Katarzyna Drozd Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej

Katarzyna Drozd

Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej

DyNAMiKA i KieruNKi roZleWANiA Się SZcZeciNA

Streszczenie: Suburbanizacja rozproszona utożsamiana z urban sprawl występuje w wielu regionach świata. W Polsce wyróżniono kilka miast, w których zidentyfikowano to zjawi- sko. Jednym z nich jest Szczecin i to właśnie na jego przykładzie przeprowadzono analizę kierunków oraz dynamiki rozlewania się obszarów miejskich w Polsce. Badaniom pod- dano gęstość zaludnienia, zmiany użytkowania gruntów, sytuację na rynku budowlanym, wskaźnik migracji oraz materiały fotogrametryczne obszarów Szczecina i okolicznych gmin: Kobylanka, Goleniów, Gryfino, Stare Czarnowo, Dobra (Szczecińska), Kołbaskowo, Police.

Słowa kluczowe: urban sprawl, rozlewanie się miast, rozwój przestrzenny Szczecina, migracje wewnętrzne, ruchy wędrówkowe, suburbanizacja.

Wstęp

Już w latach 20. XX wieku w Stanach Zjednoczonych zwrócono uwagę na istot- ność zjawiska rozlewania się miast (urban sprawl). W literaturze urban sprawl definiowany jest jako żywiołowy, wywierany presją rynku, bezplanowy, nieeko- nomicznie rozpraszany rozrost przestrzenny miast [Dylewski 2007] spowodowany głównie rozwojem motoryzacji oraz przystępnymi cenami gruntów na terenach podmiejskich. W Polsce początki suburbanizacji rozproszonej utożsamianej z roz- lewaniem się miast datuje się na lata 90. XX wieku [Litwińska 2010]. W począt- kowym okresie nie dostrzegano negatywnego wpływu tego zjawiska, jednakże zwiększająca się liczba mieszkańców przedmieść skutkuje m.in. degradacją śro- dowiska naturalnego, kongestią, rosnącymi kosztami budowy oraz modernizacji infrastruktury technicznej. Celem niniejszego artykułu jest analiza dynamiki i kie- runków rozlewania się Szczecina.

Jak wynika z Raportu Komisji Europejskiej, po 1950 roku europejskie mia- sta zwiększyły się średnio o 78%, podczas gdy populacja wzrosła tylko o 33%.

Wskazuje to na fakt, że miasta w Europie stały się mniej zwarte. Proces ten obej- muje całą Europę, jednakże w różnych jej częściach osiąga inne stadium rozwoju [Urban Sprawl in Europe]. W Polsce problem urban sprawl dotyczy głównie obszarów peryferyjnych dużych miast, m.in. Warszawy, Poznania, Wrocławia, Krakowa, Szczecina czy aglomeracji śląskiej. Z uwagi na liczne opracowania doty- czące podobnej problematyki w Warszawie, Krakowie i Poznaniu w niniejszym opracowaniu skupiono się na analizie zjawiska rozlewania się Szczecina, gdyż jak wykazały badania w latach 1989–2002, to właśnie w strefie podmiejskiej tego miasta zaobserwowano jeden z największych w kraju przyrostów ludności, co daje podstawę do dalszej analizy tego obszaru [Lisowski i Grochowski 2009].

W literaturze [Galster i inni 2001; Frenkel i Ashkenazi; Brueckener 2000;

Tsai 2005] proponuje się stosowanie następujących mierników rozlewania miast:

wskaźnik rozlewania zabudowy (iloraz procentowego przyrostu terenów zur- banizowanych i procentowego przyrostu liczby mieszkańców obszaru), gęstość zabudowy, równomierność zabudowy lub zintegrowany indeks rozlewania miast będący połączeniem kilku mierników w jeden. Z uwagi na brak szczegółowych danych dotyczących polskich miast zastosowanie wyżej wskazanych wskaźni- ków nie było możliwe. Skupiono się zatem na innych miernikach, które, zdaniem autora, dają szansę na zobrazowanie rozlewania się miast. Zbadano gęstość zalud- nienia, migracje ludności, zmiany użytkowania gruntów oraz sytuację na rynku budowlanym Szczecina i gmin ościennych. Ponadto poczyniono analizę materia- łów fotogrametrycznych pod względem szybkości powstawania nowej zabudowy, jej rozmieszczenia, rodzaju oraz gęstości.

1. Gęstość zaludnienia i współczynnik migracji w Szczecinie

Szczecin jest podzielony na cztery dzielnice: Śródmieście (wraz z Międzyodrzem), Północ, Zachód, Prawobrzeże, oraz trzydzieści siedem osiedli administracyjnych, których rozmieszczenie przedstawia rycina 1 [Raport 2010].

Analizując liczbę mieszkańców Szczecina w okresie 2004 – IX 2012 w ujęciu osiedlowym, zauważono tendencję wzrostową w liczbie ludności osiedli Nowe Miasto, Bukowo, Warszewo, Osów, Krzekowo-Bezrzecze, Gumieńce, Dąbie, Wiel- gowo-Sławociesze-Zdunowo, Płonia-Smierdnica-Jezierzyce, Bukowe-Klęskowo, Kijewo (tabela 1). W dziesięciu z jedenastu osiedli wzrost liczby mieszkańców zanotowano na obszarach peryferyjnych Szczecina, wyjątkiem było jedynie Nowe Miasto. Na tym terenie przyczyną wzrostu liczby ludności mogły być inwestycje budowlane w obrębie ulicy Janusza Kusocińskiego (osiedle Pod Klonami; zabudowa na terenie dawnego Fortu „Prusy”) oraz przy ulicy generała Józefa Sowińskiego (osiedle Pionierów). Przy ulicy Kusocińskiego inwestycje nie są w pełni zakoń- czone, jednak kilka budynków z planowanej zabudowy jest już zamieszkanych.

Dzielnica Śródmieście:

SŁ – Łękno

SB – Niebuszewo-Bolinko SD – Drzetowo-Grabowo SP – Śródmieście Północ ST – Turzyn

SC – Centrum

SZ – Śródmieście Zachód SN – Nowe Miasto SS – Stare Miasto Dzielnica Prawobrzeże:

DD – Dąbie

DA – Załom-Kasztanowe

DW – Wielgowo-Sławociesze-Zdunowo DJ – Płonia-Śmierdnica-Jezierzyce DO – Kijewo

DM – Majowe DB – Bukowe-Klękowo DS – Słoneczne DZ – Zdroje DP – Podjuchy DK – Żydowce-Klucz Dzielnica Północ:

PS – Skolwin PT – Stołczyn PB – Bukowo PG – Golęcino-Gocław PZ – Żelechowa PW – Warszewo PN – Niebuszewo

Dzielnica Zachód:

ZL – Głębokie-Pilchowo ZO – Osów

ZB – Krzekowo-Bezrzecze ZK – Zawadzkiego-Klonowica ZA – Arkońskie-Niemierzyn ZP – Pogodno

ZS – Świerczewo ZG – Gumieńce ZN – Pomorzany

OSIEDLA

rysunek 1. podział Szczecina na osiedla administracyjne

Źródło: Opracowano na podstawie: [www.szczecin.pl]

Badając gęstość zaludnienia stwierdzono, że była ona najwyższa w dzielnicy Śródmieście (2735,96 os/km²), niemniej jednak w okresie od końca 2004 roku do września 2012 to właśnie na tym obszarze zanotowano największy ubytek miesz- kańców wynoszący prawie 10% (tabela 1). Spadek liczby osób zameldowanych nastąpił również na Zachodzie Szczecina (niespełna 3%). W dzielnicy Północ zauważono wzrost gęstości zaludnienia o około 9%, a na Prawobrzeżu minimalnie o 3,33%. Powyższa analiza potwierdza ogólny trend wyludniania śródmieść oraz przenoszenia się ludności w rejony peryferyjne.

tabela 1. liczba ludności oraz gęstość zaludnienia Szczecina w podziale na dzielnice i osiedla administracyjne

Dzielnica 2004 2006 2010 iX 2012

śródmieście

Stare Miasto 5305 5134 4902 4721

Nowe Miasto 7746 8212 7969 8036

Śródmieście Zachód 17326 16960 16256 15512

Turzyn 21806 21267 20736 19844

Centrum 24552 23371 21252 20162

Śródmieście Północ 13928 13461 12665 12193

Łękno 3588 3583 3533 3446

Niebuszewo-Bolinko 24191 23614 22657 21878

Drzetowo-Grabowo 17568 17307 17184 17075

Międzyodrze-Wyspa Pucka 1164 1175 1111 1072

Gęstość zaludnienia w dzielnicy Śródmieście 3028,12 2959,91 2831,45 2735,96 północ

Skolwin 3408 3441 3328 3189

Stołczyn 4640 4607 4542 4315

Bukowo 2657 2993 3591 3981

Golęcino-Gocław 3710 3704 3442 3403

Warszewo 4102 5015 7184 8462

Żelechowa 13930 14046 14013 13814

Niebuszewo 17801 17497 17678 17599

Gęstość zaludnienia w dzielnicy Północ 867,84 886,06 928,8 945,82 Zachód

Głębokie-Pilchowo 1332 1312 1232 1233

Osów 2014 2359 3328 3613

Arkońskie-Niemierzyn 12087 11979 11703 11301

Zawadzkiego-Klonowicka 14229 13865 13091 12633

Krzekowo-Bezrzecze 2821 3125 3590 3728

Pogodno 25802 25877 25713 25134

Świerczewo 18256 17786 17017 16578

Gumieńce 18408 18580 19048 19707

Pomorzany 23470 23016 22186 21480

Gęstość zaludnienia w dzielnicy Zachód 2446,67 2435,92 2415,45 2384,44

cd. tab. 1

Dzielnica 2004 2006 2010 iX 2012

prawobrzeże

Żydowce-Klucz 2485 2442 2455 2417

Podjuchy 9081 9037 9063 8948

Zdroje 9200 8978 8868 8772

Dąbie 12560 13344 13266 13200

Załom (od marca 2012 Załom-Kasztanowe) 3927 3829 3657 3594

Wielgowo-Sławociesze-Zdunowo 3330 3452 3687 3812

Płonia-Śmierdnica-Jezierzyce 3722 3787 3911 3951

Słoneczne 15414 14813 14088 13571

Majowe 8173 7644 7820 7566

Bukowe-Klęskowo 12609 13403 14261 14421

Kijewo 2735 2945 3124 3192

Gęstość zaludnienia w dzielnicy Prawobrzeże 541,22 560,81 564,34 559,27 Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS oraz Urzędu Miasta Szczecin.

Istotnym miernikiem pokazującym natężenie i kierunki przemieszczania się ludności jest współczynnik migracji. W latach 2004–2008 w Szczecinie zanoto- wano najwięcej migracji wewnętrznych, jednak wykazywały one tendencję male- jącą. Liczba zameldowań spadła z około 11 284 w 2004 roku do 9584 w 2008 roku.

Wskaźnik przyrostu wędrówkowego zmniejszył się z wartości niespełna 1 w 1998 roku do ponad –1,5 w 2008 roku. Wskazuje to na rosnącą przewagę liczby osób wymeldowanych nad nowo zameldowanymi w przeliczeniu na 1000 miesz- kańców [Analiza 2009]. W latach 2002–2011 zauważono ponadto wzrost liczby migracji na obszary wiejskie o ponad 25% (562 osoby) oraz spadek wymeldowań do innych niż Szczecin obszarów miejskich o 7,9% (117 mieszkańców). Przyczyny takiego zjawiska upatrywać można w panującym trendzie zaludniania wsi kosztem miast, które z uwagi na duże natężenie ruchu, degradację przestrzeni oraz brak tere- nów zielonych stają się nieatrakcyjne dla swoich mieszkańców. [www.stat.gov.pl].

Rozpatrując współczynnik migracji w dzielnicy Śródmieście, stwierdzono, że trudno jest wskazać osiedle cechujace się najwyższą wartością wskaźnika (tabela 2).

Z wyjątkiem kilku anomalii, w Niebuszewie-Bolino w 2002 roku oraz w Nowym Mieście w 2005 roku, wszystkie obszary charakteryzowały się niskim wpół- czynnikiem migracji. Największy odpływ mieszkańców miał miejsce na Starym Mieście (–35), czyli w ścisłym centrum Szczecina. Pozytywny wpływ na zmianę wskaźnika w dzielnicy w przyszłości mogą mieć działania rewitalizacyjne podej- mowane przez władze lokalne, mające na celu poprawę jakości życia mieszkańców oraz nowe inwestycje mieszkaniowe zlokalizowane na obszarze Międzyodrza.

tabela 2. Współczynnik migracji w dzielnicach i osiedlach administracyjnych Szczecina

Dzielnica 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 śródmieście

Stare Miasto –34 –36 –42 –44 –23 –37 –38 –32 –30 –41 –35

Nowe Miasto –11 –8 –1 –15 –4 –12 –11 57 5 –11 –11,5

Śródmieście

Zachód –2,5 2 8 1,5 7 0,8 1 4 –0,1 0,7 3,5

Turzyn –1 –4 0 3 –4 –2,5 –5 –3,8 –3,9 10 –1

Centrum –12 –15 –11 –25 –15 –25 –16 –17 –12 –22 –8

Śródmieście

Północ –0,5 0 –1 6 1 0 –4,5 –3 –8 –10 0

Łękno –7 –3 –16 –6 –3 –12 –3 3 –4 –22 –15

Niebuszewo-

-Bolinko –9 –5 7 –3 25 –5 –10 –5 0 –7 8

Drzetowo-

-Grabowo –7,5 –3 –6 –6 –5 10 –2 –2 –3 –8 0

Międzyodrze-

-Wyspa Pucka –31 –24 2 –29 –10 –20 15 2 5 –14 –5

północ

Skolwin –3 2 3 –3 11 6 6,5 –1,5 7 –5 –13

Stołczyn 28 14 14,5 0 5 –16 4 0 6 4,5 8

Bukowo 25 29 18 30 45 78 76 67 40 36 33

Golęcino-

-Gocław –7 –13 19 10 6 5 8 –7 –2 –21 –10

Warszewo 79 99 88 108 80 70 95 85 87 89 57

Żelechowa 50 35 9 5 12 30 7 0 –3 –4 –0,5

Niebuszewo –9 –5 3 –3 25 –5 –10 –5 0 –7 8

Zachód Głębokie-

-Pilchowo 5 –3 –2 6 –1 1 –17 3 –9 –13 –12

Osów 22 38 29 33 78 107 75 80 78 79 75

Arkońskie-

-Niemierzyn –11 –2 2 –2 –1,5 –8 –5,5 –4 –0,2 –0,4 –9 Zawadzkiego-

-Klonowica –8,5 –7 –12,5 –11 –10,5 –10,5 –11 –8,5 –13,8 –13,9 –7 Krzekowo-

-Bezrzecze 18 11 100 175 100 57 65 23 40 30 5

Pogodno 15 16 6 33 3 –2 0,2 16 3 0 0

Świerczewo –10 –6,5 –13 –9 –11 –10 –7 –6,5 –9,5 –10,5 –7

Gumieńce 13,5 8,5 6 15 4,5 2 4,5 9 3 0,5 0

Pomorzany –5,5 –8 –12 –8 –3 0 –9 –3 –2,5 –5,8 –6,1

cd. tab. 1 Dzielnica 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008

prawobrzeże Żydowce-

-Klucz –6 8 9 –11 6 7 –10 4 11 11 8

Podjuchy –0,2 2,2 –3,7 –3,9 –5 5,9 3,5 1 –2,5 –2,5 3,8

Zdroje 2 –5 –5 –8 2 21 –8 –7 –3 –10 –7

Dąbie 3 2 31,1 27 5 13 19 7 7 –3 –2

Załom –12 –7 –0,2 –5 –10 –16 –11 –20 –12 –24 –13

Wielgowo-

-Sławociesze 6 7 14 8 17 11 23 17 24 13 17

Płonia- -Śmierdnica-

-Jezierzyce 0,3 3,5 1 3 4 7,5 7,5 11,1 10 4 –4,8

Słoneczne –9 –5 –8 –15 –14 –13 –19 –18 –12 –21 –13

Majowe –7,5 –3 21 13 –4,8 –5 –6,5 –6 5 26 –16

Bukowe-

-Klęskowo 38 23 24 20 6 12 41 8 9 29 –0,3

Kijewo 20 21 40 14 52 31 41 27 7 15 15

Źródło: Opracowano na podstawie danych Urzędu Miasta Szczecin.

W dzielnicy Północ w 2008 roku tylko osiedla Bukowo i Niebuszewo charakte- ryzowały się wzrostem współczynnika migracji w porównaniu do roku bazowego (tabela 2). Najwyższą wartość wskaźnika wszystkie osiedla północy zanotowały między rokiem 2000 a 2003. Kolejne lata, z małymi odchyleniami, cechowały się tendencją spadkową. Warszewo oraz Bukowo ze współczynnikami migracji na poziomie 57 i 33 (w 2008 roku) wyróżniają się na tle wszystkich administra- cyjnych osiedli Szczecina, zajmując drugą i trzecią pozycję pod wzdlędem tego miernika. Przyczyny takiego stanu można się upatrywać w fakcie, że otoczone są terenami leśnymi i przeważa tutaj zabudowa jednorodzinna wysokiej warto- ści. Obszar jest dobrze skomunikowany z centrum, co dodatkowo podnosi jego wartość jako potencjalnego terenu do zmiaeszkania. Oba te osiedla stają się alter- natywą dla migrujących ze Śródmiescia mieszkańców Szczecina. Na Zachodzie w latach 1998–2008 stwierdzono najwyższy współczynnik migracji na terenie osiedla Osów (tabela 2). Atutem tej lokalizacji jest bliskość terenów leśnych oraz fakt, że jest to obszar przeznaczony pod zabudowę jednorodzinną, co w okresie suburbanizacji stanowi kluczową rolę przy wyborze miejsca zamieszkania. Wzrost wskaźnika zanotowano na obszarze osiedli Świerczewo, Arkońskie-Niemierzyn, Zawadzkiego-Klonowica, aczkolwiek był to wzrost znikomy, niemający istotnego wpływu. Badając współczynnik migracji w dzielnicy Prawobrzeże, zauważono, że w większości okresów na terenie osiedla Kijewo i Bukowe-Klęskowo współczyn-

nik był najwyższy. Oba tereny były często wybierane do osiedlenia z uwagi na dobre skomunikowanie z centrum oraz dostępność pod zabudowę mieszkaniową jednorodzinną. Najgorzej w zestawieniu prezentują się osiedla Załom-Kasztanowe oraz Słoneczne. Załom-Kasztanowe to przede wszystkim zabudowa mieszkaniowa o niskiej intensywności. Znajdują się tutaj zarówno kilkukondygnacyjne budynki wielorodzinne, jak i rozproszona zabudowa jednorodzinna wkomponowana w tereny działkowe. Osiedle Słoneczne charakteryzuje się przewagą zabudowy wielorodzinnej o dużej intensywności. Mimo dużej liczby osób zamieszkują- cych ten teren współczynnik migracji w całym badanym okresie osiągał wartości ujemne. Powodem takiej sytuacji mógł być zły stan techniczny budynków i ota- czającej infrastruktury [Analiza 2009].

Jak wynika z obliczeń statystycznych, średni wskaźnik migracji dla poszcze- gólnych dzielnic prezentuje się następująco: Śródmieście –7,56; Prawobrzeże 4,60; Zachód 11,20; Północ 20,94. Wskazuje to na preferowanie północnych obszarów Szczecina jako miejsca do zamieszkania oraz potwierdza małą atrak- cyjność terenów zlokalizowanych w centrum, co jest często powodem rozlewania się miast.

2. Gęstość zaludnienia oraz współczynnik migracji w gminach ościennych Szczecina

Badając urban sprawl, nie sposób pominąć analizy zjawisk zachodzących w prze- strzeni obszarów ościennych. Szczecin graniczy z siedmioma gminami: Policami na północy, Dobrą (Szczecińską) na północnym zachodzie, Kołbaskowem na południowym zachodzie, Gryfinem na południu, Starym Czarnowem na połu- dniowym wschodzie, Kobylanką na wschodzie i Goleniowem na północnym wschodzie.

Analizując gęstość zaludnienia wskazanych obszarów, zauważono, że wskaź- nik ten był najwyższy w gminie Police i miał tendencję rosnącą (z 162,94 os./

km² w 2004 roku do 164,20 os./km² w 2010) (tabela 3). Druga gmina pod wzglę- dem gęstości zaludnienia to Dobra (Szczecińska), w której zanotowano znaczny wzrost wskaźnika z 101,27 os./km² w 2004 roku do 150,43 os./km² w 2010 roku.

Najmniej zagęszczone było Stare Czarnowo liczące kolejno 25,27 i 35,72 os./

km² w 2010 roku. Sytuacja wyglądała odmiennie, kiedy na badanym terenie roz- różniono obszary miejskie i wiejskie gmin Goleniów, Gryfino i Police. W takim ujęciu w 2010 roku najwyższa gęstość zaludnienia była na terenach miasta Gryfina – 2124,30 os./km², Goleniowa 1869,17 os./km² oraz Polic 909,32 os./km². Ota- czające je obszary wiejskie należą do najmniej zagęszczonych: Goleniów 27,98;

Police 35,79; Gryfino 41,75 os./km². Największy spadek wskaźnika w latach 2004–2010 zaobserwowano na obszarze miejskim Gryfina –28,50 os./km², wzrost

natomiast na terenie gminy Dobra (Szczecińska) +49,15 os./km². Powyższa ana- liza wskazuje na stopniowy wzrost gęstości zaludnienia na obszarach wiejskich (w większości przypadków). Zmniejsza się natomiast zagęszczenie w gminach miejskich.

tabela 3. Gęstość zaludnienia w gminach ościennych Szczecina

Jednostka

terytorialna 2004 2006 2008 2010

Kobylanka 28,87 30,31 32,76 35,72

Goleniów 73,88 75,14 76,53 77,88

Goleniów – miasto 1872,83 1871,75 1868,50 1869,17 Goleniów – obszar

wiejski 23,80 25,12 26,59 27,98

Gryfino 122,71 123,30 123,84 123,77 Gryfino – miasto 2152,80 2146,30 2142,30 2124,30 Gryfino – obszar

wiejski 39,48 40,36 41,08 41,75

Stare Czarnowo 25,35 25,23 25,02 25,27 Dobra (Szczecińska) 101,27 115,53 133,07 150,43 Kołbaskowo 78,86 85,23 93,25 98,41 Police 162,94 163,47 164,42 164,20 Police – miasto 925,27 920,08 916,76 909,32 Police – obszar

wiejski 31,75 32,91 34,73 35,79

Źródło: Opracowano na postawie danych GUS.

Rozpatrując współczynnik migracji w latach 1998–2008 na terenie Szczecina i okolicznych gmin, zauważono, że w całym badanym okresie wskaźnik był naj- wyższy w Dobrej (Szczecińskiej) i przekraczał w latach 2003–2004 wartość 70 (tabela 4). Na stosunkowo wysokim poziomie współczynnik plasował się również w Kołbaskowie oraz w Kobylance (po 2001 roku). Najniższe wartości miernika zanotowano na obszarach miejskich: Goleniowa, Gryfina oraz Polic, czego przy- czyny upatrywać można głównie w większej atrakcyjności terenów wiejskich.

W badanym okresie największy przyrost zauważono na obszarze wiejskim Polic, spadek natomiast w Dobrej (Szczecińskiej), co wskazuje na stopniową zmianę kierunków migracji z północnego-zachodu na północ.

tabela 4. Współczynnik migracji w Szczecinie i okolicznych gminach Jednostka

terytorialna 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Szczecin 0,78 1,15 1,60 1,33 1,48 –0,28 –0,89 0,74 –0,18 –1,67 –1,69 Gryfino –1,42 0,26 2,10 1,39 –0,45 –0,29 –0,32 0,93 –0,89 –0,10 –1,37 Gryfino – miasto –2,87 –3,14 –0,14 –1,89 –6,86 –4,27 –2,74 –1,58 –6,06 –3,77 –5,32 Gryfino – obszar

wiejski 2,04 8,35 7,39 8,99 14,13 8,68 5,09 6,48 10,36 7,84 7,09 Stare Czarnowo –0,51 –3,87 –1,81 –4,14 –4,65 1,03 –0,52 –1,29 –3,89 –2,08 –6,54 Dobra

(Szczecińska) 62,82 34,77 41,68 39,19 47,78 75,08 74,78 50,38 63,74 69,32 55,54 Kołbaskowo 32,09 29,16 21,97 37,70 24,58 23,89 34,30 26,94 32,29 46,86 29,59 Police –0,85 1,35 –1,65 0,88 –0,71 –1,30 1,56 –1,10 –0,92 –1,00 –0,34 Police – miasto –1,41 0,18 –2,49 –1,08 –2,57 –3,98 –1,58 –6,28 –3,32 –7,43 –5,93 Police – obszar

wiejski 2,12 7,51 2,75 11,03 8,87 12,33 17,29 24,19 10,63 29,03 25,09 Kobylanka 10,62 2,25 8,57 18,09 23,74 32,86 31,31 30,17 23,05 31,97 37,38 Goleniów 1,69 3,00 2,93 3,75 5,58 4,16 6,42 9,64 6,34 7,56 6,02 Goleniów – miasto –0,31 0,58 2,86 3,29 0,27 –1,69 –3,16 1,20 –2,23 –2,90 –2,68 Goleniów –

obszar wiejski 6,65 8,75 3,07 4,83 17,86 17,38 27,40 27,65 24,10 28,58 23,03 Źródło: Opracowano na postawie danych GUS.

3. Zmiany użytkowania gruntów i pozwolenia na budowę w Szczecinie oraz powiatach: goleniowskim, gryfińskim i polickim

Według Paryska „suburbanizacja czy urban sprawl prowadzą przede wszystkim do nieracjonalnego uszczuplania terenu, skutkiem czego zmniejsza się powierzchnia terenów użytkowanych rolniczo oraz tzw. terenów otwartych” [Parysek 2008].

Chcąc zbadać zmianę użytkowania terenów rolnych, posłużono się danymi dla powiatów z uwagi na brak szczegółowych informacji dotyczących gruntów w gminach. W latach 2002–2010 największy ubytek użytków rolnych nastąpił w Szczecinie –10,82% oraz powiecie polickim –4,14%. W powiecie goleniow- ski natomiast –2,24, a w powiecie gryfińskim –1,81%. Niestety z uwagi na brak

dokładniejszych danych nie można jednoznacznie stwierdzić, że miasto Szcze- cin rozlewa się wyłącznie kosztem gruntów rolnych [Analiza 2012]. Wiadomo natomiast, że użytki rolne na badanym obszarze sukcesywnie zmniejszają swoją powierzchnię.

Wiedząc, jakie są najczęstsze kierunki migracji, warto również zwrócić uwagę na ilość oraz rodzaj nowo powstałej zabudowy na badanym obszarze. W latach 2000–2011 na terenie Szczecina wydano 3225 pozwoleń na budowę, z czego więk- szość (2294 – 71,1%) dotyczyła budynków jednorodzinnych (tabela 6). W powie- cie polickim, gryfińskim oraz goleniowskim pozwolenia na budowę budynków wielorodzinnych stanowiły jedynie mały odsetek wszystkich decyzji (od 2 do 5,1%). Wskazuje to na zdecydowaną przewagę zabudowy jednorodzinnej wśród nowo powstałej i powstającej zabudowy. Najwięcej pozwoleń wydano w powiecie polickim – 4123, najmniej w powiecie gryfińskim – 1400. Jedynie w Szczecinie zanotowano spadek wydawanych decyzji dotyczących zabudowy jednorodzinnej.

W analizowanym okresie zwiększyła się liczba pozwoleń na budowę budynków wielorodzinnych, jednak ich przyrost, na większości obszarów, jest niewielki w stosunku do inwestycji jednorodzinnych.

tabela 5. pozwolenia na budowę budynków jedno- i wielorodzinnych w Szczecinie i okolicznych powiatach

Jednostka

terytorialna 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 pozwolenia na budowę budynków jednorodzinnych

Powiat

m.Szczecin 226 200 83 90 160 161 185 241 458 147 203 140 Powiat

goleniowski 225 272 97 196 116 148 191 267 269 246 237 272 Powiat

gryfiński 93 122 51 82 92 78 87 139 160 142 156 169

Powiat

policki 312 352 146 227 286 247 398 531 400 299 337 376 pozwolenia na budowę budynków o dwóch mieszkaniach i wielomieszkaniowych Powiat

m.Szczecin 60 103 32 26 51 98 97 83 173 56 82 70

Powiat

goleniowski 6 4 3 5 0 1 14 15 9 12 2 7

Powiat

gryfiński 1 0 3 1 0 1 3 5 5 5 1 4

Powiat

policki 16 3 14 1 7 7 13 21 42 30 22 36

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

4. Analiza materiałów fotogrametrycznych

Według Gar-On Yeh i Li urban sprawl charakteryzuje się m.in. wzmożonym roz- wojem zabudowy rozproszonej wzdłuż dróg, występowaniem leapfrogów¹ oraz odizolowanej zabudowy mieszkaniowej zlokalizowanej wokół gruntów rolnych [Gar-On Yeh i Xla 2001]. Aby zbadać rozlewanie się Szczecina w tym kontek- ście, posłużono się analizą materiałów fotogrametrycznych² badanego obszaru.

W pierwszej kolejności skupiono się na analizie dynamiki oraz charakteru nowo powstałej zabudowy w latach 2004 i 2011 (brak wcześniejszych i późniejszych zdjęć satelitarnych całego obszaru) na terenach osiedli Szczecina, w których zanotowano najwyższy współczynnik migracji w latach 1998–2008 tj. Osowie i Warszewie.

Analizując zdjęcia satelitarne Osowa z lat 2004 i 2011, zauważono rozwój budownictwa w północnej części. To właśnie w tym rejonie zlokalizowano osie- dle Nad Doliną Siedmiu Młynów (rysunek 3). Inwestycja jest w trakcie realizacji, docelowo ma tutaj powstać 190 domów wolno stojących oraz bliźniaczych. Sza- cuje się, że będzie to jedno z największych osiedli tego typu w nie tylko w Szcze- cinie, ale i w Polsce [www.vastbouw.pl].

rysunek 2. osiedle Nad Doliną Siedmiu Młynów w 2004 roku

Źródło: maps.google.com, Google Earth 6.2

1 Powstanie zabudowy na nowym obszarze z pominięciem innych terenów niezainwestowanych, skokowy charakter rozlewania się zabudowy.

2 Badanie z wykorzystaniem zdjęć satelitarnych.

rysunek 3. osiedle Nad Doliną Siedmiu Młynów w 2011 roku

Źródło: maps.google.com, Google Earth 6.2

W Warszewie rozwój budownictwa mieszkaniowego nastąpił zarówno w części południowej osiedla (ul. Belgijska, Duńska), gdzie powstała i powstaje zabudowa wielorodzinna, oraz w części północnej (ul. Włodzimierza Ostoi-Zagórskiego, Letniego Poranka, Wakacyjna, Urlopowa, Kredowa, Lodowcowa, Dolomitów, Śródleśna), gdzie dominuje nowa rozproszona zabudowa jednorodzinna. W latach 2004–2011 w rejon ulic Włodzimierza Ostoi-Zagórskiego, Letniego Poranka, Wakacyjnej, Urlopowej powstało około 40 nowych, różnorodnych zabudowań (rysunek 5).

Biorąc pod uwagę cechy charakterystyczne urban sprawl zdefiniowane przez Gar-On Yeh i Li, zidentyfikowano ich przykłady na terenie miasta i w strefie pod- miejskiej Szczecina. Przykład zjawiska leapfrog można zauważyć w dzielnicy Głębokie-Pilchowo. W północnej części ul. Emila Zegadłowicza zlokalizowano osiedle domów jednorodzinnych i wielorodzinnych w znacznej odległości od okolicznej zabudowy. Zabudowę rozproszoną wzdłuż dróg można zaobserwo- wać na odcinku drogi nr 31 od ul. Przodowników Pracy w Szczecinie (osiedle Żydowce-Klucz) przez Radziszewo, Daleszewo, Nowe Brynki, Czepino do Gry- fina. Natomiast jeśli chodzi o przykład zabudowy rozproszonej, może nim być Osiedle Brzozowe Wzgórze, gdzie w trakcie budowy kilkupiętrowych budynków wielorodzinnych sąsiadująca działka pokryta była uprawą rolną. Wskazuje to na brak skoordynowania działań planistycznych w tym rejonie.

rysunek 4. okolice ulic Włodzimierza ostoi-Zagórskiego, letniego poranka, Waka- cyjnej, urlopowej w 2004 roku.

Źródło: maps.google.com, Google Earth 6.2

rysunek 5. okolice ulic Włodzimierza ostoi-Zagórskiego, letniego poranka, Waka- cyjnej, urlopowej w 2011 roku.

Źródło: maps.google.com, Google Earth 6.2

Po przeprowadzeniu badań przestrzeni Szczecina stwierdzono, że obszar pod- dany analizie można uznać za objęty zjawiskiem urban sprawl, ponieważ udało się zidentyfikować większość cech tego zjawiska na terenie miasta i w jego bliskim sąsiedztwie.

Zakończenie

Stwierdzono, iż w latach 2004–2012 w dzielnicy Śródmieście występowała najwyż- sza gęstość zaludnienia. Obszar ten charakteryzuje się jednak rosnącą liczbą wymel- dowań. Analizując ruchy wędrówkowe, zauważono, że Szczecin nadal był uważany za atrakcyjne miejsce do zamieszkania, aczkolwiek rokrocznie zainteresowanie tym obszarem spada na rzecz okolicznych gmin. Współczynnik migracji w ujęciu osie- dlowym był największy w Krzekowie-Bezrzeczu, Osowie, Warszewie i Bukowie.

Osiedla te są zlokalizowane w dzielnicy Północ oraz Zachód. Wskazuje to na fakt, że rejony te cieszą się największym zainteresowaniem. Badając strefę podmiejską Szczecina, ustalono, że gęstość zaludnienia była najwyższa w gminie Police oraz Dobra (Szczecińska). Zauważono również wzrost gęstości zaludnienia na obsza- rach wiejskich. Współczynnik migracji w całym badanym okresie (1998–2008) najwyższy był w Dobrej (Szczecińskiej), Kołbaskowie i Kobylance. Wskazuje to na stopniową zmianę kierunków migracji z północnego-zachodu na północ.

Z analizy wskaźników wynika, że najczęściej wybierano jako miejsce zamiesz- kania peryferyjne obszary Szczecina lub okoliczne tereny podmiejskie. Centrum miasta staje się nieatrakcyjne i zostaje poddane procesowi wymywania mieszkań- ców. Pomiędzy Szczecinem a okolicznymi gminami w coraz większym stopniu zaciera się granica. Szczecin jest zatem przykładem miasta, które w sposób płynny rozlewa się na niezabudowane tereny podmiejskie.

Analiza materiałów fotogrametrycznych wykazała, że preferowaną zabudową na terenach najczęstszych migracji jest zabudowa jednorodzinna wolno stojąca lub szeregowa. Tereny na obrzeżach miasta pełnią głównie funkcje sypialni, gdyż więk- szość funkcji usługowych znajduje się nadal w centrum. Nie ulega wątpliwości jednak fakt, że Szczecin ma zidentyfikowane cechy miasta rozlewającego się, dlatego należy podjąć działania mające na celu ograniczenie tego zjawiska. Kończąc rozważania, warto jeszcze zaznaczyć, że zjawiska urban sprawl nie da się jednoznacznie wyeli- minować, ponieważ rozwijające się miasta potrzebują nowych terenów inwestycyj- nych. Można, wręcz należy spróbować zniwelować negatywne skutki tego zjawiska.

Bibliografia

Analiza i prognoza zjawisk demograficznych Szczecina 2025 z uwzględnieniem ich wpływu na gospodarkę miasta i rozwój usług publicznych, 2009, Biuletyn Informacji Publicz- nej, http://bip.um.szczecin.pl/umszczecinbip/files/31597DFFF3A8409A9F8CF- CE07148B47F/demografia2009.pdf [dostęp: 11.10.2012].

Analiza zmian użytkowania gruntów rolnych w latach 2002–2010, 2012, Urząd Mar- szałkowski Województwa Zachodniopomorskiego, http://www.wzp.pl/geodezja/

analiza_zmian_uzytkowania_gruntow_rolnych_w_latach_2002–2010.htm [dostęp:

17.10.2012].

Raport o stanie miasta Szczecin 2010, 2010, Biuletyn Informacji Publicznej, http://bip.

um.szczecin.pl/UMSzczecinFiles/file/calosc-III.pdf [dostęp: 10.10.2012].

Brueckner, J.K., 2000, Urban Sprawl: Diagnosis and Remedies, International Regional Science Review, vol. 23, April, s. 161–162.

Dylewski, R., 2007, Żywiołowa suburbanizacja w świetle raportu Komisji Europej- skiej i wnioski dla Polski, Człowiek i Środowisko, nr 31 (1–2), s. 123–131.

Frenkel, A., Ashkenazi, M., Measuring Urban Sprawl; How Can We Deal With It?, s. 2–18, http://www-sre.wu-wien.ac.at/ersa/ersaconfs/ersa05/papers/50.pdf [dostęp: 7.10.2012].

Galster, G., Hanson, R., Ratcliffe, M.R., Wolman, H., Coleman, S., Freihage, 2001, Wre- stling Sprawl to the Ground; Defining and Measuring an Exclusive Concept, Housing Policy Debate, Housing Policy Debate, vol. 12, s. 681–717.

Gar-On Yeh, A., Xla, L.,2001, Measurement and Monitoring of Urban Sprawl in a Rapidly Growing Region Using Entropy, Photogrammetric Engineering & Remote Sensing Jour- nal of The American Society for Photogrammetry and Remote Sensing, vol. 67, no. 1, s. 84.

Lisowski, A., Grochowski, M., 2009, Procesy suburbanizacji. Uwarunkowania, formy, konsekwencje, s. 232–237, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom_krajowy/

polska_polityka_przestrzenna/prace_nad_KPZK_2008_2033/Documents/Lisowski.pdf [dostęp: 7.10.2012].

Litwińska, E., 2010, Modelowanie struktur metropolitalnych w aspekcie zjawiska urban sprawl, Czasopismo Techniczne, nr 1-A, z. 3.

maps.google.com.

Parysek, J.J., 2008, Aglomeracje miejskie w Polsce oraz problemy ich funkcjonowania i rozwoju, w: Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań, nr 5, s. 39.

Tsai, Y., 2005, Quantifying Urban Form: Compactness versus „Sprawl”, Urban Studies, vol. 42, no. 1, s. 143–145.

Urban sprawl in Europe. The Ignored Challenge, 2006, European Environment Agency Report, no. 10, Copenhagen, s. 11–39.

www.stat.gov.pl.

www.szczecin.pl/raport2002/administracja/mapy/osiedla.jpg [dostęp: 17.10.2012].

www.vastbouw.pl/#/siedem_mlynow [dostęp: 17.10.2012].

www.calbud.com.pl/Realizacje/Mieszkaniowe/Osiedle-mieszkaniowe-Warszewo-Stoki [dostęp: 17.10.2012].

tHe DyNAMicS AND DirectioN oF urBAN SprAWl

Summary: The article examined the population density, land use change, the situation in the construction market, the rate of migration and photogrammetric materials of Szczecin area and surrounding communities: Kobylanka, Goleniów, Gryfino, Stare Czarnowo, Dobra (Szczecińska) Kołbaskowo, Police.

The author found that in the period between 2004–2012 in the North district there was the highest increase in density which oscillated around 9%. Analysis of the migration movements indicated that Szczecin was still regarded as an attractive place to live in, although interest in this area decreases every year in favor of the surrounding communi- ties. Migration is the highest in the settlements of Krzekowie-Bezrzeczu, Osowo, War- szewie and Bukowo. These settlements are located in the North and West district which indicates that these regions are the most attractive to live. Examination of the subur- ban area of Szczecin for those indicators concluded that the highest population density was in the cities Police and Dobra (Szczecińska). Migration rate throughout the period (1998–2008) was the highest in Dobra (Szczecińska), Kołbaskowo and Kobylanka. This shows the changes in the direction of migration from north-west to the north. The analy- sis of indicators shows that the most frequently chosen places of residence were found in the surrounding suburban areas of Szczecin. This shows that the boundaries between the periphery and the frontier have blurred. Szczecin is therefore an example of the city, which spreads smoothly onto undeveloped suburban areas. Photogrammetric analysis of the materials showed that the preferred buildings in the areas of migration are the most common free-standing single-family houses or terraced houses.

There is no doubt that Szczecin shows the characteristics of urban sprawl, so new steps should be taken to curb it. Concluding, there is no chance to eliminate urban sprawl. Cities have to develop and in order to do so they need more space. Municipal authorities should try to limit the negative impact upon the environment and local people.