Obrazy Roślinności Królestwa Polskiego i Krajów Ościennych. z. 11, Roślinność Miodoborów - Biblioteka UMCS

(1)

OBRAZY ROŚLINNOŚCI

K R Ó L E S T W A P O L S K I E G O

1 KRAJÓW OŚCIENNYCH.

(VEGETflTlOMSBILDER MUS DEM KOEMIGREICH POLEM

UND SEINEN NACHBAR-LANDERN.)

POD REDAKCJĄ

ZYGMUMTM WÓYCICKIEGO.

* . WYDAW NICTW A TOWARZYSTW A NAUKOW EGO WARSZAWSKIEGO.

WYDZIAŁ, III - NAUK MATEMATYCZNYCH ł PRZYRODNICZYCH.

1 - ---:____^{T .:.} ... ... ... ■

Z ZAPOMOGI KASY POMOCY DLA OSÓB PRACUJĄCYCH NA POLU NAUKOWEM IMIENIA D RA JÓZEFA MIANOWSKIEGO.

ZESZYT XI.

ROŚLINNOŚĆ MIODOBORÓW.

(Vegetationsbilder aus dem M iodobory-Hiigelzuge in Podolien) w opracowaniu WŁADYSŁAWA SZAFERA.

1. Grzbiet Dziurawej Skaty w Ostapiu. Kwitnie Dzwonek syberyjski (Campanula sibirica L.).

2. Schiwereckia podolica Andrz. na Ostrej Skałce w Oknie.

3. Macierzanka Marschal a (Thymus Marschallianus Willd.) i Schiwereckia podolica Andrz.

4. Smagliczka skalna (Alyssum Arduini Fritsch)., Ostra Skałka w Oknie.

5. Chaber Marschalla (Centaurea Marschalliana Spr.) na Ostrej Skałce w Oknie.

6. Traganek austryacki (Astragalus austriacus Jacq ) na kamienistym stepie w Ostapiu.

7. Owies stepowy (Avena desertorum Less.) na Dziurawej Skale w Ostapiu.

8. Szczyr okrągłolistny (Mercurialis ovata St. et Hoop.) u stóp Ostrej Skałki w Oknie.

9. Powojnik całolistny (Clematis integrifolia L.) u stóp Ostrej Skałki w Oknie.

10. Dyptam jesionowiec (Dictamnus Fraxinella Desf.) pod lasem ostapiowskim.

WARSZAWA— 1914—1917.

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI E. WENDEGO 1 S-KI.

CENA MK. 2,50.

(2)

Mapa do „Obrazów roślinności Królestwa Polskiego i krajów ościennych”.

Mapa, którą obolt umieszczamy, ma wskazywać czytelnikom „Obrazów” poło

żenie i przynależność geograficzno-roślinną części kraju, opisywanych i ilustrowanych w wydawnictwie, które obecnie, jak to widać z tytułu, rozszerza swój zakres. Zasada, na której oparto wykonanie tej mapy, jest na “poły geograficzną, gdyż uwzględnia zasadnicze rysy rzeźby morfologicznej naszej ziemi, na poły zaś jest florystyczną, gdyż w wyznaczeniu granic poszczególnych krain posługiwano się liniami zasięgów ważniej

szych drzew i charakterystycznych zbiorowisk roślinnych. Dołączona do mapy kalka przez odpowiednie rozmieszczenie na niej Nrów zeszytów „Obrazów” ułatwia zoryen- towanie się w tern, które tereny zostały już lub zostaną opracowane w najbliższej przyszłości.

Rzut oka na mapę poucza nas o tern, że obszar „Królestwa Polskiego i jego krajów ościennych” składają liczne, krajobrazowo i florystycznie różne, krainy geograficzno-roślinne, które możemy uszeregować w następujący sposób:

I. K r a i n y n iż o w e , II. K r a i n y w y ż y n n e , III. K r a i n y g ó r s k ie .

I. K r a i n y n iż o w e występują na naszej mapie w trzech jasnych pasach: w pa

sie środkowym, śródwyżynnym, w pasie podgórskim i nadbałtyckim. Główny pas ni

zin środkowych stanowią, postępując z zachodu na wschód: Nizina Wielkopolska, Niż Mazowiecki, Niż Podlaski i Kotlina Poleska. Pierwsze trzy zlewają Się ze sobą w jedną połać zachodnią, Polesie zaś stanowi część wschodnią tego pasa nizinnego, sąsiaduje od południa z grzędami lóssowemi Wołynia i ma w sobie dwie odosobnione wyspy flo- rystyczne: wyspę owrucką i mozyrską. Pas nizin podgórskich składają w połaci zachodniej:

Kołlina Śląska, Kotlina Sandomierska z szczątkami puszcz Niepołomickiej i Sandomierskiej i Kotlina Naddniestrzańska, cąldz elona od poprzedniej progiem działowym wału Gródecko- Chyrowskiego; w połaci wschodniej: Pokucie i, oddzielona od niego wzgórzami Berdo- Horodyszcze, Nizina Besarabska.—Pobrzeże bałtyckie, połączone za pośrednictwem przełomo

wych dolin rzecznych z pasem nizin środkowych, zachowuje swą odrębność flory

styczną dzięki elementom atlantyckim.

II. K r a i n y w y ż y n n e występują w dwu grupach: raz, w grupie północno-zacho

dniej, jako krainy pojezierne z krajobrazem morenowym, powtóre jako stare wyżyny południowo-wschodnie, nierzadko bogato geograficznie zróżnicowane i przeważnie okryte iłaszczem glin nawianych. Do pierwszej grupy zaliczamy: pas Pojezierzy przybałtyckich, ączącą się z niemi na północnym wschodzie pojezierną Wyżynę Litewską i oddzielnie eżące Pojezierze Kujawskie, do drugiej grupy należą: Wyżyna Małopolska, zaledwie od niej odcięta przełomem Wisły Wyżyna Lubelska i Płaskowyż Łukowski; za pośrednictwem Roztocza i bogato rzeźbionego a lesistego Opola zrastaja się te trzy wyżyny środkowej Polski ze stepową płytą Podola. Powierzchnia tych krain wyżynnych jest bardzo boga

to zróżnicowana i przedstawia szereg odrębnych dzielnic florystycznych. I tak: Wyżyna Małopolska rozpada się na dzielnicę zachodnią pasma Krakowsko-Wieluńskiego, dzielnicę nadnidańską i tak bardzo odrębne pasma gór Św.-Krzyskich; krawędź zachodnią Wyżyny Lubelskiej tworzą wzgórza Kazimierskie, a krawędź północną Podola stanowią Gołogóry, Woroniaki i wzgórza Krzemienieckie, które ku północy zbiegają się z wachlarzowaLo roz- pierzchłemi wzgórzami okolic Dubna; środkiem płyty podolskiej, u progu właściwego kraju stepowego, legły Miodobory.—Na północ od Podola a na zachód od Roztocza leży Wołyń, kraina florystyczną o charakterze przejściowym, mająca jednak wiele swoistych elementów; jej południową granicę stanowią ostatnie placówki sosny.

III. K r a i n y g ó r s k i e zajm ują południowe kresy naszego obszaru: Sudety na po

łudniowym zachodzie, Karpaty na południu i na południowym wschodzie. Łuk Karpat dzielimy na Beskid Zachodni i Beskid Wschodni, z granicą u źródeł Prutu. Wśród krain karpackich wyróżniają się w połaci zachodniej: Babia Góra, Tatry i Pieniny, na wscho

dzie gniazdo gór pokucko-marmaroskich. K arpaty spadają w niż sandomierski za pośre

dnictwem Podkarpacia, które szczególnie w części wschodniej ma postać płaskiego, lóssowego progu o charakterze wyżynnym.

Die K a rtę , sowie das beigefugte P au sp ap ier, sollen zu r O rientłerung in den G ebieten die- nen, die in unseren „V eg etatio n sb ild ern ” , d er R eihe nach, ihren P la tz finden werden.

Es sind h ier drei G ruppen von to p o g rap h iseh sowie pflanzengeographisch verschiedenen florislischen B ezirken m itteis verschiedenen F a rb e n to n e n un tersch ied en w orden, und zwar:

I. Pflanzengeographische B ezirke des Tieflandes, die weiss geblieben sind;

II. D ie der in iltleren und nfirdlichen H ochebenen;

III. Die in den K a rp a th e n gelegenen Bezirke.

Die N am en, die Grenzen, G liederung u n d geographische A ufeinanderlolge von einzelnen Bezirken sind aus der K a rtę seibst zu entnehm en.

(3)

W YDAWNICTWA TOWARZYSTW A NAUKOW EGO W /RSZA W SKIEGO . WYDZIAŁ III - NAUK MATEMATYCZNYCH I PRZYRODNICZYCH.

OBRAZY RO SLim O SCI

K R Ó L E S T W A P O L S K I E G O

I KRAJÓW O ŚCIEN N Y CH .

(VEGETATIONSBILDER HUS DEM KOEMIGREICH POLEM

UND SEINEN NACHBAR-LANDERN.)

POD REDAKCJĄ

ZYGMUNTA WÓYCICKIEGO.

2 ZAPOMOGI KASY POMOCY DLA OSÓB PRACUJĄCYCH NA POLU NAUKOWEM IMIENIA D-RA JÓZEFA MIANOWSKIEGO.

ZESZYT XI.

ROŚLINNOŚĆ M IODOBORÓW

(Vegetationsbilder aus dem M iodobory-Hugelzuge in Podolien) w opracowaniu WŁADYSŁAWA SZAFERA.

1. Grzbiet Dziurawej Skały w Ostapiu. Kwitnie Dzwonek syberyjski (Campanula sibirica L).

2. Schiwereckia podolica Andrz. na Ostrej Skałce w Oknie.

3. Macierzanka Marschalia (ThymusMarschallianus Wiild.)i Schiwereckia podolica Andrz.

4. Smagliczka skalna (Alyssutn Arduini Fritsch)., Ostra Skałka w Oknie.

5. Chaber Marschalia (Centaurea Marschalliana Spr.) na Ostrej Skałce w Oknie.

6. Traganek austryacki (Astragalus austriacus Jacq ) na kamienistym stepie w Ostapiu.

7. Owies stepowy (Avena desertorum Less.) na Dziurawej Skale w Ostapiu.

8. Szczyr okrągłolistny (Mercurialis ovata St. et Hoop.) u stóp Ostrej Skałki w Oknie.

9. Powojnik całolistny (Clematis integrifolia L.) u stóp Ostrej Skałki Oknie.

10. Dyptam jesionowiec (Dictamnus Fraxinella Desf.) pod lasem ostapiowskim.

W A R S Z A W A -1 9 1 4-1917.

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI E. WENDEGO 1 S-KI.

(4)

DRUK PIOTRA LASKAUERA.

W a r s z a w a , Marjensztad Na 8.

(4?

Geprflft und Ireigegeben Presseverwaltung Warsehau, den 20 Mai 1017. T. Al 5792. Dr. Al 320.

(5)

Q

o

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego

i krajów ościennych.

Zeszyt XI.

ROŚLINNOŚĆ MIODOBORÓW

przez

Władysława Szafera.

WSTĘP (do zeszytu XI i XVI).

„ ...W noc n aw et i ślepy poznałby te stepy Po kw iatów rodzinnych zap ach u ” .

( J . Słowacki).

Wał wzgórzy miodoborskich rozciąga się lekko wygiętym lukiem w kierunku od północnego zachodu na południowy wschód, od podnóża Woroniaków począwszy, na ukos biegu rzek: Seretu, Zbrucza i Smotrycza, wśród stepowych obszarów Podola, ku Kamieńcowi Podolskiemu i Besara- bji, gdzie rozrywa się i tonie w stepowej nizinie. W naszych obrazach przedstawimy roślinność najciekawszej i najlepiej poznanej części Miodobo- rów, t. j. tej, którą moglibyśmy zaliczyć do Miodoborów ś r o d k o w y c h , przyjmując, że t. zw. Miodobory Środkowe ciągną się od „Monasterza”

nad Kujdańcami (2% mili od Podwołoczysk!), aż po Kamieniec Podolski nad Dniestrem; na północ od nich leżące, wachlarzowato rozbiegłe, grupami występujące skałki (zbaraskie, załozieckie i tarnopolskie) zaliczymy do Miodoborów p ó ł n o c n y c h , a na południe od Dniestru leżące do Miodoborów p o ł u d n i o w y c h , czyli besarabskich. Część Miodoborów środkowych, którą opisujemy, przedstawia nam dokładniej nieco załączona mapka. (Patrz na str. następnej).

Jednolity, stromo spiętrzony, ok. 30 km. długi wał skałek miodobor

skich, przedstawia w monotonnym, nużąco jednostajnym krajobrazie tej części Podpla fragment ostro kontrastujący z otoczeniem.

K ontrast ten wywołuje pasmo Miodoborów dzięki swej, jedynej w swo

im rodzaju, budowie geologicznej. Wyniosłe skały wapienne, spiętrzone w bo

gato zróżnicowany wał wzgórzy miodoborskich, powstały u brzegu, cofa

jącego się z płyty podolskiej, a równocześnie wysładzającego się, morza sar

mackiego, przy końcu ery trzeciorzędowej, jako oryginalne utwory przy

brzeżne, wyrosłe w postaci sierpowatych atoli z szczątków mszywiołów, ro-

(3)

(6)

baków, małży i ślimaków morskich. Faunę tę charakteryzuje wielka obfitość indywiduów obok stosunkowo znikomo małej liczby gatunków, szczegół do

wodzący niezbicie zu

bożenia fauny morskiej w ustępującem morzu.

A więc już od począt

ku swego powstania, gdy z wysp przybrzeż

nych stały się skałami na płaskim a słonym stepie pontyckim, by

ły Miodobory pośród zgoła innych utworów trzeciorzędowych, ota

czających je wkoło, czemś zupełnie odręb- nem i niezwykłem.

W tym p ie rw s z y m , przeddyluwjalnym o- kresie rozwoju flory Miodoborów i ich oko

licy, musiały już skały wapienne tego pasma wzgórzy o d g ry w a ć ważną i swoistą rolę wśród ówczesnej szaty roślinnej. Epoka lodo

wa, która wywarła tak doniosły wpływ na flo

rę niżową krain na pół

noc od Podola leżą

cych, nie zdołała do

trzeć aż w Miodobory środkowe, gdyż lodo

wisko północne zatrzy

mało się zdała od nich (od Grzymałowa mniej- więcej 100 km. na pół

noc!), tak, że żadne składniki borealnego pochodzenia nie wzbogaciły w okresie największego na

silenia epoki lodowej, istniejącej już flory Miodoborów. Nie znaczy to jed

nak, aby Miodobory uchroniły się w zupełności od wpływów klimatycznych

O brazy roślinności K ról. Polskiego i k rajów ościennych. Zeszyt XI.

W. Szafer. R oślinność Miodoborów. W stęp.

(4 )

(7)

O brazy roślinności Król. Polskiego i k rajów ościennych. Zeszyt XI.

W. Szafer. R oślinność M iodoborów. W stęp.

zmian i przesunięć poziomych linji wegetacji okresu tego, owszem, wpły

wy te być musiały znaczne, a co za tern idzie i nie małe zmiany w łonie roślinności pierwotnej. W każdym razie, pewne partje skał miodoborskich, zwłaszcza zaś skałki leżące na zachód od głównego progu miodoborskiego, zachować mogły i rzeczywiście zachowały niektóre ze swych rysów pierwot

nych, przeddyluwjalnych. Stąd wielka ilość t. zw. reliktów 3-rzędowych, które z dużem prawdopodobieństwem jeszcze w dzisiejszej florze Miodobo

rów wskazać możemy.

Czas składania potężnych zwałów gliny nawianej (mamutowej), które grubym płaszczem otuliły zwłaszcza wschodnie zbocza wału miodoborskiego, musiał wpłynąć również decydująco na charakter flory okolicznej, a nie mniej wpływ swój zaznaczyć musiały także oscylacje klimatyczne doby podylu- wjalnej.

Z zawieruchy tylu i tak różnorodnych wpływów wynikła więc dzi

siejsza flora Miodoborów; nie dziwna przeto, że ją charakteryzują tak róż

norodne składniki florystyczne.

Miodobory były oddawna przedmiotem wszechstronnych badań przy

rodniczych, a dla florystów, od czasów A n d r z e j o w s k i e g o, terenem częstych wycieczek. Oto szereg nazwisk botaników, którzy w celach rośli- noznawczych zwiedzali Miodobory: A n d r z e j o w s k i i B e s s e r (rok 1814), A. R e h m a n (1874), A. J. Ś 1 e n d z i ń s k i (1878), B. B ł o c k i (1883 — 1893), W i 1 k i c k i (1888), E. W o ł o s z c z a k i K. P i o t r o w - s k i (1890), J. P a c z o s k i (1898), M. R a c i b o r s k i (1904) i W. S z a- f e r (1907 — 1914). Wynikiem tej już wiek cały prowadzonej pracy, jest poznanie 817 gatunków roślin kwiatowych i paprotników, ilość ta jest naj

lepszą miarą niezwykłego bogactwa i rozmaitości flory Miodoborów.

Zbiorowiska roślin miodoborskich podzielić możemy według ich f i- z j o g n o m j i na trzy grupy: r o ś l i n n o ś ć s k a l n ą , s t e p o w ą i l e ś n ą . Podział ten przyj mierny tutaj za podstawę, jako łatwy i prosty, uprzytomnić sobie jednak z góry trzeba, że nie jest on wcale podziałem ge- netyczno-florystycznym ani nawet synekologicznym, gdyż w trzech wymie

nionych grupach mieszczą się formacje i towarzystwa roślin różnego po

chodzenia i do różnych typów biologicznych należące.

I. Roślinność skalna, przywiązana ściśle do ścianek i szczelin ska

łek sarmackiego wapienia, przedstawia nam w Miodoborach dwa odrębne zespoły, które najwidoczniej pozostają w związku ze ś w i a t ł e m, jako czynnikiem decydującym. Pierwszy typ skałek, przedstawiają nam, zdała od głównego, lesistego grzbietu miodoborskiego położone skałki grzymałow- skie, zaczynające się Dziurawą Skałą w Ostapiu i biegnące prześlicznym, amfiteatralnie rozwiniętym lukiem sierpowatych skałek ku Nazarowej (402 metr.). Jest to jedyna w swoim rodzaju panorama śródstepowych skałek.

(5 )

(8)

O brazy roś’inności Król. Polskiego i k rajó w ościennych. Zeszyt XI.

Skałki grzymałowskie są ostoją dla najrzadszych, a pod względem ge- ograficzno-roślinnym, najciekawszych roślin. Rosną tutaj: Schiwereckia po- dolica Andrz. (1 o c. c 1 a s s.), Smagliczka skalna ( A l y s s u m A r d u i n i Fritsch), Mokrzyca skalna ( A l s i n e s e t a c e a v a r. p o c u t i c a Zap.), Łyszczyca wyniosła ( G y p s o p h i l a a l t i s s i m a v a r. l a t i f o l i a Ledeb.), Rojnik (S e ra p e r v i v u m g l o b i f e r u m L.), Czosnki (A 1- l i u m m o n t a n u m Schmidt v a r. p e t r a e u m A . et Gr., A. p o- d o 1 i c u m BŁ), Kosaciec polski ( I r i s a p h y l l a L. v a r. p o l o n i c a BŁ), Traganek austryjacki ( A s t r a g a l u s a u s t r i a c u s Jacq.), Oleś

nik górski ( L i b a n o t i s m o n t a n a Cr.), Chaber Marschalla (C e n- t a u r e a M a r s c h a l l i a n a Spr.), Głowaczka uralska, (C e p h a- l a r i a u r a l e n s i s Roem. et. Sch.), Trinia Henninga (T r i n i a H e n - n i n g i i Hoffm.), krzewinkowata Tawuła (prawdopodobnie S p i r a e a p i c o v i e n s i s Besser), z traw zaś: Kostrzewy ( F e s t u c a o v i n a L. v u 1 g a r 1 s Koch, F. g 1 a u c a Lam., F. p a 11 e n s Host., F. d u- r i u s c u 1 a Godr., F. v a 1 e s i a c a Schleich., F. p s e u d o v i n a Hack., F. v a g i n a t a W. K. i F. s u l c a t a (Hack.) Nym.), Pszenica sina ( T r i t i c u m g l a u c u m Desf. v a r. l a t r o n u m Godr.), Osłnica ( S t i p a c a p i l l a t a L.), Perłówka siedmiogrodzka (M e 1 i c a c i 1 i a t a L. va r. t r a n s s i 1 v a n i c a Schur), Owies stepowy (A v e n a d e s e r t o - r u m Lessing), a wreszcie z turzyc najciekawsza Turzyca drobna (C a r e x s u p i n a Wahlbrg.), w Żeberkach szlacheckich. Niemal wszystkie wy

mienione rośliny nie znoszą wcale ocienienia. Niewątpliwie, nagie skałki pozostające dzisiaj w ich posiadaniu, nigdy, a raczej od czasu, gdy te rośliny tutaj żyją, nie były lasem pokryte.

Skałki śródleśne różnią się wybitnie od skałek śródstepowych warun

kami życia (zupełne lub częściowe ocienienie, wilgoć, słabsza insolacja!), a co za

tern

idzie i roślinnością. Na pierwszy plan wysuwają się tutaj liczne krzewy podolskie, tworzące gęste zarośla. Do najważniejszych należą: Wi

sienka stepowa ( P r u n u s C h a m a e c e r a s u s Jacq.), Tarnina (P r u- n u s s p i n o s a L.), Trzmielina karłowata (E v o n y m u s n a n a M. B., Kręciłów!), Trzmielina europejska i brodawkowata (E v o n y m u s e u r o - p a e a L. i E. v e r r u c o s a Scop.), Ostrężyna ( R u b u s c a e s i u s L.), Je

żyna ( R u b u s f r u t i c o s u s L.), liczne róże ( R o s a p i m p i n e l l i - f o l i a Dc., R. t o m e n t o s a Sm., R. g a 11 i c a L., R. g 1 a u c a VilL, R. t u r b i n a t a Ait., R. t h e r e b i n t i a c a Bess., R. c a r y o - p h y 1 e a Bess., R o s a g y p s i c o l a BŁ, i parę innych), Głóg (C r a t a e- g u s m o n o g y n a Jacq.), Irga czarna (Cotoneaster m e l a n o c a r p a Lodd.), Szczodrzeńce ( C y t i s u s r u t h e n i c u s Fisch. i C. n i g r i c a n s L.), Swidwa ( C o r n u s s a n g u i n e a L.), Kalina (V i b u r n u m O p u 1 u s L.) i Hordowina (V i b u r n u m L a n t a n a L. v a r. g e n u- i n u m Rehm.). Wpośród zarośli, na skałkach obrosłych mchami rosną:

( 6 )

(9)

O brazy roślinności K ról. Polskiego i krajów ościennych. Zeszyt XI.

Tojad (A c o n i t u m A n t h o r a L.), Stulisz wyniosły ( S i s y m b r i u m s t r i c t i s s i m u m L.), Powojnik prosty (C 1 e m a t i s r e c t a L.), Rutewka orlikowata ( T h a l i c t r u m a q u i l e g i f o l i u m L.), Dziu

rawiec owłosiony (H y p e r i c u m h i r s u t u m L.), Garliczka (P h y s a- l i s A ł k e k e n g i L.), Brudzisz kraiński ( S c o p o l i a c a r n i o 1 i c a Jacq.), Sałata dębolistna ( L a c t u c a q u e r c i n a L.), Nawrot zmienny ( L i t h o s p e r m u m p u r p u r e o - c o e r u l e u m L.) i Nawrot lekar

ski ( L i t h o s p e r m u m o f f i c i n a 1 e L.), Ułudka ( O m p h a l o d e s s c o r p i o i d e s Schrank.), Dziewanna guzowata ( P h l o m i s t u b e r o - s a L.), Tarczyca wyniosła ( S c u t e l l a r i a a l t i s s i m a L.), Szanta wschodnia ( N e p e t a p a n n o n i c a Jacq.), Fijołek lazurowy (V i o 1 a c y a n e a C el.), Storczyk obuwik ( C y p r i p e d i u m C a lc e o lu s L.), Perlówka wysoka (M e 1 i c a a l t i s s i m a L.) i wiele innych, mniej cha

rakterystycznych.

II. Roślinność stepowa zajmowała dawniej niezmierzone obszary są

siadujących z Miodoborami stepów, które zaorane, znikły już dawno nie

mal doszczętnie, tak, że pozostały po nich tylko nazwy miejscowe: „stepy strusowskie i chorostowskie na zachód od Miodoborów, na wschodzie zaś step zielony, Bębnowiecki i step Zbrucze, na źródliskach tej rzeki położo

ny” 1). Dzisiejsze szczątki stepu w Miodoborach pozwalają nam zaledwie wytworzyć sobie słabe i niedokładne wyobrażenie o zbiorowiskach roślin, wchodzących w skład olbrzymich, kwiecistych obszarów stepów podolskich.

W dodatku, zachowały się nam do dzisiaj prawie wyłącznie tylko te resztki stepu, które nie mogły zostać zaorane z powodu zbyt płytkiej i kamienistej gleby, a więc nie owe najbardziej typowe, bujne, na czarnoziemiu wyrosłe, pyszne stepy, lecz tylko pewna ich odmiana podskalna, żyjąca na miejscach suchych i kamienistych. Stąd, nie może nas dziwić, że wśród roślin suchego stepu miodoborskiego, zjawiają się także nie rzadko rośliny właściwe skał

kom, co tłumaczyć trzeba przedewszystkiem słabą konkurencją życiową roślin na kamienistym stepie, rosnących zrzadka i luźno, czyli w t. zw.

formacji o t w a r t e j .

Znamię florystyczne suchych stepów w Miodoborach stanowi przede

wszystkiem panowanie na nich przedstawicieli rodzin: złożonych (Co m p o - s i t a e), wargowych (L a b i a t a e) i motylkowych (P a p i 1 i o n a c e a e), co w połączeniu z uderzającem upośledzeniem traw (G r a m i n e a e) spra

wna, że step podolski jest bez porównania bogatszy w kwiaty, aniżeli dalej na wschodzie leżące, trawiaste stepy ukraińskie. Bogactwo kwiatów utrzy

muje przy życiu niezliczone rzesze owadów, przedewszystkiem zaś pszczoły, których obfitości zawdzięczają zapewne „Miodobory” swoją nazwę.

’) Wincenty Pol: Północne stoki K arpat; str. 88, Kraków 1851.

(7)

(10)

O brazy roślinności Król. Polskiego i k rajó w ościennych. Zeszyt XI.

lekarski (P r i m u 1 a w o 1 h y n i c a Bess.

Roślinność suchych stepów nriodoborskich, w jej zwyczajnych fazach rocznego rozwoju, stanowią następujące, charakterystyczne rośliny:

1. F a z a w i o s e n n a : Miłek wiosenny ( A d o n i s v e r n a 1 i s L.), Hiacynt stepowy ( H y a c i n t h u s l e u c o p h a e u s Stev.), fijołki (V i o 1 a h i r t a L. var. c a n i p e s t r i s Bess., V. a r e n a r i a DC), Pierwiosnek

o f f i c i n a l i s S c o p.), Sasanki (P u 1 s a t i 11 a i P. p a t e n s Mili.), Kozieparstwo (A n e ni o n e s i 1 v e s t r i s L.), Przetacznik rozesłany (V e r o n i c a p r o s t r a t a L.), turzyce (C a r e x h u m i 1 i s Leyss., C. S c h r e b e r i Schrank, C. M ic h e- 1 i i Host.) poziomki ( F r a g a r i a v i r i d i s Duchesne, F. c a n i p e s t r i s Stev.), Piaskownica trawolistna ( A r e n a r i a g r a m i n i f o l i a Schrad.), Modrzeniec ( C e n t a u r e a a x i l l a r i s Willd.), Wężymord czerwony ( S c o r z o n e r a p u r p u r e a L.), Modrzeniczka ( J u r i n e a a r a c h - n o i d e a Bunge), Dąbrówka (A j u g a g e n e v e n s i s L.) i Owsik omszo

ny (A v e n a p u b e s c e n s Huds.).

2. F a z a 1 e t n i a rozpada się na dwa, wyraźnie po sobie nastę

pujące okresy: okres czerwcowy i okres lipcowy-sierpniowy; pierwszy z nich jest okresem najbujniejszego rozkwitu stepu.

Czerwcową florę stepową znamionują: masowo występujące szałwie (S a 1 v i a n u t a n s L., S. p r a t e n s i s L., rzadziej zaś S. d u m e- t o r u m Andrz. i S. s i l v e s t r i s L.), Dyptam jesionowiec ( D i c t a m- n u s f r a x i n e 11 a Desf.), Pajęcznica ( A n t h e r i c u m r a m o s u m L.), Przetacznik austryjacki (V e r o n i c a a u s t r i a c a L. v a r. d e n - t a t a Schmidt), Jaskier ślepota ( R a n u n c u l u s p o l y a n t h e m o s L.), Wieżyczka naga ( T u r r i t i s g l a b r a L.), Pszonaki (E r y s i m u m o d o r a t u m Ehrh. i E. a u r e u m M. B.), Goździk główkowaty (D i a n- t h u s c a p i t a t u s DC. subsp. A n d r z e j o w s k i a n u s Zap.), Niby-Usznica (S i 1 e n e P s e u d o t i t e s Bess.), Przewiercień długolist- ny ( B u p l e u r u m l o n g i f o l i u m L.), Marzanki ( A s p e r u l a g a - l i o i d e s M. B. i A. c y n a n c h i c a L.), Przytulie (G a 1 i u m b o r e a l e L. var. p o 1 o n i c u m Rac., G. e r e c t u m Huds., G. s i 1 v e s t r e Schreb. subsp. a s p e r u m (Schreb.) Schuster), Dzwonki syberyjskie ( C a m p a n u l a s i b i r i c a L.), Dziewanna fenicka (V e r b a s c u m p h o e n i c e u m L.), Gnidosz łąkowy ( P e d i c u l a r i s c a m p e s t r i s Griseb. et. Schenk.), Krwawniki ( A c h i l l e a c o l l i n a Becker v a r.

p a n n o n i c a Scheele, A. s e t a c e a W. K. A. s t r i c t a Schleich.), Czerwieniec Barreliera ( A n c h u s a B a r r e l i e r i Wittm.), Ożanka po

spolita ( T e u c r i u m C h a m a e d r y s L.), Czyściec prosty (S t a c h y s r e c t a L.), Macierzanki ( T h y m u s l a n u g i n o s u s Mili., T. p a n n o- n i c u s Ali. i T. M a r s c h a l l i a n u s Willd.), Wilczomlecze (E u p h o r- b i a v i 11 o s a W. K., E. G e r a r d i a n a Jacq., E. g 1 a r e o s a M. B., E. t r i s t i s M. B.), Szczodrzeniec zmienny ( C y t i s u s v a r i a b i l i s BI.)

(8 )

(11)

O brazy roślinności Król. Polskiego i krajów ościennych. Zeszyt X I.

i Szczodrzeniec podolski ( C y t i s u s p o d o l i c u s Bł.). W drugim okre

sie letnim przybywają: Szałwia okółkowa ( S a l v i a v e r t i c i l l a t a L.), Rutewka pogięta ( T h a l i c t r u m f 1 e x u o s u m Bernh.), Goździk bło

niasty (D i a n t h u s m e m b r a n a c e u s Borb.), Lepnica rozwidlona (S i- l e n e d i c h o t o m a Ehrh.) i Lepnica lepka ( S i l e n e v i s c o s a Pers.) Kozibród większy ( T r a g o p o g o n m a i o r Jacq.), Dziurawiec smukły ( H y p e r i c u m e l e g a n s Steph.), Len żółty ( L i n u m f 1 a v u m L.), Przelot Schiwerecka ( A n t h y l l i s S c h i w e r e c k i i Ser.), Lucerna sier- powata ( M e d i c a g o f a l c a t a L.), Ostrołódka mięka (O x y t r o p i s p i 1 o s a DC.), Traganek sparceta ( A s t r a g a l u s O n o b r y c h i s L.), Esparceta uprawna ( O n o b r y c h i s s a t i v a Lamk.), Dryjakiew siarczysta ( S c a b i o s a o c h r o l e u c a L.), Dzwonek kosmaty (C a m p a- n u l a b o n o n i e n s i s L.), Dziewanny ( V e r b a s c u m n i g r u m L.), V. L y c h n i t i s L., V. p h 1 o m o i d e s L.), Lnica janowcowa (L i n a- r i a g e n i s t i f o l i a Mili.), Zagorzałek czerwony ( O d o n t i t e s r u b r a Pers.), Kocanki żółte ( H e l i c h r y s u m a r e n a r i u m L.), Rumian farbierski (A n t h e m i s t i n c t o r i a L.), Ciemiężyca czarna (V e r a - t r u m n i g r u m L.), Chabry ( C e n t a u r e a S c a b i o s a L., C e n  t a u r e a m a c u l o s a Lam.) i Goryczka krzyżowa (G e n t i a n a c r u - c i a t a L.).

Roślinność letnia, zwłaszcza w latach suchych, przemija na stepie szybko, tak, że w drugiej połowie sierpnia, spotyka botanik na stepie miodoborskim już jesienną pustkę. Wyschnięta, w głębokie szczeliny po

pękana gleba, nie może już zaspokoić skromnych wymagań życiowych mie

szkanek stepu. Z roślin późno zakwitających, wymienić możemy tylko dwie charakterystyczne: Rapunkuł siwy ( P h y t e u m a c a n e s c e n s W. K.) i Jastrzębiec szorstki ( H i e r a c i u m v i r o s u m Pall.). W latach wilgot

nych step kwitnie dłużej, a nawet zdarza się nie rzadko, że niektóre rośli

ny w korzystnych warunkach kwitną w jesieni po raz drugi.

III. Lasy stroją szerokim pasem najwynioślejszy grzbiet wału mio- doborskiego (por. mapę, str. 4) i należą do dwu różnych fizjognomicznie i florystycznie do siebie zgoła niepodobnych typów. Pierwszy zajmuje pół

nocną część całego obszaru, od Maksymówki po Krasne, wzniesioną średnio 400 m. nad p. m. Część ta jest na grzbiecie połoga, erozją wodną niemal nie naruszona; druga, południowa, jest znacznie wyższa (dochodzi do 423 m.

wys.), bogato pracą erozji wodnej porzeźbiona, ciągnie się od Krasnego ku Zbruczowi i zachowując ten sam charakter przekracza rzekę, zdąża

jąc ku Kamieńcowi Podolskiemu. W lasach pierwszego typu panuje dąb, w drugim typie las liściasty mieszany z przewagą graba i ze szczątkami, da

wniej zapewne tutaj pospolitego buka.

Dąbrowy miodoborskie, dziś, niestety, ogromnie zniszczone i nigdzie nie posiadające już pierwotnego wyglądu, zajmują sam grzbiet walu i zwar-

(9) 2

(12)

O brazy roślinności Król. Polskiego i krajów ościennych. Zeszyt XI.

W. Szafek. R oślinność M iodoborów. W stęp.

Panuje tutaj grab, dawniej równie częstym musiał być także i buk. Cha

rakter flory leśnej zmienia się tutaj gwałtownie i przybiera wszystkie właś

ciwości lasu zachodnio-europejskiego. Już w r. 1873 zauważył to zjawisko A. R e h m a n, pisząc: „Lasy grabowe i mieszane nad Zbruczem, odznacza

ją się prawie zupełnym brakiem roślin wschodnich i tak postacią swoją, jako też i szczegółami, przypominają lasy zachodniej Galicji” . Buk i in

ni przedstawiciele flory leśnej tej części Miodoborów przedstawiają nam na

der ciekawą oazę roślinności szczątkowej pośród dzisiejszej roślinności ste

powego Podola i są przeżytkiem z dawniejszego, zapewne wilgotniejszego (więcej oceanicznego) okresu klimatycznego, w którym buk ze swymi pod

karpackimi towarzyszami dotarł aż tutaj. Szczególnie znamiennymi towa

rzyszami buka są tu: Czosnek wężowiec (A 11 i u m u r s i n u m L.), Żywce ( D e n t a r i a b u l b i f e r a L. i D. g l a n d u l o s a W . et. K.), Przelaszczka ( H e p a t i c a t r i l o b a Gilib.), Miesięcznica trwała (L u- n a r i a r e d i v i v a L.), Szczyr trwały ( M e r c u r i a l i s p e r e n n i s L.), Czartawa pospolita ( C i r c a e a l u t e t i a n a L.), Piżmaczek (A d o x a M o s c h a t e l l i n a L.), Bluszcz ( H e d e r a H e l i x L.), Marzanka won

na (A s p e r u l a o d o r a t a L.), Gruszyczka mała ( P i r o l a m i n o r L.), Gołek długoostrogowy ( G y m n a d e n i a c o n o p e a R . Br.), Turzyce (C a r e x d i g i t a t a L., C. m o n t a n a L., C. p i 1 o s a Scop., C. s i 1- v a t i c a Huds.) i Perłówki ( M e l i c a n u t a n s L. iM . u n i f l o r a Retz.).

Większość tych roślin, znamienna dla karpackich i podkarpackich la

sów bukowych, wnosi w omawianą część lesistych Miodoborów g ó r s k i rys florystyczny, dziwnie i obco wyglądający w sercu stepowego Podola.

Tak przedstawiają się w głównym zarysie zbiorowiska roślin w Miodo- borach, którym nieco dokładniej przyjrzymy się, mając przed oczyma ich reprezentantów, uwidocznionych w naszych obrazach.

W końcu zadajmy pytanie: jaka była historja rozwoju tej, zaprawdę, dziwnej przez swą rozmaitość i skład, flory pasma miodoborskiego? Odpo

wiedź na to pytanie, poruszone już krótko na początku niniejszego szkicu, jest bardzo trudna i możliwa tylko na tle porównania flory Miodoborów z florą Podola wogóle, a więc zakresem swoim wykracza daleko poza ramy naszego szkicu. W każdym razie, powiedzieć możemy, że zadziwiająca nas swą różnorodnością i bogactwem form roślinność wzgórzy miodoborskich, dzięki swoistym warunkom: geograficznego położenia, budowy geologicznej, klimatu i rozmaitości podłoża, musiała przeżyć długą, bardzo długą hi- storję rozwoju, zanim osiągnęła swój skład dzisiejszy. Prastare (3-rzędowe) przeżytki pierwotnej flory na nagich, słonecznych skałach śródstepowych.

( 1 2 )

(13)

skupione gęsto w Ostapiu i Oknie ( S c h i w e r e c k i a p o d o l i c a Andrz.

i jej towarzystwo!), siedmiogrodzkie elementy na stepie i w dąbrowie pomie

szane z przewagą typów wschodnich, w bezpośrednim niemal sąsiedztwie z elementem górskim, goszczącym wśród flory lasów grabowo-bukowych, łąki śródleśne z przewagą roślin zachodnich, wreszcie dość liczne endemizmy ( P o a p o l o n i c a Bł., S e d u m p o l o n i c u m Bł., R o s a g y p s i - c o 1 a Bł.) — oto dziwna mieszanina skrajnie różnych towarzystw roślin

nych, które tutaj dotarły i tu się usadowiły w różnych czasach i wśród róż

nych klimatycznych warunków.

Odtworzenie, choćby w ogólnym zarysie historji wędrówek tych, tak różnorodnych elementów flory Miodoborów, jest w dzisiejszym stanie na

szej wiedzy przyrodniczej o Podolu, zadaniem zbyt ryzykownem i dlatego lepiej na razie go zaniechać, zostawiając problem ten do rozwiązania przy

szłym badaczom tej przedziwnej krainy.

Z In stytu tu biologiczno-botanicznego uniwersytetu lwowskiego.

(13)

(14)

Spis literatury florystycznej, odnoszącej się do Miodoborów.

A. Andrzejowski: Rys botaniczny krajów zwiedzonych... etc. Wilno 1823.

B. Błocki: Ein B eitragzur Flora Galiziens und der Bukowina, Ost. Bot. Zeitschr., XXXIII.

1883.

— Óstr. Bot. Zeitschr., XXXIII, 1883: Korespondencja ze Lwowa, str. 338 i 339.

— Neue Burger der Flora Galiziens. Deutsch. botan. Monatschrift, III, 1885.

— Ein weiterer Beitrag zur Flora Ostgaliziens. Ost. Bot. Zeitschr. XXXVII, 1887.

— Floristisches aus Galizien. Allgem. Bot. Zeitschr. I. 1896.

— Ein Beitrag zur Flora von Ostgalizien. Deutsch. bot. Monatschrift, X, 1892.

— Ein Beitrag zur Flora von Galizien u. d. Bukowina. Deutsch. boi. Monatschrift, XIII, 1895.

— Zwei neue Cytisus-Arten aus Galizien. Ost. bot. Zeitschr. 1895.

J. Paczoski: Szkic flory i spis roślin... Sprawozd. Kom. Fizjogr. Kraków 1898.

A. Rehman: Przegląd roślin zebranych w obwodach tarnopolskim i złoczowskim w r.

1874. Sprawozd. Kom. Fizjograf., Kraków 1875.

— Przegląd roślin zebranych w obwodach tarnopolskim i czortkowskim w r. 1874.

Sprawozd. Kom. Fizjograf., Kraków 1874.

A. J. Ślendziński: Rośliny międzyrzecza Zbrucza i Seretu..., Sprawozd. Kom. Fizjogr., Kraków 1878.

W. Szafer: Geobotaniczne stosunki Miodoborów galicyjskich, Rozprawy Akad. Umiej., Kraków 1910.

— (Die Geo-botanischen Verhaltnisse des galizischen Miodobory—Hiigelzuges, Buli, de 1’Academie des Sciences de Cracovie, 1910).

— Przyczynek do flory Miodoborów. Sprawozd. Kom. Fizjogr., Kraków 1914.

W. Wierzejski: Zapiski z wycieczki podolskiej, Sprawozd. Kom. Fizjogr., Kraków 1867.

(14)

(15)

Vegetationsbilder aus dem Koenigr. Polen

und seinen Nachbar-Landern.

Heft XI.

Vegetationsbilder aus dem Miodobory-Htigelzuge in Podolien

von Władysław Szafer.

Einleitung zu den Heften XI und XVI.

Unsere V egetationsbilder (H eft X I und XVI) beziehen sich auf ein sehr interessantes Ge- biet innerhalb von Podolien. Es sind das die K alkfelsen des Miodobory-Hiigelzuges, und zwar der m ittlere, physiognom isch sowie fioristisch am m eisten beachtensw erte Teil derselben. E r er- stre c k t sich von „M onasterz” (408 m .) an M aksymówka ( 2 ‘/2 Meilen von Podwołoczyska) bis zum

„ B o h u t” (423 m .) am Zbrucz, liegt also in der M itte des podolischen H ochplateaus, wo sich der k o n tin en tale C harakter des K lim as von W esten nach Osten allm ahlich steigert. Das Terrain liegt in dem Gebiete des „czarnoziem ” (T a n f i 1 j e w s: „V orsteppe” ), welches in M iodobory stark , wenn auch nicht gleichmassig entw ickelt ist. D ie aus R iffkalk aufgebauten M iodobory-Felsen bilden fiir die V egetation eine w arm e, fiir das Leben xerophiler Pflanzentypen giinstige U nterlage, auf der sich auch der heutigen Flora Podoliens frem de, alte Florenelem ente erh alten haben.

Seit H u n d ert Ja h re n ist die floristische E rforschung dieses T errains begonnen worden, und zw ar seitens des verdienstvollen Forscher von Podolien A. A n d r z e j o w s k i , der im Ja h re 1814 die erste botanische Reise in den M iodobory-Hugelzug unternom m en h atte. Seit dieser Zeit ist dieses Gebiet seitens m ehreren B otaniker besucht worden, die m eist aus Lwów (Lemberg) und K raków (K rakau) kam en. Folgende N ahm enreihe von F loristen ware hier zu nennen: A n d r z e j o w s k i und B e s s e i (1814), A. R e h m a n (1874), A. J . Ś l e n d z i ń s k i (1878), B.

B I o c k i (1883 —1893), W i l k i c k i (1888), E. W o ł o s z c z a k und K. P i o t r o w s k i (1890), J . P a c z o s k i (1898), M. R a c i b o r s k i (1904), und W. S z a f e r (1907 — 1914).

Ais R e su lta t dieser hundertjah rig en Forschung sind 817 A rten von B lutenpflanzen und Gefasskrypto- gam en, aus diesem, beschrankten Gebiete, b ek an n t geworden.

Die iiberaus reiche und aus sehr verschiedenen Form ationen zusam m engesetzte Vegeta- tionsdecke des M iodobory-Hiigelzuges, teilen wir in unseren Bildern in drei, physiognom isch u nter einander am m eisten k o n trastiren d e G ruppen ein:

I. Felsenflora II. Steppenflora III. W aldflora.

Es d arf hier eine kurze C harakteristik von diesen drei V egetationsgruppen folgen.

I. Felsenflora. Man m uss scharf unterscheiden zwischen den n ó r d l i c h e n und den s ii d- 1 i c h e n Miodobory-Felsen. V eiursacht w ird dieser U nterschied durch die klim atischen V erhaltnisse, die sich im floristischen und ókologischen C harakter der Pflanzendecke beider Teile spiegeln. Fiir die nórdlichen Felsenform ationen sind ais charakteristisch vor allem zu erw ahnen: Arabis arenosa Scop., A lyssum A rd u in i Frisch, S c h i w e r e c k i a p o d o l i c a Andrz., Draba nemorosa L ., Camelinu microcarpa, A ndrz., Alsine selacea M. K ., Gypsophila altissima L., Mercurialis ovata St. e t Hosp., As- Iragalus austriacus Ja c q ., Coronilla uaria var. pelraea Szafer, Semperuiuum globi/erum L., Trinia H enningii H offm ., Libanotis monlana Cr., Cephalaria uralensis Roem. e t Sch., Veronica spicata L., V. incana L., C e n t a u r e a M a r s c h a l l i a n a Spr., Ajuga Lcucmanii B enth., Dracocephalum austriacum L., Androsace septentrionalis L., Carex hum ilis Leyss., Carex praecox var. nona Z ap., A ltiu m fallax Schult., A. paniculalum var. podolicum Bł., Asparagus officinalis L ., Iris aphylla var.

d 5 )

(16)

V eg etatio n sb ild er aus d. K oenigreich Polen u. seinen N ach b arlan d ern . H eft. XI. W. Szafer: Vege- ta tio n sb ild e r aus dem M iodobory-H ugelzuge in Podolien. E in leitu n g zu den H eften X I und XVI.

polonica Bł., Słipa capillata L., A v e n a d e s e r t o r u m Less., Poa polynoda P arn ., Triticum glaucum Desf.

Die Felsenflora siłdlich von der Linie K rasne-W olica (siehe die K artę, Seite 4) is t im Verglei- che m it dem nordlichen Teile sehr arm . Sie e n th a lt n u r wenige, ih r eigentum liche Pflanzenarten.

E rw ahnung verdienen: S i s y m b r i u m s t r i c t i s s i m u m L., H ypericum hirsutum L ., Pliysa- lis Alkekengi L ., Scopolia carniolica Ja c q ., Lacluca quercina L., H ieracium aurantiacum L., Lithosper

m um purpureo-coeruleum L., Omphalodes scorpioides Schrank., Scutellaria allissima L., Cypripedium Calceolus L., Cephalanthera alba Sim onk., Melica altissima L., M elica pieta K. K och, Brom us erec- lus H uds, E lym us europaeus L. F ast alle u n ter den erw ahnten Pflanzen sind schattenliebende T ypen im Gegensatz zu der nordlichen Felsenflora, wo typisch xerophile nnd lichtliebende T ypen zu r E ntw ickelung gelangen.

Zu den erw ahnten Pflanzen gesellen sich n ich t selten die podolischen S trauchform ationen, die w eiter im Osten ais selbstandiges E lem en t die podolische F lora zasam m ensetzen u n d im Gebie- te des M iodobory-Hugelzuges sta rk durch M enschenhand au sg ero ttet worden sind, so, dass sie sich h eu tzu tag e n u r an einigen wenigen Stellen in u n v eran d ertem Z ustande erh alten haben. Mei- stens beschrankt sich heute diese F o rm atio n au f W aldrander und Felsen, iib erh au p t U nland, wo sie vom Menschen verschont geblieben ist. D iese F o rm atio n b esteh t aus folgenden Strauchern:

Eoonym us nana M . B . (n u r in Kręciłów), E . oerrucosus Scop., E. europaeus L., P runus spinosa L., P. C h a m a e c e r a s u s J a c q ., S p i r a e a m e d i a Schm ., Rubus Idaeus L., R . caesius L., R. saxatilis L., R o s a p i m p i n e l l i f o l i a DC., R. tomentosa Sm ., R. Gallica L., R. canina L ., Cralaegus monogyna Jacq . C o t o n e a s t e r m e l a n o c a r p a W ahlb., Cytisus nigricans L., Ri- bes Grossularia L., Cornus sanguinea L. Sambucus nigra L ., V i b u r n u m L a n t a n a L. U n

te r diesen S trauchern wachsen oft m assenhaft: Aconitum sekt. Lycoctonum L., Clemalis recta L ., San- guisorba officinalis L., Seseli annuum L., Adenophora liliifolia Led., Inula salicina L., Tanacetum co- rymbosum Schultz, Carlina sim plex W. K ., Serratula tinctoria L ., S. heterophylla Desf., H ieracium umbellatum L., Gentiana eiliata L., Lithospermum officinale L ., Myosotis sparsiflora Mik., P h l o- m i s t u b e r o s a L ., Nepeta pannonica Ja cq ., Prim ula officinalis oar. pannonica K em . u. a. m.

II. Steppenflora. Von den ehem aligen, sehr grossen Steppengebieten, die in der w eiten U m gebung von dem M iodobory-Hugelzuge sich erstreck t haben, sind h eu tzu tag e n u r wenige Re- ste geblieben, d ie noch den ursprunglichen C harakter ih rer F lora au fbew ahrt haben. Besonders cha- ra k teristisch fu r diese P a rtie n ist die iiberaus reiche V ertretu n g von drei P flanzenfam ilien, nahm lich von: Compositen, Papilionaceen und Labiaten.

Von den eigentiim lichsten F oim en erw ahne ich: Anemone siloestris L., Clematis inlegrifolia L., Thalictrum m inus L ., T. flezuosum B ernh., Adonis uernalis L., E rysim um odoralum E h rt. Viola arenaria DC., Arenaria graminifolia Schrad., D ianthus capitatus DC., D. pseudobarbałus Bess., Silene dicholoma Ehrh., S. Pseudotites Bess., H ypericum elegans Steph., L in u m flaoum L ., Fragaria oiridis Duch., F. neglecla Lind., Cyłisus oariabilis Bł., C. rułhenicus Fisch., Anthyllis Schiwereckii Ser., Oxytropis pilosa DC., E ryngium campestre L., E. planum L., Asperula cynanchica L., Phyłheuma canescens W. K ., Campanula bononiensis L., C. sibirica L., Verbascum phoeniceum L., Linaria genistifolia Mili., Veronica auslriaca L., V. prostrata L., Pedicularis campesłris Gris. et Sch., Erigeron acer L., Helichrysum arenarium DC., Anthem is tinctoria L., Achillea selacea W. K ., A . stricta Schleich., A rtem isia campesłris L., Jurinea arachnoidea Bung., Centaurea axillaris W illd., C. Scabiosa L ., C. maculosa L am ., H ieracium oirosum P al., Tragopogon maior Jacq . Scorzonera purpurea L., Anchusa Barrelieri V ittm .. Echium rubrum J a c q ., Saloia pratensis L., S. siloestris L., S. nutans L., Brunella grandiflora L., Słachys reda L., Thym us pannonicus Ali., T. M arschallianus W illd., P rim ula officinalis Scop., Euphorbia oillosa W. K ., E. glareosa M. B., E. Gerandiana Ja c q ., E. trisłis M. B ., Carex M ichelii H ost., Carex praecox oar. podolica Z ap., Anthericum ramo- sum L., H yacinlhus leucophaeus Stev., Iris aphylla L. (typica), Aoena pubescens H uds., Koeleria crisłała Pers., K . gracilis Pers., Poa polonica Bł., Poa sterilis M. B., Festuca pratensis H uds., F. oalesia- ca Schleich, F. pseudooina H ack., Brom us inermis Leyss.

III. Waldflora. Der nórdliche Teil des M iodobory-Hugelzuges w ar noch vor kurzem m it fa st reinen Eichenw aldern bedeckt; h eu te gew innt d o rt im m er m ehr die H ainbuche (Carpinus Betulus L.) an B edeutung. D urch V ernichtung der ursprunglichen B aum elem ente verschw indet auch S ch ritt fiir S c h ritt die ungem ein reiche u n d vielgestaltige F lora der podolischen Eichenw alder. Von den hier au ftreten d en 116 P flan zen arten verdienen erw ahnt zu werden: Trollius europaeus L., Cimi- cifuga foetida L., Anemone narcissiflora L., Cucubalus baccifer L., Agrim onia odorata Mili., A . pilosa Led., Geum strictum A it., Astragalus glycyphyllos L., Vicia dumetorum L., V. siloa/ica L., V. pisi- formis L., Lalhyrus niger B ernh., Asperula tinctoria L., Laserpitium laiifolium L ., D igitalis ambi-

(:6 )

(17)

V egetationsbilder au s d. K oenigreich Polen u. seinen N ach b arlan d ern . H eft X I. W. Szafer: Vege- tatio n sb ild e r aus dem M iodobory-H ugelzuge in Podolien. E in leitu n g zu den H eften X I u n d XVI.

gua M urr., Solidago Virga aurea L., Cenlaurea s t e n o l e p i s K ern., Pulmonaria mollissima K ern., Saloia glutinosa L ., Lysim achia punctała L ., Corylus Aoellana L., H um ulus Lupulus L .. Luzula pallescens Bess., L iliu m Marlagom L., Gagea siloatica Loud., Scilla bifolia L., Polygonałum polygonałum J ir., P. m ulłi/lorum Ali., Epipaclis latifolia Ali., M illium effusum L ., Daclylis flaccida Cel., Poa nemoralis L., Festuca helerophylla L am ., F. gigantea Vill., Brachypodium pinnatum P. B.

U n te r den W aldbaum en, die den gem ischten W ald in M iodobory zusam m ensetzen, verm isst m an wohl keinen der fu r M itteleuropa chai akteristischen L aubbaum e. U n ter diesen fa llt besonders das haufige V orkom m en von P runus aoium und das (nicht haufige) A uftreten von F raxinus ozycarpa auf.

Okologisch und m orphologisch in teressan t sind diejenigen Pflanzen-Form en, die aus der For- m ation der trockenen W iesen in lich ten W ald iiberzugehen im stande sind u n d sich dabei oft be- tr&chtlich andern; wie z B. Prim ula officinalis Ja c q ., Dicłamnus Frazinella Desf., Clematis integri- folia L ., Bupleurum falcatum L. u. m. a.

An der Stelle, wo grosse hypsom etrische U nterschiede gunstigere F euchtigkeitsverhaltnisse geschaffen haben, in den an dem D urchbruch des Zbrucz gelegenen W aldern gelangt zur E ntw i- cklung eine W aldflora, die auf den ersten Blick ais ein frem des u n d inselartig in m itten der podolischen Flora auftretendes E lem en t zu erkennen ist.

Die R otbuche (Fagus siloatica L.), die d o rt am Zbrucz ihre óstlichste Arealgrenze findet, bil- d et die L eitpflanze dieser Pflanzengenossenschaft, dereń A u fen th alt in Miodobory heutzutage uns frem d erscheint und n u r m it Zuhilfenahm e der klim atischen V ergangenheit unseres T errains zu verstehen ist. Folgende Pflanzen tre te n hier ais charakteristische Elem ente auf: H e p a t i c a t r i- l o b a Gil., R a n u n c u l u s l a n u g i n o s u s L . , Cardamine Im patiens L ., Lunaria rediviva L., D e n t a r i a b u Ib i f e r a L. D.. glandulosa W. K ., V i o l a m i r a b i l i s L ., M e r c u r i a ł i s p e t e n n i s L., Adoxa Moschatellina L., H c d e r a H e l i x L ., (findet in Miodobory ihre óstlichste A realgrenze), S a n i c u l a e u r o p a e a L., L a t h r a e a S q u a m a r i a L , Pirola m inor L , Daphne Mezereum L , Gymnadenia conopea R. B r., Listera ooata R . B r., Galanthus nioalis L., A l- l i u m u r s i n u m L., Carex digiłaia, C. montana L ., M e l i c a u n i f l o r a R etz., Brachypo

dium siloaticum Roem . e t S chutt. Die gesperrt gedruckten Pflanzen sind nach H ó c k („B egleit- pflanzen der B uche” 1892) typische B egleiter der Buche: Dentaria glandulosa W. K ., L unaria re- dioioa L ., Adoxa Moschałellina L., Pirola minor L., Carex montana L., A llium ursinum L ., Gymna

denia conopea R . B r., driicken dieser W aldgenossenschaft das M erkm al eines Bergwaldes auf, der sich heute in H erzen Podoliens sam t der Buche in zerstreuten und im A ussterben begriffenen R esten erhalten h a t, ais Zeuge einer vergangenen Epoche, in welcher die klim atischen V erhaltnisse von den h eu tzu tag e in Podolien herrschenden ganz verschieden waren.

Biologisch-bołanisches In stilu l der Unioersitat Lwów (Lemberg).

( 1 7 ) 3

1

(18)

(19)

Wedługfotografii T. D. Połątkiewicza, zdjętej w dniu15czerwca1914r.Wydaniez zapomogi KasyimieniaJ. Mianowskiego. Keprod. J. B. Obernettera w Monachium.

(20)

w Lublinie k ło d o * ? ’"

(21)

O brazy roślinności K ról. Polskiego i krajów ościennych. Zeszyt XI.

W. Szafer. R oślinność Miodoborów. T ablica I.

Tablica I.

Grzbiet „Dziurawej Skały” w Ostapiu.

Kwitnie Dzwonek Syberyjski (Campanula Slbirlca L.).

(W edług fotografii T. D. Połątkjewicza, zdjętej w dniu 15 czerwca 1914 r.).

Obraz, który widzimy w połączeniu z panoramą podaną w tekście, daje nam ogólne pojęcie o dzisiejszym stanie posiadania pierwotnej roślin

ności skalnej w Miodoborach. Mamy przed sobą kamienny grzbiet jednej z krajobrazowo najpiękniejszych z śródstepowego pasma skałek miodoborskich, a m. Dziurawej Skały w Ostapiu, nazwanej „dziurawą” z powodu licznych szczelin, dziur i rozpadlin, a nawet drobnych jaskiń, naturalnych schronisk dla pasterzy. Doskonale zachowany kształt sierpowaty tej skały jest dowodem jej atolowego pochodzenia, gdyż powstała ona jako rafa mszy- wiołowo-serpulowa u brzegu cofającego się morza sarmackiego.

Niestety, osobliwej tej skale grozi zagłada, gdyż jest miejscem eksplo- atacyi kamienia drogowego; na drugim planie widać świeżo założone kamie

niołomy.

Roślinność, po niższych zboczach doszczętnie spasiona, zachowała swój pierwotny wygląd jedynie tylko na kamienistym, dla bydła niedostęp

nym grzbiecie. W składzie florystycznym przedstawia ona ciekawą miesza

ninę roślinności skalnej ze stepową. Zdjęcie nasze zrobiono w pierwszej fazie flory letniej; z pośród roślin kwitnących wybija się na plan pierwszy: Dzwo

nek syberyjski ( C a m p a n u l a s i b i r i c a L.), którego kwiatostany na obrazie dostrzegamy. Jest to roślina pospolita zresztą na calem Podolu, a rozpowszechniona także po całej Europie środkowej i południowej, gdzie przedstawia element flory wschodniej.

Z rzadkich roślin rosną na Dziurawej Skale: Ostnica (S t i p a c a  p i 11 a t a L.), Stulisz ( S i s y m b r i u m j u n c e u m M. B.), Owies ste

powy (A v e n a d e s e r t o r u m Less.), S c h i w e r e c k i a p o d o i i- c a Andrz. i wiele innych.

( 1 9 )

(22)

V eg etatio n sb ild er aus dem K ónigreicli Polen u. seinen N achbar-L& ndern. H eft XI.

W. Szafer. Y eg etatio n sb ild er aus dem M iodobory-H ugelzuge in Podolien. Taf. I.

t

Tafel I.

Ein Felsrucken des „Dziurawa Skała” in Ostapie. Campanula sibirica L. in vollem Blute.

(N ach einer p h o to g rap h isch en A ufnahm e von T. D. Połątkiewicz, am 15. VI. 1914).

Diese Tafel erlau b t uns die richtige V orstellung fassen von dem allgem einen Aussehen einer Pflanzengesellschaft, die ihren W ohnsitz auf den K alkfelsen des M iodoboryer-Hugelzuges h at. W ir sehen hier eine o f f e n e Pflanzenform ation, die von xerophilen Pflanzen gebildet wird. Zur Zeit unserer A ufnahm e ist vor allem Campanula sibirica L. m assenhaft aufgetreten worden; die Bliiten- stande dieser Pilanze sind g u t auf dem Bilde zu sehen.

Die Flora von „D ziuraw a Skala” e n th a lt n ich t wenige in teressan te P flanzenarten, von welchen ich erw ahnen darf: Stipa capillala L., Sisym brium junceum MB., Avena desertorum Less., und Schiwereckia podolica Andrz.

( 2 0 )

(23)

3 3

£ c

£ • *

H O S> (J9

►O "I o t»

B 5o

*S.

W O 3 ?

B £

B ST o *2.

OD p r o -

B

® * Oq

B■

88

2 73 S O

© Q-

§ “ 2 . c r “ O o 6= 8965

O f i - 1-5 “ N N i §

>-*-

© ° a>

E ® 5 ’ fc-*

F c/j

Pr p 3

©

Reprod.J. B. ObernetterawMonachium.

(24)

(25)

O brazy roślinności K ról. Polskiego i k rajów ościennych. Zeszyt XI.

W. Szafek. R oślinność Miodoborów. T ablica II.

Tablica II.

Schiwereckia podolica Andrz.

na Ostrej Skałce w Oknie, w Mlodoborach Grzymałowskich.

(W edług fotografii T. D. Połątkiewicza, zdjętej w dniu 8 m aja 1914 r.).

Strome ścianki i urwiska Ostrej Skałki w Oknie stroi na wiosnę śnie- żno-białem kwieciem, obficie w szczelinach rosnąca, najosobliwsza z pośród roślin miodoborskich: S c h iw e r e c k ia p o d o lic a Andrz. Tutaj (lub w naj- bliższem sąsiedztwie) została ona odkrytą przed 100 laty (w roku 1814)1) przez niedościgłego w zasługach, położonych dla zbadania flory Podola, A n t o n i e g o A n d r z e j o w s k i e g o , podówczas asystenta przy ogro

dzie botanicznym w Krzemieńcu, świetnie prowadzonym przez W i l i b a l d a B e s s e r a , profesora Liceum Czackiego.

S c h i w e r e c k i a p o d o l i c a Andrz. jest jedną z najciekaw

szych roślin flory polskiej, zarówno przez swe systematyczne stanowisko, jak nie mniej z powodu niezwykłego obrazu rozmieszczenia, jaki przedsta

wia. W pasie skałek grzymałowskich występuje na: Dziurawej Skale, Osta- piowskiej Skale, Ostrej Skałce i na Nazarowej; wszędzie obficie. Oprócz tych, sąsiadujących ze sobą stanowisk, występuje jeszcze w wielkiej ilości na jednej, odosobnionej skałce bezimiennej nad Nowosiółką Skałacką. Na innych skałach miodoborskich nie znajdujemy jej wcale. Stanowiska miodoborskie są wysunięte najdalej na zachód z pośród wszystkich, stanowiących naturalny zasiąg tej rośliny.

Najbliższem Miodoborów stanowiskiem Schiwereckii jest również przez Andrzejowskiego odkryte stanowisko w Raszkowie nad Dniestrem2) i w Zachnówce (pow. Jampol.), dalej rośnie ona na geologicznie starej wy

żynie środkowo-rosyjskiej w rzadkich, rozproszonych stanowiskach: w gub.

Orłowskiej na kredowych brzegach Donu (pow. jelecki), w gub. Kurskiej na kredzie (S u k a c z o w), w gub. ekaterynosławskiej nad Dońcem ( T a l i e w i A k i n f i e w) i w gub. symbirskiej. Następnie spotykamy Schiwereckię na Uralu (Ufa, Orenburg, Perm)3) i w Azyi Mniejszej (góry Anatolii)4). Wszędzie w granicach tego obszernego zasiągu, występuje rośli

na ta jako typowa roślina skalna.

x) M. d ’Abancourt-Wirstleinowa: Pierwsza wycieczka botaniczna w Miodobory.

Kosmos, 1911.

2) A. Andrzejowski: Rys botaniczny krain zwiedzonych... Wilno 1823, str. 49.

3) Szmalgausen: Flora Rosii, Kijów, I, str. 90.

J. Paczoski: Grundzuge der Entwicklung der Flora in Sudwest-Russland, Cher

soń, 1910, str. 78.

*) E. Boissier: Flora orientalis, I. p. 291.

( 2 1 )