie procesu transformacji, akcentujące moment zerwania ciągłości instytucjonalnej, chyba najlepiej oddaje żywiołowy charak- ter budowy pierwszych zrębów kapitalizmu w Polsce. Żywiołowość transforma- cji jawi się jako przyczyna braku możliwości sterowania jej przebiegiem, nawet pomimo konstruktywistycznego charakteru działań powołujących istnienie insty- tucji. Udokumentowane w literaturze liczne patologie związane z prywatyzacją majątku państwowego, a przede wszystkim wysokie koszty społeczne transforma- cji gospodarczej w Polsce kwestionują w dużym stopniu pogląd o kontrolowanym przebiegu tych przemian5.
4 Hockuba za Kornaiem wyróżnia w systemie gospodarczym dwie sfery: sferę realną i sferę regu- lacji. Sfera realna odpowiada za procesy materialne i fizyczne. Należy do nich produkcja, transport, usługi materialne. Sfera regulacji dotyczy procesów myślowych i jest związana z postrzeganiem, przekazywaniem i przetwarzaniem informacji, przygotowaniem i podejmowaniem decyzji [Kornai 1977, s. 68–69].
5 Konstruktywistyczny charakter polskiej transformacji gospodarczej, związanej z osobą jej głównego twórcy L. Balcerowiczem, w literaturze i publicystyce najmocniej do tej pory podkre- ślał W. Wilczyński. W tej sprawie stanowisko przeciwne, antykonstruktywistyczne, prezentuje T. Kowalik.
2. transformacja gospodarcza jako proces restrukturyzacji i prywatyzacji
Transformacja gospodarcza zapoczątkowała zmiany strukturalne w polskiej gospo- darce, których podstawę stanowiła restrukturyzacja makroekonomiczna oznacza- jąca dostosowanie przemysłu do warunków gospodarki rynkowej [Kaleta 1993, s. 477]. Obok wymiaru ogólnoekonomicznego restrukturyzacja posiada także wymiar konkretny, odnoszący się jednak tylko do restrukturyzacji przedsiębiorstw w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej. Każdy proces restrukturyzacji przedsiębiorstwa posiada dwa zasadnicze aspekty: rzeczowy, substancjalny oraz decyzyjny, instytucjonalny. Restrukturyzacja może być restrukturyzacją poten- cjału produkcyjnego, restrukturyzacją organizacyjną, restrukturyzacją finansową, restrukturyzacją decyzyjno-własnościową [Lipowski 2001, s. 50–54]. Z kolei według innego ujęcia restrukturyzacja prowadzona w polskich przedsiębiorstwach w latach 90. minionego wieku, kiedy nie funkcjonował w pełni wykształcony mechanizm rynkowy, obejmowała [Suszyński 2003, s. 46–47]:
– przekształcenia gałęzi, branż i dziedzin gospodarki odznaczających się niską wydajnością i efektywnością;
– przekształcenia przedsiębiorstw w regresie lub prowadzących produkcję o bar- dzo szybkim wzroście wydajności;
– przekształcenia przedsiębiorstw stawiających czoło zmianom koniunkturalnym na rynkach krajowych lub zagranicznych;
– przekształcenia przedsiębiorstw zdrowych ekonomiczne, dostosowujących się do zmiennych ekonomicznych i technologicznych warunków działania;
– przekształcenia przedsiębiorstw chorych ekonomicznie, poszukujących racji bytu dla swojego istnienia.
Z punktu widzenia prowadzonych rozważań istotna jest rola i znaczenie prywa- tyzacji w procesach przeobrażeń restrukturyzacyjnych. Na początku transformacji systemowej w Polsce przy niskiej efektywności przedsiębiorstw państwowych, będących podstawą gospodarki centralnie planowanej, restrukturyzacja stanowiła proces głębokich i gwałtownych przeobrażeń ściśle związany ze zmianą struktury własnościowej, prywatyzacją.
Pojęcie prywatyzacji nie jest jednoznaczne, jednak w odniesieniu do Polski prywatyzacja w szerokim sensie sprowadza się do czterech podstawowych pro- cesów:
– prywatyzacji oddolnej (założycielskiej) związanej z powstawaniem nowych, prywatnych podmiotów gospodarczych,
– prywatyzacji odpłatnej bądź nieodpłatnej niegospodarczego mienia publicz- nego państwowego i komunalnego,
– prywatyzacji bezpośredniej polegającej na sprzedawaniu bądź rozdawaniu przez właściciela państwowego małych i średnich przedsiębiorstw,
– prywatyzacji kapitałowej dotyczącej sprzedaży w ofercie publicznej bądź roz- dawnictwa akcji państwowych spółek akcyjnych.
Dwa ostatnie procesy w literaturze przedmiotu określa się mianem prywatyzacji w wąskim znaczeniu jako prywatyzację właściwą. Prywatyzacja tego rodzaju ozna- cza transfer przedsiębiorstw państwowych lub ich majątków do sektora prywatnego, określa też metody, techniki oraz ścieżki dla przeprowadzanych zmian struktury własności6. Uściślając powyższe, należy powiedzieć, że działania państwa w zakre- sie prywatyzacji polegają na denacjonalizacji, deregulacji (liberalizacji) oraz świa- domym wycofaniu się państwa z pewnych zadań pozostających dotąd w gestii sek- tora publicznego na rzecz wykonawców prywatnych [Bałtowski 1998, s. 19–25]7. Analizując prywatyzację ze względu na jej tempo oraz przygotowanie insty- tucjonalne ze strony państwa do pełnienia nadzoru właścicielskiego nad swoim majątkiem, należy powiedzieć, że dzisiaj – z pespektywy ponad dwudziestu lat trwania transformacji w Polsce pojawiają się w dalszym ciągu w środowisku naukowym kontrowersje i przeciwstawne opinie.
Za szybkim tempem prywatyzacji właściwej polskich przedsiębiorstw od początku przemawiał argument zbyt dużego i nieefektywnego sektora publicznego i związane z tym niebezpieczeństwa. Po pierwsze, niebezpieczeństwo powrotu lub zakorzenienia się wpływów politycznych, które ze swej natury są na ogół sprzeczne z kryteriami długofalowego rozwoju gospodarczego. Po drugie, bar- dzo ograniczone możliwości znaczącego wzrostu efektywności w ramach sektora publicznego [Balcerowicz 1994, s. 5]. Przeciwnicy tego ujęcia podkreślają, że transformacja systemowa jest procesem stopniowym i długotrwałym, a dla pry- watyzacji forsowanej przez sztuczne wypieranie przedsiębiorstw państwowych nie ma uzasadnienia ekonomicznego [Sadowski 1992, s. 17–18]. Podważa się tezę o wyższej efektywności i kontroli przedsiębiorstw prywatnych nad państwowymi, dogmatów ekonomii neoliberalnej, ujmując stosunek między akcjonariuszami a zarządem współczesnej korporacji na wzór tego, jaki istnieje pomiędzy kierow- nikami przedsiębiorstw państwowych a państwem [Tittenbrun 1995, s. 32]8.
Powyższe kontrowersje dotyczące tempa i przebiegu prywatyzacji nie wystę- pują, gdy mówimy o prywatyzacji w sensie rozwoju sektora prywatnego [Balce- rowicz 1994, s. 4].
6 Każda technika prywatyzacyjna może być realizowana poprzez konkretną ścieżkę, tj. procedurę opartą na określonych, obowiązujących przepisach prawnych [Bałtowski 1998, s. 25].
7 W ramach denacjonalizacji można wyróżnić kilka technik prywatyzacyjnych. Najważniejsze z nich to: sprzedaż akcji poprzez ofertę publiczną, sprzedaż akcji inwestorowi publicznemu, sprzedaż przedsiębiorstwa państwowego bądź jego mienia, wykup przedsiębiorstw przez menedżerów i (lub) pracowników, dzierżawa i (lub) kontrakty menedżerskie z opcją wykupu [Bałtowski 1998, s. 25].
8 J. Tittenbrun jest autorem czterotomowego dzieła opisującego historię polskiej prywatyzacji.
Książki noszą tytuł: Z deszczu pod rynnę. Meandry polskiej prywatyzacji, t. 1–4, Zysk i S-ka, Poznań 2007.
Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w Polsce od początku miała być elementem programu zakładającego stabilizację, liberalizację i prywatyzację zawierającą w sobie istotę transformacji systemowej. Spór o szybkie czy wolne tempo prywatyzacji wydaje się nierozstrzygalny, gdyż rozgrywany on jest bardziej na gruncie ekonomii normatywnej niż pozytywnej. Wolne tempo prywatyzacji, należy zauważyć, mogło blokować rozwój inicjatywy prywatnej i rodzić zagroże- nia dla sprawnego funkcjonowania sektora prywatnego [Bałtowski 1998, s 275].
Porównanie wyników ekonomiczno-finansowych, a także analiza danych dotyczą- cych wydajności pracy oraz rentowości przedsiębiorstw państwowych i prywat- nych pozwalają wyciągnąć wniosek o względnie pozytywnej ocenie prywatyzacji w Polsce [Bałtowski 2002, s. 159].
W kontekście rozważań dotyczących restrukturyzacji i prywatyzacji oraz kon- cepcji zrównoważonego rozwoju na uwagę zasługuje kwestia interwencji państwa w gospodarkę. Analiza teoretyczna państw dawno uprzemysłowionych, a także naj- nowsze doświadczenia niektórych krajów Azji Środkowo-Wschodniej kroczących drogą gwałtownej industrializacji wskazują na konieczność interwencji państwa w celu rozwiązywania problemów pojawiających się w procesie rozwoju. Interwen- cję państwa uzasadnia pomoc dla działów o dużym zapotrzebowaniu finansowym, zwłaszcza w początkowych stadiach uprzemysłowienia odznaczających się brakiem prywatnego kapitału na inwestycje w gałęziach o wysokiej intensywności kapi- tałowej, ograniczenie różnic regionalnych, rozwój dziedzin uważanych za ważne z punktu widzenia rozwoju gospodarczo-społecznego: oświata i nauka, ochrona zdrowia i ochrona środowiska, wzmocnienie obronności kraju, zmniejszenie nie- równości w podziale dochodu oraz ograniczenie bezrobocia [Dallago 1993, s. 563].
3. Główne założenia koncepcji zrównoważonego rozwoju
Rozwój zrównoważony jest rozwojem społeczno-gospodarczym obejmującym, jak to zostało we wstępie zauważone, w równym stopniu trzy dziedziny: roz- wój gospodarczy, ochronę środowiska oraz rozwój społeczny. W poszczególnych obszarach formułuje się trzy kategorie celów rozwoju zrównoważonego. Osiągnię- cie celów społecznych polega na likwidacji głodu, chorób, analfabetyzmu, rozwoju edukacji, zaspokojeniu potrzeb intelektualnych narodów, ochronie zdrowia i życia ludzkiego, położenie kresu wojnom, nienawiści, zniewoleniu i dominacji jednych narodów na innymi. Osiągnięcie celów ekologicznych zakłada powstrzymanie degradacji środowiska Ziemi, wyeliminowanie zagrożeń, zapewnienie przetrwania gatunków, zwiększenie bogactwa przyrody Ziemi. Z kolei osiągnięcie celów eko- nomicznych dotyczy zaspokajania potrzeb materialnych ludności świata, zróżnico- wanie tempa wzrostu dochodu narodowego na osobę w różnych regionach świata i krajach, transfer kapitałów i nagromadzonych bogactw, dostosowanie techniki
i technologii produkcji do wymogów środowiska przyrodniczego, zaprzestanie produkcji dla celów wojennych [Zabłocki 2002, s. 51].
Pojęcie sustainable development w języku polskim nie posiada jednoznacznego określenia, stąd zwykło się je w literaturze różnie ujmować. Zrównoważony rozwój może być traktowany jako synonim pojęcia ekorozwoju i wówczas na zasadzie ter- minologicznej równoważności ekorozwój oznacza rozwój zrównoważony, trwały, samopodtrzymujący się [Borys 1999, s. 70]. Ogólna charakterystyka kategorii trwałości, utożsamionej z kategorią samopodtrzymywalności, zwraca uwagę na to, że potrzeby teraźniejsze nie są zaspokajane kosztem zmniejszenia możliwości przyszłych generacji do zaspokojenia swych potrzeb. Trwałość i samopodtrzymy- wanie się wzrostu implikuje nie tylko krótkookresową, ale również międzygenera- cyjną sprawiedliwość [Fiedor 2002, s. 230]. O idei sustainable development można również mówić jako o koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju [Kośmicki 2010, s. 139]. Nie ma jednak możliwości przeprowadzenia prostego rozróżnienia między rozwojem zrównoważonym a ekorozwojem [Zabłocki 2002, s. 51].
Z punktu widzenia prowadzonych rozważań zwraca uwagę zagadnienie celów społecznych w koncepcji zrównoważonego rozwoju. Występuje ono obok pro- blemu utrzymania funkcji ekologicznych środowiska przyrodniczego [Kozłow- ski 1997, s. 139]. Podstawowym celem koncepcji zrównoważonego rozwoju jest wzrost dobrobytu społecznego i jednostkowego, fizyczny i psychiczny rozwój człowieka, przy harmonijnym ułożeniu relacji społeczeństwo-przyroda. Osiągnię- cie celów nadrzędnych trwałego i zrównoważonego rozwoju zapewniają: dobrobyt, sprawiedliwość (wewnątrz- i międzygeneracyjna) oraz bezpieczeństwo. Natomiast analiza międzygeneracyjnej sprawiedliwości ekologicznej zakłada konieczność:
– zachowania niepogorszonej (społecznie akceptowanej) jakości środowiska, w tym jego zasobów i użytków pozaekonomicznych, dla przyszłych generacji;
– zabezpieczenia zasobów podstawowych surowców, a zwłaszcza nośników energii dla wzrostu gospodarczego w przyszłości [Fiedor 2002, s. 232–233].
4.
transformacja gospodarcza a koncepcja zrównoważonego rozwoju
Gdy spojrzymy na transformację ustrojową Polski jako przystosowanie do glo- balizacji i integracji gospodarczej, zauważymy, że proces wyłaniania się kapitali- zmu w obecnej fazie rewolucji naukowo-technicznej musi polegać na świadomym kształtowaniu nowej rzeczywistości gospodarczej, społecznej, politycznej oraz ekologicznej [Kośmicki 2010, s. 103].
Natomiast koncepcja zrównoważonego rozwoju stanowi zasadnicze wyzwa- nie dla polityki gospodarczej, niezależnie od specyfiki i sytuacji kraju. Odrębną kwestię stanowią możliwości urzeczywistnienia tej koncepcji, szczególnie ogra-
niczone w przypadku gospodarek przechodzących proces transformacji gospodar- czej, w tym Polski. Realizację tej koncepcji charakteryzuje tu przede wszystkim niedostatek wolnych środków finansowych, ograniczający pole manewru każdej możliwej polityki gospodarczej. Istnieją również specyficzne dla gospodarek transformujących się uwarunkowania, takie jak: wysoce zbiurokratyzowany i nie- sprawny system administracji gospodarczej, niska aktywność działania na szcze- blu lokalnym oraz nie w pełni rynkowy, hybrydowy, charakter funkcjonującego w praktyce systemu regulacji [Miszewski 2002, s. 5].
Należy jednak zauważyć, pozostając w rozważaniach na wysokim szczeblu ogólności, że wspólnym zagadnieniem dla transformacji gospodarczej i koncep- cji zrównoważonego wzrostu jest świadomość w kształtowaniu określonego ładu społeczno-gospodarczego. Występuje tu korelacja i integracja celów społecznych, ekonomicznych i ekologicznych w obszarach pięciu ładów: ładu ekologicznego, ładu społecznego, ładu ekonomicznego, ładu przestrzennego oraz ładu instytu- cjonalno-politycznego [Lorek 2002, s. 139]. Również dla obu podejść w sensie celów wspólne jest rozumienie dobrobytu jako kategorii ogólnospołecznej. Róż- nice jednak dotyczą sposobu pojmowania dobrobytu oraz rodzaju stosowanych instrumentów polityki gospodarczej. Przez pryzmat kraju przechodzącego trans- formację gospodarczą, która w swych fundamentach odnosi się do założeń eko- nomii liberalnej, dobrobyt społeczny jest kategorią indywidualną i subiektywną, oznaczającą stan satysfakcji i zadowolenia osiągany przez jednostkę w społe- czeństwie. Natomiast w koncepcji sustainable development dobrobyt jest zwią- zany z pojęciem zbiorowości i odnosi się do społeczeństwa jako całości. Z kolei odmienność w zakresie stosowania instrumentów polityki gospodarczej dotyczy tego, że w przypadku kraju transformującego gospodarkę ingerencja w proces gospodarowania odbywa się za pomocą instrumentów oddziaływania pośredniego poprzez mechanizmy rynkowe, zaś realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju implikuje użycie instrumentów bezpośrednich.
Argument o ograniczonym zakresie stosowania koncepcji zrównoważonego rozwoju w realiach gospodarek krajów transformujących się nie zwalnia z powin- ności chociażby cząstkowej próby wdrażania tej idei na poszczególnych odcinkach rzeczywistości.
Bibliografia
Balcerowicz, L., 1994, Determinanty i kierunki prywatyzacji w Polsce: próba przeglądu zagadnień, w: Bossak, J.W. (red.), Prywatyzacja w Polsce. Szanse i zagrożenia, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.
Bałtowski, M., 1998, Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych. Przebieg i ocena, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Bałtowski, M. (red.), 2002, Przedsiębiorstw sprywatyzowane w gospodarce polskiej, Wyd.
2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Borys, T. (red.), 1999, Wskaźniki ekorozwoju, Ekonomia i Środowisko, Białystok.
Chołaj, H., 2000, Wstęp do teorii transformacji, Fundacja Innowacja Wyższa Szkoła Spo- łeczno-Ekonomiczna, Warszawa.
Dallago, B., 1993, Prywatyzacja jako droga transformacji systemu gospodarczego (na podstawie doświadczeń zachodnich), tłum. A. Szeworski, Ekonomista, nr 5–6.
Fiedor, B. (red.), 2002, Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, Wydaw- nictwo C.H. Beck, Warszawa.
Hockuba, Z., 1993a, Ekonomia niedoboru w retrospekcji: teoria, proces społeczny i fakty empiryczne, Ekonomista, nr 2.
Hockuba, Z., 1993b, Gospodarka chaosu. Transformacja a regulacja ekonomiczna, Eko- nomista, nr 4.
Hockuba, Z., 1993c, Zmiana systemowa. Transformacja a regulacja ekonomiczna, Eko- nomista, nr 5–6.
Kaleta, A., 1993, Polityka przemysłowa w okresie transformacji systemu, Ekonomista, nr 4.
Kornai, J., 1997, Anti-Equilibrium. Teoria systemów gospodarczych. Kierunki badań, tłum.
J. Beksiak, U. Libura, Z. Wiankowska, wyd. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa.
Kośmicki, E., 2010, Zrównoważony rozwój w warunkach globalizacji gospodarki, Wydaw- nictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok–Poznań.
Kozłowski, S., 1997, W drodze do ekorozwoju, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Lipowski, A., 2001, Procesy restrukturyzacji w przedsiębiorstwach przemysłowych okresu transformacji systemowej (wprowadzenie do problematyki), w: Mączyńska E. (red.), Restrukturyzacja przedsiębiorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, t. 1, Wydawnictwo DiG, Warszawa.
Lorek, E., 2002, Budowa programów zrównoważonego rozwoju regionu w warunkach gospodarki polskiej, w: Zagórowska, A., Malik, K., Miszewski, M. (red.), Zrównowa- żony rozwój regionalny w aspekcie integracji europejskiej, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Bytom.
Miszewski, M., 2001, Transformacja gospodarcza Polski, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Bytom.
Miszewski, M., 2002, Wstęp, w: Zagórowska, A., Malik, K., Miszewski, M. (red.) Zrówno- ważony rozwój regionalny w aspekcie integracji europejskiej, Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji w Bytomiu, Bytom.
Morawski, W., 1998, Zmiana instytucjonalna. Społeczeństwo. Gospodarka. Polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Nasiłowski, M., 1995, Transformacja systemowa w Polsce, Wydawnictwo Key Text, War- szawa.
Sadowski, Z., 1992, Warianty prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych a proces prze- mian strukturalnych, Ekonomista, nr 5–6.
Suszyński, C., 2003, Restrukturyzacja, konsolidacja, globalizacja przedsiębiorstw.
Doświadczenia i perspektywy polskiej transformacji, Polskie Wydawnictwo Ekono- miczne, Warszawa.
Swadźba, S., 2007, Integracja i globalizacja a system gospodarczy. Konsekwencje dla Polski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.
Tittenbrun, J., 1995, Ekonomiczny sens prywatyzacji, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań.
Tittenbrun, J., 2007, Z deszczu pod rynnę. Meandry polskiej prywatyzacji, t. 1–4, Zysk i S-ka, Poznań.
Zabłocki, G., 2002, Rozwój zrównoważony – idee, efekty, kontrowersje (perspektywa socjo- logiczna), Toruń.
SySteMic trANSForMAtioN AND SUStAiNABle DevelopMeNt
Summary: In the article I have made an attempt at correlating transition processes with sustainable development. Accordingly, the systemic transition has been reduced to the problems related to economic transition analyzed as regards changes of the institu- tional continuity. The transition processes have been identified with restructuring and privatization.
I have presented the main assumptions of sustainable development, pointing to the differences in its definitions. The connections between economic transition and sustain- able development concern integration of social, economic and ecological purposes in five areas : ecological, social, economic, spatial and institutional-political.
