i administracyjne studia prawnicze

NR 24 (2) ROK 2018

ISSN 2081-8025 e-ISSN 2449-9722

studia prawnicze i administracyjne

W numerze między innymi / In this issue:

K. Doliwa:

Otworzeniu społeczeństwa samorządo- wego – wokół poglądów Vincenta Ostroma / On creating a self-governing – views of Vincent Ostrom

K. Grzegorczyk:

Notariusz – przedsiębiorca / Notary public – businessmen

P. Rotszejn:

Tajemnica zawodowa prawniczych zawo- dów zaufania publicznego / Professional Secrecy of Legal Professions of Public Trust

T. Woś:

Ignorantia iuris nocet w orzecznictwie sądów administracyjnych w Polsce / Ignorantia iuris nocet in Judicial Decisions of Polish Administrative Courts

Czasopismo indeksowane na liście czasopism punktowanych MNiSW (7 pkt.) / Journal indexed in Ministry of Science and Higher Education Index (7 pts.)

Wydawca / Publisher: Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie / Warsaw Management University

# 24 (2) /2018Studia Prawnicze i Administracyjne

NR 24 (2) ROK 2018

ISSN 2081-8025 e-ISSN 2449-9722

studia prawnicze i administracyjne

Wydawca:

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

Adres Redakcji i Wydawcy:

Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie

ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa,

tel. 22 59 00 868 wsm.warszawa.p l

wydawnictwo@mac.edu.pl

Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief:

Prof. zw. dr hab. Genowefa Grabowska Sekretarz Redakcji / Editorial Assistant:

dr Jarosław Kostrubiec

Redaktorzy tematyczni / Section Editors:

Prof. zw. dr hab. Genowefa Grabowska Prof. zw. dr hab. Jan Grabowski Prof. dr hab. Ewa Nowacka Prof. dr hab. Kazimierz Piasecki

Redaktor statystyczny / Statistical Editor:

dr hab. Ewa Frątczak

Redaktorzy językowi / Language Editors:

język polski / Polish: Dorota Bruszewska,

język angielski / English: Eric Banks (native speaker), Marta Dawidziuk,

język rosyjski / Russian: Jadwiga Piłat,

język słowacki / Slovak language: Andrea Gieciová-Èusová (native speaker).

Redaktor wydawniczy / Publishing Editor:

dr Aleksandra Chyc

Redaktor techniczny / Technical Editor: Janusz Janiszewski Skład i łamanie / DTP: Wydawnictwo WSM.

Grafiki oraz zdjęcia zgodne z / All images in accordance with:

Okładka / Cover: Elżbieta Kąkol

Rada Naukowa / Editorial Board:

Przewodniczący / Chairman:

Prof. dr hab. Janusz Trzciński (Wyższa Szkoła Menedżerska, Polska / Poland)

Członkowie / Members:

Prof. dr hab. Cezary Banasiński (Uniwersytet Warszawski, Polska / Poland)

Prof. zw. dr hab. Alexander J. Belohlavek (Masaryk University Czechy / Czech Republic)

Prof. dr hab. Ewgenii Bobosow (Białoruś / Belarus)

Prof. dr Otar Gerzmava (Grigol Robakidze University Gruzja / Georgia) Prof. Dr Donata Maria Assunta Gottardi (Universita di Verona, Włochy / Italy),

Prof. zw. dr hab. Genowefa Grabowska (Wyższa Szkoła Menedżerska, Polska / Poland)

Prof. dr hab. Jan Grabowski (Wyższa Szkoła Menedżerska, Polska / Poland)

Prof. Dr Miomira Kostić (University of Niś, Serbia) Prof. dr hab. John McGraw (Kanada / Canada),

Prof. dr hab. Jan Olszewski (Uniwersytet Rzeszowski, Polska / Poland) Prof. dr hab. dr h.c. Hans Joachim Schneider (University of Munster, Niemcy / Germany)

Prof. dr hab. Maria Szyszkowska (Wyższa Szkoła Menedżerska, Polska / Poland)

Prof. zw. Dr hab. Anna Walaszek-Pyzioł (Uniwersytet Jagielloński, Polska / Poland)

Prof. dr hab. Minoru Yokoyama (Japonia / Japan)

Wszystkie nadsyłane artykuły naukowe są recenzowane. Procedura recenzowania artykułów, zapora ghostwriting oraz zasady przy- gotowywania tekstów i instrukcje dla autorów znajdują się na stro- nie internetowej czasopisma www.wsm.warszawa.pl w zakładce Wydawnictwo / All articles are peer reviewed. The procedure for review- ing articles, and the Guide for Authors can be found on the website of

the journal (www.kaweczynska.pl/wydawnictwo/czasopisma) Korekta artykułów zamieszczanych w czasopiśmie wykonywana

jest przez Autorów periodyku / Proofreading by authors.

Drukowane w Polsce / Printed in Poland — Nakład / Circulation: 70

© Copyright by Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie (Warsaw Management University)

Żaden fragment tej publikacji nie może być reprodukowany, umieszczany w systemach przechowywania informacji lub przekazywany w jakiejkolwiek formie − elektronicznej, mechanicznej, fotokopii czy innych reprodukcji – bez zgodny posiadacza praw autorskich. / All rights reserved by Warsaw Management University. No part of this pub- lication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, record-

ing or otherwise, without the prior written permission of the publisher.

Wersja pierwotna (referencyjna) czasopisma to wersja papierowa. / The original (reference) version of the journal is the paper version

Za publikację w „Studiach Prawniczych i Administracyjnych”

(zgodniez Wykazem czasopism naukowych MNiSW, część B), Autorzy wpisują do dorobku naukowego 7 pkt. / Authors of “Studies in Law and Administration” receive 7 points (according Polish Ministry of Science and Higher Education) „Studia Prawniczei adminiStracyjne” ^to kwartalnik zzakresuprawa

i administracji zawierającyartykuły, w których pracownicy naukowi przedstawiają i analizują bieżące problemy prawne i administracyjne zachodzącenietylkow polsce, aletakżena świecie. celemperiodyku jestuczynieniezczasopisma ogniwaspajającegopoglądy ugruntowane

wdoktrynieoraznowetendencjiwzakresienaukprawnychiadministracyjnych.

Redakcja „Studiów Prawniczych i Administracyjnych” ” zaprasza do współpracy Autorów, którzy chcieliby publikować swoje teksty na łamach naszego pisma. Uprzejmie informujemy, że przyjmujemy do publikacji artykuły nie dłuższe niż 20 stron znormalizowanego maszynopisu (1800 znaków ze spacjami na stronę), a w przypadku recenzji – niż 8 stron. Do artykułów prosimy dołączyć streszczenie w języku polskim i angielskim (wraz z angielskim tytułem artykułu) o objętości do 200 słów. Prosimy o niewprowadzanie do manuskryp- tów zbędnego formatowania (np. nie należy wyrównywać tekstu spacjami czy stosować zróżnicowanych uwypukleń, wyliczeń itp.).

Sugerowany format: czcionka Arial, 12 pkt., interlinia 1,5. Piśmiennictwo zawarte w artykule należy sformatować zgodnie z tzw. zapisem harwardzkim, zgodnie z którym lista publikacji istotnych dla artykułu ma być zamieszczona na jego końcu i ułożona w porządku alfa- betyczny. Publikacje książkowe należy zapisywać:

Fijałkowska B., Madziarski E., van Tocken T.L. jr., Kamilska T. (2013). Tamizdat i jego rola w kulturze radzieckiej. Warszawa:

Wydawnictwo WSM.

Rozdziały w publikacjach zwartych należy zapisywać:

Bojan A., Figurski S. (2013). Nienowoczesność – plewić czy grabić. W.S. Białokozowicz (red.), Nasze czasy – próba syntezy.

Warszawa: Wydawnictwo WSM.

Artykuły w czasopismach należy zapisywać:

Bobrzyński T.A. (2009). Depression, stress and immunological activation. British Medical Journal 34 (4): 345-356.

Materiały elektroniczne należy zapisywać:

Zientkieicz K. Analiza porównawcza egocentryka i hipochondryka. Żart czy parodia wiedzy? Portal Naukowy “Endo”. www.endo.

polska-nauka.pl (data dostępu: 2013.07.31).

W tekście artykułu cytowaną publikację należy zaznaczyć wprowadzając odnośnik (nazwisko data publikacji: strony) lub – gdy przywołane jest nazwisko autora/nazwiska autorów w tekście – (data publikacji: strony), np.: Radzieckie władze „[…] podjęły walkę z tamizdatem na dwóch płaszczyznach: ideologicznej i materialnej” (Fijałkowski i wsp. 2013: 23). lub: Radziecka prasa, jak stwierdzają Fijałkowski i wspólnicy, „lżyła autorów druków bezdebitowych” (2013: 45). W przypadku przywoływanych tekstów, gdy nie ma bezpośredniego cytowania, należy jedynie podać nazwisko i rok publikacji (bądź sam rok, jeśli nazwisko autora pada w tekście głównym). W odnośnikach w tekście głównym należy w przypadku więcej niż dwóch autorów wprowadzić „i wsp.”, np.

(Fijałkowski i wsp. 2013). W tekście piśmiennictwa (tj. alfabetycznie ułożonej literaturze) prosimy wymienić wszystkich autorów danej publikacja. Więcej o zasadach stylu harwardzkiego m.in. na Wikipedii (http://pl.wikipedia.org/wiki/Przypisy_harwardzkie).

Uwaga, przypisy krytyczne, inaczej tzw. aparat krytyczny, prosimy w miarę możliwości zredukować do minimum i wprowadzać do głównego tekstu manuskryptu.

Zaznaczamy, że Redakcja nie płaci honorariów, nie zwraca tekstów niezamówionych oraz rezerwuje sobie prawo do skracania tekstów.

Teksty prosimy przesyłać drogą elektroniczną na adres redakcja.spia@wsm.warszawa.pl

Teksty artykułów przesyłane do publikacji powinny być zredagowane przez Autorów i przesłane Redakcji w wersji ostatecznej, ściśle spełniającej wymagania Redakcji. Redakcja nie akceptuje kolejnych poprawek, przesyłanych przez Autorów, zmieniających treść tekstu oraz odbiegających od oryginału przesłanego Redakcji w pierwszej wersji. Poprawki redakcyjne Autorów tekstów są akceptowane jedynie w wypadku, gdy na skutek uwarunkowań technicznych prosi się Autorów o zaopiniowanie zmian edytor- skich w tekście, zaproponowanych przez Redakcję.

All texts of articles submitted for publication should be edited by the authors and sent to the Editor in the final version, follo- wing Instructions for the Authors. The Editor will not accept further amendments, sent by the authors, changing the content of the text and deviating from the original first version. Editorial amendments are allowed only in cases where due to technical conditions, the authors are asked for an opinion about editorial changes in the text proposed by the Editor

Wydawnictwo Wyższej Szkoły Menedżerskiej w Warszawie ul. Kawęczyńska 36, 03-772 Warszawa

Do tekstu należy dołączyć informację o aktualnym miejscu zamieszkania, nazwie i adresie zakładu pracy, tytule naukowym, stanow- isku i pełnionych funkcjach. Każdy tekst przesłany pod adres Redakcji z prośbą o druk na łamach czasopisma podlega ocenie. Proces recenzji przebiega zgodnie z założeniami „double blind” peer review (tzw. podwójnie ślepej recenzji). Do oceny tekstu powołuje się co najmniej dwóch niezależnych recenzentów (tzn. recenzent i autor tekstu nie są ze sobą spokrewni, nie występują pomiędzy nimi związki prawne, konflikty, relacje podległości służbowej, czy bezpośrednia współpraca naukowa w ciągu ostatnich 5 lat). Recenzja ma formę pisemną i kończy się stwierdzeniem o dopuszczeniu lub niedopuszczeniu tekstu do druku.

W związku z przypadkami łamania prawa autorskiego oraz dobrego obyczaju w nauce, mając na celu dobro Czytelników, uprasza się, aby Autorzy publikacji w sposób przejrzysty, rzetelny i uczciwy prezentowali rezultaty swojej pracy, niezależne od tego, czy są jej bezpośrednimi autorami, czy też korzystali z pomocy wyspecjalizowanego podmiotu (osoby fizycznej lub prawnej).

Wszystkie przejawy nierzetelności naukowej będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające Autorów, towarzystwa naukowe itp.).

Do przedłożonych tekstów z prośbą o druk, Autor tekstu jest zobowiązany dołączyć:

1. Informację mówiącą o wkładzie poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz kontrybucji, tj.

informacji, kto jest autorem koncepcji, założeń, metod, protokołu itp. wykorzystywanych przy przygotowaniu publikacji), przy czym główną odpowiedzialność ponosi Autor zgłaszający manuskrypt.

2. Informację o źródłach finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów.

Autorów

Czasopismo indeksowane/ Journal indexed by: Index Copernicus International, BazEkon, BazHum

Spis treści / ^Contents

Katarzyna Doliwa O tworzeniu społeczeństwa samorządnego – wokół poglądów Vincenta Ostroma / On creating a self-

governing society – views of Vincent Ostrom 3

Konrad Grzegorczyk Notariusz – przedsiębiorca / Notary public

– businessmen 11

Marzena Świstak Natalia Karpiuk

Ochrona prawna interesów klienta radcy prawnego w świetle praktyki przeprowadzania przesłuchań przez konsula – wybrana problematyka / Protecting the interests of solicitors’ clients in the light of hearings conducted by the consul – selected issues

17

Marcin Konarski

Zbrojny ruch oporu na tle przemian ustrojowych i społecznych w Polsce po zakończeniu okupacji niemieckiej / Armed resistance against the background of political and social changes in Poland after the end of the german occupation

25

Patrycja Rotszejn Tajemnica zawodowa prawniczych zawodów zaufania publicznego / Professional Secrecy of Legal Professions

of Public Trust 49

Marta Roma Tużnik Udział Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w postępowaniu karnym skarbowym / Participation

of the Internal Security Agency in fiscal penal proceedings 57

Tomasz Woś Ignorantia iuris nocet w orzecznictwie sądów administracyjnych w Polsce / Ignorantia iuris nocet

in Judicial Decisions of Polish Administrative Courts 63

Spis treści – cd. /

Tomasz Demendecki

O wysokości opłaty stosunkowej od kwot wpłaconych przez dłużnika bezpośrednio komornikowi

w sprawach egzekucyjnych prowadzonych na podstawie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r., t. jedn.

Dz. U. z 2017 r., poz. 1277 ze zm. Glosa do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 28 czerwca 2017 r., P 63/14, OTK-A 2017/55 / The amount of the fee on the amounts paid by the debtor directly to the bailiff in enforcement cases carried out under the Act of 29 August 1997, vol. Dz. U. of 2017, item 1277 with changes Gloss to the judgment of the Constitutional Tribunal of 28 June 2017, P 63/14, OTK-A 2017/55

69

Katarzyna Doliwa

Uniwersytet w Białymstoku

O tworzeniu społeczeństwa

samorządnego – wokół poglądów

Vincenta Ostroma / On creating a self-governing society - views of Vincent Ostrom

Studia Prawnicze i Administracyjne 24 (2) 2018 ISSN 2081-8025 e-ISSN 2449-9722 str. 3-9

S

treSzczenie

Celem niniejszego artykułu jest prezentacja tez amerykańskiego politologa Vincenta Ostroma dotyczących narodzin i funkcjo- nowania społeczeństwa samorządnego. Poglądy i metody badawcze Ostroma, odbiegające często od ujęć klasycznych, stanowią dla nich interesującą alternatywę. Ostrom jest prekur- sorem podejścia instytucjonalnego; podkreśla rolę instytucji jako wyjątkowo istotnych składników życia społecznego. Odwołując się do tekstów A. de Tocqueville’a, Ostrom analizuje przykład federalizmu amerykańskiego (wraz ze sprzężonym z nim policen- tryzmem) w jego dziewiętnastowiecznym wydaniu; widzi w nim niedościgniony wzór nie tylko dla współczesnych, rozwijających się społeczeństw, ale też dla dzisiejszej Ameryki. Ważnym, wciąż aktualnym postulatem Ostroma, jest wykazywanie nieustannej, obywatelskiej dbałości o stan demokracji w państwie.

Słowakluczowe: Vincent Ostrom, samorządność, fede- ralizm, policentryzm, społeczeństwo obywatelskie, demo- kracja.

a

bStract

The purpose of the article is to present the thesis of the American political scientist Vincent Ostrom regarding the birth and func- tioning of a self-governing society. Ostrom’s views and research methods are different from classical approaches and are an in- teresting alternative for them. Ostrom is a precursor of the insti- tutional approach; underlines the crucial role of institutions as extremely important components of social life. Referring to the texts of A. de Tocqueville, Ostrom analyzes the example of Ameri- can federalism (with its polycentrism) in its nineteenth-century version; he sees in it an unrivaled pattern not only for contempo- rary, developing societies, but also for today’s America. The most important and still valid postulate of Ostrom is showing constant, civic concern for the state of democracy in the state.

keywordS: Vincent Ostrom, self-government, federalism, polycentrism, civil society, democracy.

V

incent Ostrom (1919-2012), potomek skandynaw- skich imigrantów, był profesorem nauk politycznych na Indiana University w Bloomington. Propagował, wspólnie z żoną Elinor Ostrom¹ posługiwanie się w naukach społecznych i humanistycznych kategoriami instytucjo- nalnymi, stając się prekursorem modnego dziś w Stanach Zjednoczonych podejścia instytucjonalnego². Instytucje uj- muje Ostrom jako zasady koordynacji społecznej, służące uzgodnieniu indywidualnych działań; przestrzeganie tych

1 Elinor Ostrom (1933 – 2012), ekspertka z zakresu ekonomii poli- tycznej, była - podobnie jak mąż - profesorem w Indiana University.

Głośne są jej prace z zakresu teorii organizacji i nauk politycznych;

do publikacji o największym rezonansie należą opracowania opisu- jące szczególny rodzaj zarządzania dobrami wspólnymi, takimi jak zasoby leśne, zbiorniki wodne, pola naftowe czy systemy irygacyj- ne. Badaczka udowodniła, że własność wspólna jest zazwyczaj za- rządzana lepiej niż zakładają teorie klasyczne. Właściciele zasobów najczęściej w swoim gronie wypracowują metody podejmowania korzystnych decyzji i ich realizacji, oni też są w stanie najskutecz- niej rozwiązać możliwe konflikty interesów. E. Ostrom jest laureatką Nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii za rok 2009 i pierwszą kobietą wyróżnioną tą nagrodą. Magazyn Time w roku 2012 uznał ją za jedną ze stu najbardziej wpływowych osób na świecie.

2 Artykuł V. Ostroma, Ch. M. Tiebouta i R. Warrena Organizacja rządu w aglomeracjach wielkomiejskich: analiza teoretyczna, promujący podejście instytucjonalne, wyprzedził głośną pracę Ch. Lindbloma, poświęconą tym samym problemom i przedstawiającą podobne rozwiązania - The Intelligence of Democracy (1965).

zasad zabezpieczone jest systemem sankcji. Ostromowskie instytucje mają dwoistą naturę; z jednej strony są w różny sposób sformalizowane (także za pomocą aktów prawnych), z drugiej – mają charakter nieformalnych i niepisanych norm, funkcjonujących w powszechnej świadomości – są to np. zasady moralne czy religijne, stanowiące rodzaj społecz- nych nacisków³. Szczególnie ważne jest ustalenie w jaki spo- sób instytucje wpływają na motywację poszczególnych osób do podjęcia konkretnego działania.

Ostrom interesował się zwłaszcza filozofią społeczną i po- lityczną; wśród jego zainteresowań badawczych główne miejsce zajmuje natura i proces kształtowania się porządku społecznego, idee samorządności, federalizmu i policentry- zmu. Analizy amerykańskiego politologa mają charakter in- terdyscyplinarny - można je umieścić na pograniczu nauk politycznych, ekonomii, filozofii politycznej, socjologii, pra- wa i administracji publicznej⁴. Pisarstwo Ostroma różni się od innych tego typu analiz. Odstępuje on często od kano- nicznych reguł uprawiania nauk politycznych⁵; przyjmuje,

3 K. Mulawa, Elinor Ostrom. O korzyściach płynących z przestrzegania reguł, „Znak” 2011 (5), nr 672.

4 D. Castiglione, Foreword w: E. Ostrom, V. Ostrom, Choice, Rules and Collective Action: The Ostrom’s on the Study of Institutions and Gover- nance, Colchester 2014, s. XII.

5 Ibidem, s. XIII-XV.

że niektóre metody i narzędzia z różnych nauk społecznych, w tym ekonomii, mogą znaleźć zastosowanie na gruncie teorii polityki. Innym wyróżnikiem twórczości Ostroma jest przenikający ją duch pragmatyzmu – badacz jest prze- konany, że jego analizy, odpowiednio wykorzystane, mogą przyczynić się do rozwoju ludzkich zdolności do samoorga- nizacji i samorządności i w konsekwencji doprowadzić do lepszej przyszłości społeczeństw⁶.

Ostrom jest współzałożycielem działającego w Bloomin- gton w stanie Indiana ośrodka Workshop in Political Theory and Policy Analysis znanego też pod nazwą Bloomington School⁷. Inicjatywa ta, powstała w 1969 r., miała początkowo charakter nieformalnych spotkań, na których środowisko uczonych podejmowało tematy z zakresu polityki, socjologii i ekonomii. Spotkania takie doprowadziły do uformowania zespołu badawczego i zorganizowania stałej platformy wy- miany wiedzy, poglądów i doświadczeń. Po latach działalno- ści założyciele, wobec rosnącego zainteresowania ich inicja- tywą, nadali jej zasięg międzynarodowy; szczególnie bliskie relacje łączą Workshop z niemieckim Centrum Badań Inter- dyscyplinarnych w Bielefeld (Zentrum für interdisziplinäre Forschung, ZiF⁸). Stworzona przez Ostromów instytucja sły- nie z nowatorskiego, wielodyscyplinarnego podejścia do po- dejmowanych problemów, działań na rzecz integracji teorii i praktyki oraz niekonwencjonalnych metod pozyskiwania danych badawczych. Stale przyświeca jej idea, która legła u jej podstaw – wzajemnego uczenia się od siebie, dzielenia pojęciami i teoriami⁹.

Główne cele amerykańskiego politologa to ustalenie wa- runków, w jakich dochodzi do powstania samorządnego społeczeństwa oraz zbadanie sposobu jego działania, w tym procesu podejmowania decyzji. Ujęcie Ostroma jest wy- jątkowe – swoje analizy przeprowadza z perspektywy spo- łeczeństwa, z wielkim socjologicznym zacięciem. Model, w którym członkowie społeczności - wedle słów Tocqueville’a - „rządzą się sami dla własnego dobra” uważa Ostrom za wzorcowy, a krytykę centralnego sposobu rządzenia – za swoją najważniejszą pisarską misję. Z jego tekstów bije silna wiara w „reformowalność” ludzkich wspólnot i możliwość

„nawrócenia” ich na samorządny styl myślenia i funkcjono- wania; optymistycznie zakłada, że samorządności można się nauczyć. Jego zdaniem prawdziwy, otwarty dyskurs dotyczą- cy organizowania się społeczeństw jest możliwy wówczas, gdy dominować w nim przestaną pojęcia takie jak „rząd”

czy „państwo”, gdy zapanuje powszechna świadomość tego, że rządzić mogą nie tylko rządy, ale także sami obywatele – sytuację taką amerykański badacz nazywa „przewrotem kopernikańskim” w dziedzinie organizacji porządku spo- łecznego.

Pojęciem kluczowym dla zrozumienia idei społeczeństwa obywatelskiego jest federalizm. Jest ono najczęściej kojarzo- ne z powstaniem i rozwojem amerykańskiego systemu rzą- dowego¹⁰; właśnie „federalizm” legł u podstaw Konstytucji

6 E. Ostrom, V. Ostrom, Choice, Rules and Collective Action: The Ostrom’s on the Study of Institutions and Governance, op. cit., s. 4.

7 Zob. https://ostromworkshop.indiana.edu/about/index.html 8 Zob. https://www.uni-bielefeld.de/ZiF/

9 K. Mulawa, Elinor Ostrom. O korzyściach płynących z przestrzegania reguł, op. cit.

10 Omawiane pojęcie – „federalizm” niesie zupełnie inne konotacje dla tych, którzy rozwój demokracji wiążą z rewolucją francuską. Ci, którzy w czasach konwentu proponowali federalny system władzy z autonomicznymi prowincjami, w czasie dyktatury zostali nazwa-

Stanów Zjednoczonych z 1789 roku. Ostrom podkreśla, że komentarz do pierwszej jej wersji, napisany przez Alexandra Hamiltona¹¹, Jamesa Madisona i Johna Jay’a i nosi znamienny tytuł Federalista¹². Amerykańska Konstytucja jako pierwsza odniosła pojęcie federalizmu do autonomicznych ośrodków władzy. William Riker, amerykański politolog, znawca teorii gier, przypisuje konstytucji charakter federalny, gdy spełnia ona trzy warunki – po pierwsze, tym samym obszarem i tymi samymi ludźmi rządzi rząd dwupoziomowy, po wtóre każdy poziom ma przynajmniej jeden obszar, w którym zachowuje autonomiczność, wreszcie istnieje pewna gwarancja auto- nomii każdego z rządów w jego własnej sferze”¹³. Tym, co system federalny wyróżnia, jest dwustopniowa organizacja władzy i autonomiczny charakter każdego z jej ośrodków, przy czym federalizm może mieć zastosowanie nie tylko w odniesieniu do organizacji państw, ale – jak zauważa Ostrom - także innych struktur, na przykład stanów czy miast. Badacz charakteryzuje federalizm jako konstytucyjne rozstrzygnięcie, które może być stosowane do wielu różnych ośrodków władzy, z których każdy jest ograniczony skuteczny- mi regułami prawa konstytucyjnego¹⁴.

W 1994 r. roku Ostrom proponuje, by Unię Europejską trak- tować ostrożnie jak obszar, na którym budowany jest fede- ralny system sprawowania władzy. Zauważa, że postrzega- nie Europy Zachodniej jako zbioru państw narodowych nie uwzględnia zachodzących w niej procesów. Pytanie, na ile propozycja Ostroma aktualna jest w roku 2019, gdy Wielka Brytania podjęła decyzję o opuszczeniu struktur Unii, pozo- staje pytaniem otwartym.

Ostrom zwraca uwagę na jeszcze jedną istotną cechę fede- ralizmu – jego związek z pojęciem „umowy”. Samo słowo

„federalizm” wywodzi się od łacińskiego „foedus” – ozna- czającego właśnie „umowę”. Znaczenie tego terminu bliskie jest rozumieniu hebrajskiego słowa „b’rit”, które w biblijnych relacjach odnosiło się do umów ludzi z Bogiem i umów mię- dzy samymi ludźmi. W szesnastym i siedemnastym wieku protestanci starali się propagować „teologię federalną”¹⁵, te- ologię umów, która nawiązywała do terminologii biblijnej i miała być podstawą nowego systemu władzy kościelnej, opozycyjnego względem doktryny sukcesji, na której do- tychczas opierał się Kościół rzymskokatolicki.

ni zdrajcami Republiki, co spowodowało uznanie przez niektórych

„federalizmu” za synonim wstecznictwa i konserwatywnego pro- wincjonalizmu, zob. V. Ostrom, Istota federalizmu amerykańskiego, w: Federalizm amerykański. Tworzenie społeczeństwa samorządnego, Warszawa-Olsztyn 1994, s. 32.

11 Pierwszy z współautorów przyjął ważny dla idei federalizmu aksjo- mat, że podstawowym elementem budującym dowolny ośrodek władzy są poszczególni ludzie - każdy z ośrodków władzy musi za- tem wyrażać ludzkie aspiracje i spełniać ludzkie potrzeby oraz wdra- żać w życie przyjęte uchwały mając zawsze na względzie pojedyn- cze jednostki, nigdy ciała grupowe, zob. V. Ostrom, Istota federalizmu amerykańskiego, op. cit., s. 28.

12 Federalista inspirował nie tylko Ostroma; Thomas Woodrow Wilson, prezydent USA uznał Federalistę za dzieło o wielkiej sile oddziały- wania, wciąż, po stu latach od napisania, aktualne, zob. V. Ostrom, B. Allen, The Political Theory of a Compound Republic: Designing the American Experiment, Lanham, Plymouth 2008, s. 1

13 W. Riker, Federalism: Origin, Operation, Significance,  Boston 1964, s. 11, zob. też C. Volden, Origin, Operation, and Significance: The Feder- alism of William H. Riker, “The Journal of Federalism”, t. 34, nr 4, Ohio 2004, s. 89–108.

14 V. Ostrom, B. Allen, The Political Theory of Compound Republic, De- signing The American Experiment, op. cit., s. 25.

15 Zob. N. Gładziuk, Druga Babel. Antynomie siedemnastowiecznej an- gielskiej myśli politycznej, Warszawa 2005, s. 149-232.

K Doliwa: O tworzeniu społeczeństwa samorządowego – wokół poglądów Vincenta Ostroma / ...

Zwolennikami teologii umów byli ci, którzy na statku

„Mayflower” decydowali o założeniu nowego, opartego na umowie państwa¹⁶. Donald S. Lutz w pracy The Origins of American Constitutionalism kwestionuje dominujący po- gląd, że amerykańska konstytucja została wymyślona przez federalistów latem 1787 roku. Twierdzi, że wywodzi się ona, zarówno w formie, jak i treści, z liczącej półtora wie- ku tradycji amerykańskich kolonistów. Do wniosków takich skłania Lutza szczegółowa analiza takich dokumentów jak:

Mayflower Compact, Fundamental Orders of Connecticut, Rode Island Charter, czy pierwszych konstytucji stanowych.

Jego zdaniem amerykański konstytucjonalizm rozwinął się z purytańskiej interpretacji judeochrześcijańskiej tradycji¹⁷, która - już w świeckiej formie - została ucieleśniona w po- staci kart praw. Innym jego źródłem były pisma Monteskiu- sza, Locke’a, Blackstone’a i Hume’a. Za pierwszą nowoczes- ną konstytucję uznaje Lutz Pilgrim Code of Law powstały w 1636 r., kiedy to „wolni i samorządni ludzie” postanowili na drodze „rozważnych obrad” powołać do życia rząd¹⁸. Za najważniejszą, unikalną i wybitnie trafną analizę społe- czeństwa demokratycznego uważa Ostrom pracę O demo- kracji w Ameryce Alexisa de Tocqueville’a, do której odwo- łuje się po wielokroć¹⁹. Zafascynowany Ameryką francuski pisarz zauważa, że to właśnie Stany Zjednoczone stały się miejscem wielkiego intelektualnego społecznego ekspery- mentu, w którym nowe idee lub idee uznawane dotąd za nieziszczalne, zostały po raz pierwszy, z sukcesem, wprowa- dzone w życie. Za podstawową cechę systemu społecznego Amerykanów uznaje „dążenie ku istocie demokracji”, tym co ich wyróżnia jest równość, większa niż we wszystkich innych społeczeństwach świata, Tocqueville pisze o przyro- dzonej im „namiętności równości”²⁰.

Analizując sposób funkcjonowania amerykańskiego spo- łeczeństwa wskazuje Tocqueville trzy rodzaje czynników, które na nie wpływały: pierwsze odnoszą się do warunków środowiskowych i ekonomicznych w jakich przychodzi spo- łeczeństwom bytować, drugą grupę stanowią prawa, czyli mające wymiar pragmatyczny reguły rozwiązywania przez instytucje rozmaitych problemów, czynnik trzeci stano- wią zaś ludzkie zwyczaje, do których zaliczyć można idee kształtujące sposób myślenia Amerykanów, do kategorii tej sam Ostrom zalicza także wskazania religii²¹. Za czynnik najważniejszy, decydujący o utrzymywaniu się demokracji w Stanach Zjednoczonych, uznaje Tocqueville ten ostatni, a w szczególności stosunki międzyludzkie, oparte na wza- jemnych umowach²² (ważne są tutaj wartości bliskie kulturze amerykańskiej – indywidualizm, niezależność, solidarność,

16 V. Ostrom, Istota federalizmu amerykańskiego, op. cit., s. 31, zob.

D. S. Lutz, Colonial origins of the American Constitution: a documen- tary history, Liberty Fund 1998, s. 31 i nast.

17 Szczególnie ważna jest w tym kontekście purytańska zasada sola scriptura. Studiowanie Biblii nieuchronnie prowadzi tutaj do kontro- wersji, sporu, i w konsekwencji – dysputy. Biblia stała się dla puryta- nów narzędziem „dyskursotwórczym”, wykształciła w nich postawę badawczo-dyskursywną, zob. N. Gładziuk, Druga Babel. Antynomie siedemnastowiecznej angielskiej myśli politycznej, op. cit., s. 153.

18 D. S. Lutz, The Origins of American Constitutionalism, Baton Rouge 1988, s. 32.

19 Zob. V. Ostrom, The Meaning of Democracy and the Vulnerability of Democracies: A Response to Tocqueville’s Challenge, Michigan 1997.

20 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976, s. 212 i nast.

21 V. Ostrom, The Meaning of Democracy and the Vulnerability of Democ- racies: A Response to Tocqueville’s Challenge, op. cit., s. 14.

22 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, op. cit., s. 207 i nast.

pragmatyczne podejścia do życia oraz poszanowanie dla in- stytucji państwa). Ostrom do kategorii tej zalicza, za Toc- quevillem – „przyzwyczajenia serca” oraz „przyzwyczajenia umysłu”, tj. określony model aktywności poznawczej. Na drugim miejscu, gdy chodzi o podtrzymywanie ustroju de- mokratycznego, stawia francuski autor amerykańskie prawa (instytucje), wyróżniając wśród nich federalną formę rządu, instytucje gminne, które ograniczają despotyzm większości i uczą ludzi sztuki bycia wolnym²³ oraz specyficzną organi- zację władzy sądowniczej, trzymającą demokrację w ryzach i niedopuszczającą do jej wynaturzeń²⁴. Za czynnik najmniej znaczący uznaje ową szczególną i wyjątkową sytuację, w ja- kiej Amerykanów postawiła Opatrzność, tak odmienną od sytuacji Europejczyków, uwikłanych w wojny i jednocześnie marzących o imperialnej dominacji nad resztą świata²⁵. Tocqueville’a – Europejczyka podróżującego po Stanach Zjednoczonych – uderza charakterystyczny dla amerykań- skiego społeczeństwa fakt, że nie widać tu oznak zarządu czy administracji, choć widoczne są oznaki wykonywania praw.

W znanym autorowi systemie francuskim widać bardzo wy- raźnie rękę „administrującego” rządu, w Ameryce – ręka zarządzająca obywatelami jest niewidzialna²⁶. Ostrom, ko- mentując Tocqueville’a, przywołał ustalenia Adama Smitha (który wolny rynek uznał za strukturę uporządkowaną do tego stopnia, jakby rządziła nim niewidzialna ręka) i w pra- cy The Intellectual Crisis of American Public Administration²⁷ sformułował tezę, że w systemie federalnym, w przeciwień- stwie do systemów silnie scentralizowanych, administracja publiczna funkcjonuje jak otwarty i wolny rynek.

Jednym z pojęć analizowanych przez Ostroma w kontek- ście badania warunków rozwoju samorządności jest pojęcie

„republika” czyli res publica – „rzecz publiczna”. Odrzuca on pogląd, że rząd republikański jest po prostu rządem re- prezentacyjnym. Choć wybory i organy reprezentacji ucho- dzą często za wyznaczniki rządu republikańskiego, jednak łaciński źródłosłów wskazuje na „otwartą sferę publiczną”.

(Ostrom zastrzega, że przymiotnik „publiczny” pojawia się często w związku z jurysdykcją „rządów” – mówi się np. o „sektorze publicznym” jako sferze działań rządu – co może prowadzić do niepożądanych, mylących konotacji).

„Otwarta sfera publiczna” to właśnie obszar działań poza- rządowych, różny jednocześnie od sfery prywatnej jedno- stek. Istnienie tej sfery warunkuje wykształcenie takich

23 V. Ostrom, Istota federalizmu amerykańskiego, op. cit., s. 33; idem, The Meaning of Democracy and the Vulnerability of Democracies:

A Response to Tocqueville’s Challenge, op. cit., s. 13 i nast.

24 Władzę sądowniczą sprawuje w Stanach Zjednoczonych Federalny Sąd Najwyższy (Supreme Court) i niższe sądy federalne. Wszystkie kompetencje sądów federalnych są wyliczone enumeratywnie – we wszystkich innych sprawach orzekają sądy stanowe, we wszystkich instancjach. Sądownictwo stanowe jest w pełni autonomiczne, z własnym sądem najwyższym. Sędziowie stanowi, podobnie zresztą jak stanowi urzędnicy administracyjni, są wybieralni, zob.

S. Grodziski, Porównawcza historia ustrojów państwowych, Kraków 1998, s. 202-203.

25 V. Ostrom, The Meaning of Democracy and the Vulnerability of Democ- racies: A Response to Tocqueville’s Challenge, op. cit., s. 15. Z hierarchią zaproponowaną przez Tocqueville’a nie zgadza się znany amery- kański historyk Frederic Turner, który dowodzi, że społeczeństwo amerykańskie stworzyła nie tyle konstytucja, ale właśnie szczególne warunki środowiskowe - „wolny ląd i obfitość zasobów naturalnych”, zob. D. J. Boorstin, The Genius of American Politics, Chicago 1953, s. 164.

26 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, op. cit., s. 78.

27 O anomaliach związanych z funkcjonowaniem silnie scentralizowa- nej administracji zob. V. Ostrom, The Intellectual Crisis of American Public Administration, Tuscaloosa 1989, s. 27 i nast.

wyróżników demokratycznego społeczeństwa jak opinia publiczna, wiedza obywatelska czy kultura badawcza²⁸. Ostrom, poszukując właściwego znaczenia terminu „re- publika” sięga po raz kolejny do dzieła swego mistrza, Tocqueville’a. Zdaniem Tocqueville’a badacze europejscy nader często proponują ujęcie, wedle którego republika (… ) nie polega na panowaniu większości, jak dotąd sądzono, lecz na panowaniu tych, którzy uważają się za większość. Nie lud sprawuje władzę w takim ustroju, lecz ci, którzy wiedzą, co jest dobre dla ludu – oto (…) rozróżnienie, które pozwala działać w imię narodu bez porozumiewania się z nim oraz domagać się jego wdzięczności poniewierając jego prawami. Zdaniem tych myślicieli rząd republikański jest jedynym, który ma pra- wo czynić, co tylko zapragnie, i pogardzać wszystkim, co lu- dzie dotąd szanowali – od najwyższego prawa moralnego po zwyczajne zasady zdrowego rozsądku²⁹.

Kolejną definicję „republiki” przyniosła rewolucja francuska, kiedy z hasłami republikańskimi sprzężono dążenia centra- listyczne. Republikanizacja i centralizacja przeprowadzane równocześnie rodzą, zdaniem Tocqueville’a i Ostroma, głę- bokie problemy. Władza jest wówczas zarazem opiekuńcza i potężna, chce sama zaspokoić wszelkie potrzeby jednostki, czuwać nad jej losem, dbać o poczucie szczęście, które jed- nak sama władza chce definiować³⁰. Francuski autor władzę taką nazywa „nowym rodzajem despotyzmu”, który rozrywa więzi społeczne. Władza ta wykształca nowy typ człowieka - identyczni i równi ludzie żyją w kręgu najbliższej tylko ro- dziny, zamknięci na potrzeby innych, obojętni w stosunku do nieznanych ludzi żyjących tuż obok.

Tocqueville, zafascynowany społeczeństwem Nowego Świa- ta za wzorcowe rozumienie terminu „republika” uznaje interpretację myślicieli amerykańskich. Amerykanie „za- sadę republikańską” pojmują jako stopniowe, ewolucyjne samokształtowanie się społeczeństwa, gdzie króluje „rząd kompromisu”, decyzje nie zapadają szybko, pod wpływem chwili czy doraźnych interesów którejkolwiek ze stron, tyl- ko są cierpliwie wykuwane w trakcie długich debat, a ich realizacja nie jest natychmiastowa. Zwolennicy tej zasady szanują obyczaje, religie i prawa. W Stanach Zjednoczonych mianem republiki określa się spokojne panowanie większości, której pozostawiono czas na to, by mogła poznać samą sie- bie oraz zdobyć pewność własnego istnienia i stać się jedynym źródłem wszystkich władz³¹. Istotne, że większość o której pisze Tocqueville zdolna jest respektować prawa mniejszo- ści. Konieczność ochrony mniejszości przed tyranią więk- szości dostrzeżono w Ameryce już wcześniej; J. Madison w Federaliście postulował utworzenie rozległej pod wzglę- dem terytorialnym Unii: Rozszerzmy sferę działania rządu, a otrzymamy większą różnorodność partii i interesów³² dzięki czemu społeczeństwo rozpadnie się na tak wiele partii, inte- resów i klas obywateli, że prawa jednostek i mniejszości będą w niewielkim stopniu zagrożone przez stronnicze związki

28 Idem, Res Publica: Pojawienie się opinii publicznej, wiedzy obywatel- skiej i kultury badawczej w: Federalizm amerykański. Tworzenie społe- czeństwa samorządnego, op. cit., s. 182. 

29 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, op. cit., s. 254.

30 Ibidem, s. 183. O opozycji monocentryzm-policentryzm zob. także Polacy wobec ładu postmonocentrycznego, red. M. Ziółkowski, War- szawa 1993, s. 16 i nast.

31 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, op. cit., s. 254.

32 J. Madison, Federalista nr 10, w: The Federalist Papers, red. C. Rossiter, Nowy Jork 1962, s. 417, cyt. za N. Gładziuk, Druga Babel. Antynomie siedemnastowiecznej angielskiej myśli politycznej, wyd. cyt., s. 492.

większości³³. Różnorodność była dla Madisona czynnikiem minimalizującym ryzyko zmowy większości przeciwko mniejszości.

Wedle Ostroma amerykańskie „zasady republikańskie” stają się właściwą podstawą funkcjonowania państwa wówczas, gdy prawidłowo działa tam otwarta sfera publiczna. Funda- mentem jej budowania są zawsze niezbywalne prawa jedno- stek - konstytucyjnie gwarantowane i ograniczające prawa rządu. Ostrom zauważa, że – z uwagi na ich wagę dla bu- dowania otwartej sfery publicznej - zasługują one raczej na miano praw publicznych, niż prywatnych. Do najważniej- szych z tych praw należy wolność słowa i prasy, pozwalająca na komunikowanie się z innymi bez pośrednictwa agend rządowych. Budowanie skomplikowanej sieci powiązanych relacji opartych na wzajemnym porozumieniu zapewniają z kolei ograniczenia dotyczące własności prywatnej oraz prawo do zawierania umów. Rozmaite instytucje funkcjonu- jące w społeczeństwie obywatelskim – firmy, związki zawo- dowe, dobrowolne stowarzyszenia, a nawet rodziny zbudo- wane są w oparciu o zasadę wynegocjowanych kontraktów, które ustalają m. in. sposoby rewizji, rozwiązywania kon- fliktów, a także kary za złamanie reguł (egzekwowane przez sądy rozjemcze lub sądy cywilne). Kreowana m. in. przez niezbywalne prawa jednostek otwarta sfera publiczna musi być bytem autonomicznym – ma to znaczenie fundamental- ne dla ucieleśnienia tkwiących w społeczeństwie zdolności do samorządu. Autonomia ta pozwala jednostkom tworzyć rozmaite rozwiązania instytucjonalne, bez kurateli władzy centralnej, przy czym związki między tak powołanymi do życia instytucjami a agencjami rządu powinny być oparte na kontraktach i współpracy³⁴.

Otwarta sfera publiczna jest przestrzenią, w której ludzie bez przerwy wywierają na siebie wpływ, co prowadzi w konse- kwencji do wytworzenia wiedzy obywatelskiej, niezbędnej do tego, by jednostki brały udział w podejmowaniu waż- nych decyzji. Jest owa sfera miejscem, gdzie obywatele mogą nabywać wiedzę na temat istoty demokracji. Za Tocquevil- lem Ostrom nazywa udział jednostek w tej sferze „szkołą doświadczenia”. Francuski autor, opisując eksperyment bu- dowania społeczeństwa na nowych podstawach, wyróżnia trzy obszary, w których ludzie mogą wykształcać umiejęt- ność wypełniania pewnych prerogatyw rządu – spotkania miejskie, pełnienie funkcji sędziego przysięgłego oraz two- rzenie dobrowolnych stowarzyszeń i uczestnictwo w nich.

Za podstawowe instytucje działania zbiorowego w wolnym społeczeństwie uważa Tocqueville instytucje samorządowe:

w gminie tkwi siła wolnych społeczeństw. Instytucje gminne są dla wolności tym, czym dla nauki są szkoły podstawowe: spra- wiają, że wolność staje się dostępna dla ludu, pozwalają mu zasmakować w swobodnym jej praktykowaniu i przyzwycza- jają go do posługiwania się nią. Bez pomocy instytucji gmin- nych naród może stworzyć sobie wolny rząd, lecz nie będzie w nim ducha wolności. Przelotne namiętności, chwilowe po- trzeby czy przypadkowe okoliczności mogą mu dać zewnętrz- ne formy niezależności, lecz despotyzm ukryty we wnętrzu or- ganizmu społecznego wcześniej czy później wyjdzie na jaw³⁵.

33 J. Madison, Federalista nr 51, op. cit., s. 433, cyt. za N. Gładziuk, Druga Babel. Antynomie siedemnastowiecznej angielskiej myśli politycznej, op. cit., s. 493.

34 V. Ostrom, Res Publica: Pojawienie się opinii publicznej, wiedzy obywa- telskiej i kultury badawczej, op. cit., s. 188 i nast.

35 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, op. cit., s. 71.

Istotne zdaniem Tocqueville’a było ustalenie – tak różne od praktyk w jego ojczyźnie – że gdy chodzi o spory między władzą centralną a wybranymi ciałami administracyjnymi, władne do wydawania rozstrzygnięć są jedynie sądy. Za kolejny ważny wyróżnik amerykańskiego modelu samo- rządnego społeczeństwa uznane zostało podporządkowa- nie gmin stanom tylko w odniesieniu do kwestii wspólnych dla wszystkich gmin; sprawy które dotyczą samej gminy, rozstrzygane są w jej obrębie³⁶. Podobnie wygląda kwestia podporządkowania stanów władzy centralnej – stany są samorządne, gdy chodzi o sprawy dotyczące jednego sta- nu, kilku czy kilkunastu położonych w nim gmin³⁷. Innym istotnym elementem nabywania doświadczenia i wiedzy o własnych prawach obywatelskich jest amerykańska prak- tyka zasiadania w ławach przysięgłych. Zwykli ludzie mają szansę zetknięcia się z wybitnymi sędziami, mają szansę

„przesiąknąć” językiem prawa. Sędziowie przysięgli komu- nikują się z uczestnikami procesu, używając języka zrozu- miałego dla zwykłych obywateli, „przekładają” trudne teksty na język codzienny; sprawia to, że język prawa przestaje być językiem hermetycznym, ulega pewnej wulgaryzacji, „wta- pia się w społeczeństwo”; wychodzi z sal sądowych, a razem z nim wychodzą z nich istotne idee³⁸.

Ważnym elementem konstytuującym poczucie obywatel- skości jest doświadczenie współtworzenia bardzo różnorod- nych stowarzyszeń. Jak zauważa Tocqueville, Amerykanie zrzeszają się niezależnie od wieku, pozycji i poziomu umysło- wego. (…) Mają nie tylko towarzystwa handlowe i przemysło- we, do których należą wszyscy, ale również mnóstwo innych:

istnieją stowarzyszenia religijne i moralne, stowarzyszenia o poważnym i błahym charakterze, stowarzyszenia zajmują- ce się ogólnymi i bardzo szczegółowymi sprawami, stowarzy- szenia wielkie i małe. Amerykanie stowarzyszają się w celu organizowania zabaw, tworzenia seminariów, budowania zajazdów, wznoszenia kościołów, rozpowszechniania książek, wysyłania misjonarzy na antypody. W ten właśnie sposób za- kłada się w Ameryce szpitale, więzienia, szkoły. Amerykański obyczaj stowarzyszania się dotyczy także krzewienia okre- ślonej idei lub promowania w społeczeństwie określonych postaw. Tocqueville konkluduje, że działalność stowarzy- szeń w Ameryce niejednokrotnie odpowiada temu, co we Francji jest domeną rządu, a w Anglii – bogatych lordów³⁹. Tocqueville umiejętność zrzeszania się uważa za zasadniczą, za umiejętność, która warunkuje rozwój wszystkich innych zdolności istotnych w społeczeństwie obywatelskim.

Ilustracją pożytków płynących z amerykańskiej pasji zrze- szania się może być sytuacja opisana przez Elinor Ostrom na początku jej naukowej kariery. W latach czterdziestych ubie- głego wieku w Los Angeles grupa mieszkańców odnotowała znaczący spadek jakości wody pitnej pochodzącej z jednego z głównych zbiorników. Okazało się, że do sieci lokalnych wodociągów dostawała się woda ze zbiornika, do którego dostęp miała słona woda oceaniczna. Zainteresowani spra- wą mieszkańcy miasta powołali do życia stowarzyszenie, którego celem była poprawa jakości wody. Stowarzyszeniu - m. in. na drodze sądowej - udało się wpłynąć na zmia- nę przepisów dotyczących wody pitnej. Waga aktywności

36 Por. art. 164 ust. 3 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r.

37 V. Ostrom, Res Publica: Pojawienie się opinii publicznej, wiedzy obywa- telskiej i kultury badawczej, op. cit., s. 193.

38 A. de Tocqueville, O demokracji w Ameryce, op. cit., s. 205.

39 Ibidem, op. cit., s. 345.

lokalnej społeczności była nie do przecenienia – gdyby nie jej działania, uszkodzony zbiornik w ciągu najbliższych lat stałby się niezdatny do użycia jako źródło zdatnej do picia wody ⁴⁰.

Ostrom, pionier policentrycznego podejścia do kwestii rządu, za główny czynnik prowadzący do rozwoju samo- rządności uznaje właśnie pojawienie się wyznaczników policentryzmu. Najłatwiej dostrzec je w systemie federal- nym – zasady federalizmu utożsamia amerykański badacz z zasadami policentryzmu⁴¹ – choć można ich poszukiwać także na gruncie innych porządków. Wedle Ostroma w „po- licentrycznym systemie politycznym” współistnieje wiele niezależnych od siebie ośrodków podejmowania decyzji.

Charakteryzuje je to, że biorą pod uwagę także interesy inne niż własny, a naturalna rywalizacja owych ośrodków prze- biega w oparciu o zasadę wzajemnego poszanowania swo- ich uprawnień, są one zdolne do współpracy, a konflikty rozwiązują niekoniecznie odwołując się do mechanizmów centralnych⁴².

Ideałem i postulatem Ostroma jest, głoszone już przez Ma- disona i Tocqueville’a, rozszerzenie zasady policentryzmu na całokształt spraw ludzkich. Jako optymista zakłada, że koncepcję taką da się zrealizować, a tym samym zbudować społeczeństwo przyszłości, o niezmiernym twórczym poten- cjale. Nie jest jednak tak, że porządek taki - nawet gdy cho- dzi o policentryzm w obrębie systemu politycznego - wyłoni się spontanicznie, w wyniku prostej ewolucji społeczeństw, Ostrom możliwość taką wyklucza⁴³. Nie da się go też w żaden sposób zadekretować na papierze w postaci rozporządzenia czy zapisu w konstytucji. Amerykański uczony przyjmuje, że tworzenie struktur policentrycznych zależy od ludzi, ob- darzonych szczególnymi cechami charakteru – inteligencją i charyzmą, skłonnością do namysłu i rozwagi, a przy tym mających duży bagaż społecznych doświadczeń i cieszących się zaufaniem społecznym.

Rozciągnięcie zasady policentryzmu na cały system ludz- kich spraw oznacza, zdaniem Ostroma, że działać ona po- winna na gruncie wolnego rynku, gospodarki publicznej, budowania ośrodków rządu, przeprowadzania wyborów, działania i powoływania partii politycznych, funkcjonowa- nia otwartych sfer publicznych, obrad ciał ustawodawczych, działania administracji, a także społeczności naukowych i edukacyjnych oraz spraw duchowych⁴⁴. W układach poli- centrycznych istotna jest autonomia grup i jednostek, które decyzje podejmują kierując się z jednej strony własnym in- teresem, z drugiej zaś zasadami współżycia społecznego. To nie rząd centralny określa „dobro wspólne”, jest ono definio- wane przez wszystkich zainteresowanych, jego definicja wy- kuta zostaje w toku konfliktu, współdziałania i kompromisu, jest finalnie wynikiem porozumienia⁴⁵.

40 Kazus ten wyznaczył kierunek badań przyszłej noblistki; Ostrom w ciągu następnych dziesięcioleci - wspólnie z mężem - koncentro- wała się na ustaleniu, w jaki sposób poszczególne jednostki mogą podjąć współpracę dla ochrony wspólnego zasobu, zob. K. Mulawa, Elinor Ostrom. O korzyściach płynących z przestrzegania reguł, op. cit.

41 V. Ostrom, Policentryzm: strukturalna podstawa systemów samorząd- nych, w: Federalizm amerykański. Tworzenie społeczeństwa samorząd- nego, op. cit., s. 217.

42 Ibidem, s. 201, 202. 

43 Ibidem, s. 202, 216.

44 Ibidem, s. 217.

45 Zob. S. Ossowski,  O osobliwościach nauk społecznych, Warszawa 1962, s. 98 i nast.

K Doliwa: O tworzeniu społeczeństwa samorządowego – wokół poglądów Vincenta Ostroma / ...

Ostrom, politolog zainteresowany ekonomią, w swoich ba- daniach dotyczących kształtowania samorządnego społe- czeństwa, nawiązuje do teorii gier: „Gdyby cały system spraw ludzkich miał podlegać porządkowi policentrycznemu, mieli- byśmy do czynienia z obrazem porządku społecznego jako serii jednoczesnych i sekwencyjnych gier. Ogólny system porządku policentrycznego polegałby więc na tym, że każda jednostka jest uczestnikiem w serii jednoczesnych i sekwencyjnych gier, a każde jej działanie może być uznane za kolejny ruch w ta- kich grach. Czas pomiędzy grami może zostać wykorzystany w celu osiągnięcia rozwiązania nieporozumień i konfliktów”⁴⁶. Ostrom liczy, że struktury policentryczne przejmą cechy właściwe dla gier opartych na konkurencji – czyli rywali- zację, innowacyjne poszukiwanie korzyści, możliwość ne- gocjowania reguł oraz paralelizm sprawdzonych strategii⁴⁷. Najlepszym przykładem obszaru, gdzie silnie obecne są wzorce policentryzmu jest gospodarka wolnorynkowa. To system otwarty, dostępny dla każdego, kto gotów jest zaak- ceptować opartą na umowie relację wymiany, system rzą- dzony regułami konkurencji i obopólnej korzyści. Konku- rencja prowadzi do sytuacji, w której producent, liczący na maksymalizację zysków, może oczekiwać ich zmniejszenia, proporcjonalnie rośnie wówczas zadowolenie kupującego;

publiczne korzyści generowane są tutaj partykularnym ego- izmem. Sytuacja taka podatna jest na rozmaite manipulacje w rodzaju prób monopolizacji rynku czy zmów kartelowych – ważną rolą sądów jest przeciwdziałanie podobnym prak- tykom, prowadzącym do załamania porządku policentrycz- nego. Istotną cechą wolnego rynku jest także to, że prowadzi on do znacznego przyrostu informacji publicznej, co umoż- liwia jego uczestnikom koordynację działań i przyczynia się do wzrostu innowacyjności⁴⁸.

Policentryzm objawia się także w obszarze dociekań nauko- wych – każdy uczony, autonomicznie prowadzący własne badania, powinien liczyć się z osiągnięciami innych i nie- ustannie odnosić swoje ustalenia do tego, co przedstawili inni⁴⁹. Odkrycia naukowe rodzą się wówczas, gdy pewne dane eksperymentalne nie zgadzają się z przyjętymi wcześ- niej teoriami lub gdy proponowane jest zupełnie nowe po- dejście do zastanych problemów⁵⁰. Waga każdego odkrycia jest zależna od możliwości publicznego jego zaprezentowa- nia i powtórzenia doświadczeń. Policentryczność w świecie uczonych możliwa jest dzięki przyjęciu przez nich pewnych wstępnych założeń – komunikowania o swoich osiągnię- ciach, dążenia do prawdy, wzajemnego szacunku czy dzia- łania w zgodzie ze sprawiedliwością⁵¹. Oczywiście konflikty

46 V. Ostrom, Policentryzm: strukturalna podstawa systemów samorząd- nych, w: Federalizm amerykański. Tworzenie społeczeństwa samorząd- nego, op. cit., s. 204.

47 Ibidem.

48 Ibidem, s. 205-207.

49 Ibidem, s. 208.

50 Dobrą tego ilustracją jest sposób, w jaki Werner Heisenberg sformu- łował zasady mechaniki kwantowej – teorii która okazała się zbyt eg- zotyczna dla samego Einsteina. Heisenberg przyjął zupełnie nową optykę postrzegania atomu – porzucił ideę fizycznego obrazu jego wewnętrznego funkcjonowania, zrezygnował z wyobrażania sobie, jak elektrony poruszają się ustalonych orbitach i przyjął model ato- mu jako abstraktu, a nie konkretu, który można sobie tak czy inaczej w umyśle przedstawiać, zob. L. Mlodinow, Krótka historia rozumu.

Od pierwszej myśli człowieka do rozumienia wszechświata, Warszawa 2016, s. 413-420.

51 Działaniem w zgodzie ze sprawiedliwością wykazał się Karol Darwin.

W jego ręce, chwilę przed publikacją opracowanej przezeń teorii ewolucji, trafił list Alfreda Russela Wallace’a, w którym znalazł nie- zależne jej sformułowanie. Darwin postąpił etycznie; doprowadził

i spory są tutaj nieuniknione – wielu uczonych z dużym tru- dem rezygnuje ze sformułowanych przez siebie teorii, nawet wówczas, gdy nie wytrzymują one ciężaru nowych danych eksperymentalnych – ale, w wyniku racjonalnej dyskusji respektującej wspomniane wyżej założenia, społeczność na- ukowa dokonuje w końcu wyboru trafnego stanowiska⁵². Jeszcze innym aspektem „spraw ludzkich”, którymi rządzi zasada policentryzmu jest działalność sądów i szerzej, dzia- łalność prawników. Sędziowie są uznawani przez pozosta- łych członków społeczeństwa za tych, którzy biorą udział w procesie wyjaśniania kwestii spornych i oceniają je. Uzna- nie sądów i przedstawicieli zawodów prawniczych za wpisa- nych w porządek policentryczny zależy od tego, czy w da- nej społeczności rozwinięte są pojęcia i koncepcje prawne zrozumiałe w dyskursie publicznym, metody rozumowania prawniczego oraz kryteria prawnicze będące podstawą oce- ny prawnej. W przypadku braku ich wspólnego rozumienia nie dojdzie, zdaniem Ostroma, do wykształcenia struktur policentrycznych. Tam, gdzie w tym obszarze panuje poli- centryzm, prawo rozumiane jest jako zestaw reguł opartych na konsensusie; poddane mu jednostki mogą wówczas kon- testować sposób ich sformułowania i zastosowania. Badacz zakłada, że moment pojawienia się tak rozumianej kontesta- cji warunkuje rozwój niezawisłego sądownictwa i wyłonie- nie się zasad pozwalających na zaistnienie policentrycznego porządku prawnego⁵³.

Wnioski Tocqueville’a i Ostroma płynące z analizy osiem- nasto- i dziewiętnastowiecznej Ameryki dają się łatwo za- stosować w odniesieniu do większości społeczeństw współ- czesnego świata, także społeczeństwa Ameryki dzisiejszej⁵⁴. Za moment zwrotny w historii ludzkości, otwierający nowe możliwości w budowaniu samorządzących się społeczeństw uznał Ostrom rok 1989⁵⁵. Kluczowe dla budowania społe- czeństwa obywatelskiego jego zdaniem są: podejście oparte na umowach, pluralizm instytucji rządzenia, władza kon- stytucyjna, kontestacja jako sposób przyjęty przy pojawie- niu się konfliktów (konflikt jest wówczas konstruktywnie wykorzystywany - jako sprzyjający przyrostowi informacji, precyzowaniu alternatywnych rozwiązań czy stymulowaniu innowacji⁵⁶), udział obywateli w przedsięwzięciach publicz- nych, tworzenie nowych, wielonarodowych, przekraczają- cych ramy państw społeczności stosunków (communities of relationships), osiągnięcie reformowalności wzorców sto- warzyszeń (rozmaite typy stowarzyszeń muszą ewoluować, przystosowując się do zmieniających się warunków życia społecznego). Co istotne, obywatele społeczeństw demo- kratycznych winni wykazywać nieustającą troskę o stan demokracji w ich kraju, zdawać sobie sprawę z ciągłego za- grożenia autokracją – zagrożenie takie wpisane jest w natu- rę sztucznego, wykreowanego przez ludzi na własny użytek

do tego, artykuł Wallace’a został ogłoszony - na forum cenionego

„Linnean Society” - równolegle ze streszczeniem jego własnej pracy.

O tym, że to Darwin przeszedł do historii jako twórca teorii ewolu- cji zadecydowało nie pierwszeństwo, ale obszerne dowody jakie przedstawił na rzecz swojej teorii i liczne przykłady jej zastosowań, zob. L. Mlodinow, Krótka historia rozumu. Od pierwszej myśli człowie- ka do rozumienia wszechświata, op. cit., s. 327-329.

52 V. Ostrom, Policentryzm: strukturalna podstawa systemów samorząd- nych, op. cit., s. 208.

53 Ibidem, s. 210.

54 V. Ostrom, Rok 1989 i jego następstwa, w: Federalizm amerykański.

Tworzenie społeczeństwa samorządnego, op. cit., s. 223-236.

55 Ibidem, s. 222 i nast., idem, Istota federalizmu amerykańskiego, op.

cit., s. 38.

56 V. Ostrom, Rok 1989 i jego następstwa, op. cit., s. 226.