48. W arszaw a, d. 30 L isto p ad a 1884. T O II1 III.
TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.
P R E N U M E R A T A W W arszaw ie:
,W S Z E C H Ś W IA T A ‘ r o c z n i e
k w a r t a ł iiio rs .
Z przesyłką pocztową: r o c z n i e p ó ł r o c z n i e
k o p .
*2 0.
60.
K o m ite t R e d a k c y jn y s t a n o w i ą ; P. P . D r . T . C h a ł u b i ń s k i , J . A l e k s a n d r o w i c z b . d z i e k a n [J n iw ., m a g . K . D e i k e , m a g . S. K r a m s z t y k , B . R e j c h m a n , m a g . A . Ś l ó s a r s k i , p r o f .
J . T r e j d o s i e w i c z i p r o f . A . W r z e ś n i o w s k i . P r e n u m e r o w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W s z e c h ś w i a t a i w e
w s z y s t k i c h k s i ę g a r n i a c h w k r a j u i z a g r a n i c ą .
A d r e s R edakcyi: P o d w ale Nr.
TORF I TORFOWISKA.
s k r e ś lił
Józef Siemiradzki,
m a g . m in .
K om uż z nas nie są znane obszerne msza- ry i trzęsawiska, pokryte m iryjadem kęp, po których uganiający się za dubeltem myśliwy skakać musi. z trudnością utrzym ując rówrno- wagę na tej chwiejnej podstawie. W ykopaw szy dół mniej lub więcej głęboki w podobnem bagnie kępiastem , napotkam y w niem zrazu żółtaw ą i gębczastą, później coraz ciemniej
szą i bardziej zbitą masę, nawskroś przesią- kłych wodą, nawpół zwęglonych szczątków roślinnych, przeważnie mchów z rodzajów Sphagnum i H ypnum . N a dnie znajdziemy wreszcie podkładowe warstwy piasku, żwiru, kredy lub innych skał wodę przepuszczają
cych—nigdy zaś—nieprzepuszczalnych iłów lub gliny. Owa substancyja roślinna—to torf, bogactwo ubogich gospodarstw na piasz
czystych wydmach—służy bowiem za wyborny nawóz, a w potrzebie dobrym je s t opałem.
P ok ład y torfu tworzą się wszędzie—zarówno w dolinach rzecznych ja k na płaskich rów ni
nach,— zarówno w lejkowatych „ro jstach 11, ja k i na stromych spadkach górskich— w aru n
kiem koniecznym dla nich jest, tylko wilgoć atmosfery, umiarkowany klim at, oraz przepu
szczalność gruntu, mchy bowiem torfowe j a k kolwiek do swego istnienia potrzebują znacz
nej wilgoci, nie znoszą wody m ętnej, ja k ą jest zwykle woda strum ieni płynących łożyskiem gliniastem —najm niejsza warstw a iłu zabija mchy te, przerywając tworzenie się torfowej warstwy. W arstw y natom iast przepuszczalne piasku lub kredy, w niektórych razach naw et strom e urwiska spękanego g ra n itu — odpowia
d ają warunkom wymaganym, woda bowiem po tych pokładach spływająca-—je s t zawsze czystą. Ja k o przykład dość będzie porównać mętne wody W isły, płynącej na znacznej prze
strzeni łożyskiem gliniastem —z przejrzystem i wodami N iem na np. lub W ilii, płynących wśród piasków i kredy—lub z wodami sp ły wających po granitow ych urwiskach stru m ie
ni górskich. Tu też leży przyczyna parad o- 1 ksu—że się bagna na. przepuszczalnych pokła
754 W SZECH ŚW IA T. Nr. 43.
dach piasku tworzyć mogą. K ładziem y u m y
ślnie nacisk na ostatniem zdaniu—rozpowsze
chniło się bowiem szeroko mniemanie wprost przeciwne, popierane pomiędzy innem i przez słynnego gieologa lipskiego H . C rednera, a oparte na nieznajomości warunków fizyjogra- ficznych istnienia mchów, sk ład ający ch część przeważną torfowisk. C redner. a za nim inni m niem ają, iź to rf tworzy się w stojących wo
dach na warstwie naniesionych iłów, nieprze- puszczających wody— tymczasem w rzeczywi
stości iłów tych pod torfowiskami niem a,—
spoczywają one bezpośrednio na przepuszczal
nych pokładach piasku lub kredy. Ponieważ jed nak utw orzenie się bagna wymaga konie
cznie nieprzepuszczalnej podstaw y,— paradoks wyjaśnia się w sposób następujący: N ajpierw - sza w arstw a torfu tworzy się przy sprzyjają
cych w arunkach—dajmy na to, na piasku, ta to warstwa, będąc sam a nieprzepuszczalną, wstrzymuje wodę, przyczyniając się tym spo
sobem do utworzenia bagna, — że zaś mchy torfowe posiadają zdolność absorbow ania wil
goci, w ilości przenoszącej 15 razy ich własny ciężar—ta k więc bagno torfowe rośnie na su
chym gruncie, dzięki tylko wilgoci atm osfery
cznej. Gdyby jed n ak z jakichkolwiekbądź powodów, np. obecności nawozów lub soli j a kich w gruncie piaszczystym — mchy torfowe nie mogły się rozw inąć— bagno się nie będzie mogło w żaden sposób utworzyć, z powodu przepuszczalności gruntu.
M chy torfowe posiadają własność rozw ija
nia się swobodnie do nieskończoności na j e dnym końcu, podczas gdy d ru g i—od korzenia, stopniowo zam iera— ta k iż je d n a i ta sama roślina może rosnąć w górę do nieskończono
ści. D odajm y do tego niezwykłą żywotność mchów w ogólności, k tóre pod zimową powło
ką nie tra c ą życia, a zrozumiemy łatw o tw o
rzenie się i w zrost torfowisk. M chy torfowe, jakkolwiek ab so rb u ją znaczną m asę wody z powietrza, nie mogą się rozwijać, zanurzone w wodzie,—to też w m iarę nagrom adzenia się wody w porach gębczastego to rfu — mchy z a m ierają od korzenia, rozw ijając się u góry—
stąd też torfowiska, rosnąc bardzo często na zupełnej równinie, wznoszą się nieraz znacz
nie ponad poziom okolicy, w niektórych rów ninowych torfowiskach litewskich różnica ta 8— 9 sążni dochodzi. Pod osłoną przesiąk
niętej wodą zwierzchniej warstwy torfowiska, zabezpieczone od przystępu powietrza zam arłe szczątki roślinne ulegają częściowemu zwę
gleniu przetw arzając się w to rf gębczasty, żółtej lub brunatnej barwy. W m iarę n agro
m adzenia się masy torfu, dolne warstwy, pod ciśnieniem górnych, p rasu ją się, tworząc t..
zw. to rf liściasty, barwy ciemnej, dający się łu p ać z łatw ością na cienkie listki, w których powoli zanika już przepysznie w górnych warstwach zachowana stru k tu ra organiczna mchów. Załączona poniżej tabliczka da czy
telnikom pojęcie o zmianie chemicznej, jakiej m chy przy przeobrażeniu w to rf p o d le g a ją :
S phagnum —węgla 49,88,—wodoru 6,54,—
tlenu 42,42,—azotu 1,16, — popiołu — . T o rf brunatny z powierzchni— węgla 57,75, wodoru 5,43,—tlenu 36,06, — azotu 0,80,—
popiołu 2,72.
T o rf prawie czarny z 2 i pół metrów głębo
kości— węgla 62,02, — wodoru 5,21, — tlenu 30,67,— azotu 2,10,— popiołu 7,42.
T o rf czarny z 4,6 metrów głębokości—w ę
gla 64,07,— wodoru 5,01,—tlenu 26,87, —azo
tu 4,05,— popiołu 9,16,
j a k widzimy przeobrażenie polega na zwięk
szeniu ilości węgla, oraz zmniejszeniu ilości wodoru i tlenu.
Mchy torfowe potrzebują oprócz wilgoci—
swobodnego dostępu powietrza i sło ńca—dla tego też, jeżeli w środku torfow iska wznosi się jakieś drzewo cieniste, świerk lub jodła, np., wokoło niego znajdziemy płaskie zagłę
bienie, po którem suchą nogą się stąp a, pod
czas gdy piętrzące się wokoło moczary są wo- I dą do szczytu przesiąkłe.
(d. ?i.)
Nr. 48. W SZECH ŚW IA T. 755
M O W A P R Z Y O TW A R CIU ZJAZDU
T O W A R Z Y S T W A B R Y T A Ń S K IE G O w y g ł o s z o n a p r z e z
L O R D A R A Y L E I G H A ,
profesora fizyki doświadczalnej w uniw ersy
tecie w Cambridge, Prezesa.
przełożył
jl. jl p o G U S K I .
(Ciąg dalszy).
Ponieważ od la t kilku nie było fizyka na prezydyjalnem miejscu w naszem zebraniu, przeto bardzo słusznie możecie panowie ocze
kiwać, że przedstawię wam streszczenie osta
tnich postępów tej nauki, jeśli podobne wy
rażenie może być w tem m iejscuużytem . Isto tnie, stanowi to niem ałą trudność, iż prze
dmioty ta k niepodobne do siebie ja k m echani
ka, elektryczność, ciepło, optyka i akustyka, niemówiąc już nic o astronom ii i meteorolo
gii, są połączone pod wspólną nazwą fizyki;
każdy z tych przedmiotów pojedynczo wzięty może wypełnić całkow ite życie uczonego i od jednostki niepodobna je st dziś wymagać, aby była w możności poświęcać tyle czasu i ener
gii, ile ich trzeba na podążanie za postępem nauki. A nie idzie mi tu wcale o skarżenie się przed Towarzystwem ogólnikam i. N aukę o głosie, albo przynajmniej zasady fizyki ogólnej trzeba znać niezbędnie w celu u p ra wiania któregokolw iek działu fizyki. P rz e waga zmysłu widzenia jak o ogniw a łączącego nas ze światem zewnętrznym wnosi ze sobą zależność od praw optyki, k tó ra znowu je s t ściśle związaną z objawami t e m p e r a t u r y . C zęstokroć pomiędzy najm niej uprawianemi krańcam i dwu gałęzi nauki znajduje się właśnie to pole, które najbardziej zasługuje na badanie, co można wyrazić pięknem po
równaniem Maxwella, który twierdził, iż n a j
większe korzyści osiągamy z krzyżowania się nauk. Obfitość m ateryjałów je st tylko prze
szkodą z punktu widzenia ludzi, którzy od
tych właśnie m ateryjałów zawiele się sp odzie
wają. D rugą wielką trudność, z którą trzeba walczyć, lecz k tórej nie sposób pokonać, je st słuszna ocena wartości, a naw et poprawności współczesnych książek. Częstokroć to, co początkowo zdaje się być bardzo ważnem, ostatecznie okazuje się błahem , a z drugiej strony historyja nauki przedstaw ia wiele t a kich krótkich wzmianek, które z czasem zapuściły w nauce głębokie korzenie i wy
dały wspaniałe owoce.
Jedn ym z największych postępów la t obe
cnych je s t niewątpliwie wytwarzanie i zasto
sowanie elektryczności na wielką skalę, o czem już wspominałem, mówiąc o pracach sir W . Siemensa. Dynamo-maszyny, których bud o
wa opiera się na odkryciach F arad ay a, po
czynionych zaledwie piędziesiąt la t tem u, wymagały do obecnego rozwoju swego w ytę
żonej pracy wielu bardzo wynalasców. P a trząc n a dzieje tych maszyn zdaje się, iż po
stęp był zbyt powolnym. N ie m am zam iaru wchodzić tu w szczegóły projektów — o p ra
cowanie bowiem takie wymaga doświadczenia i pracy aby wykazać, które części były zbyt słabo rozwijane lub nienależycie opracowywa
ne, lub w zaniedbaniu pozos tawione zupełnie.
Lecz jeśli spojrzym y, na wytyczne punkty zadania, to trudno się oprzeć myśli, iż g łó wna trudność leżała jak b y w braku wiary.
O ddaw na przekonano się, że elektryczność wytworzona przez działania chemiczne je s t (na wielką skalę) zbyt kosztownem źródłem pracy mechanicznej, chociaż Jo u le wykazał w r. 1846, źe zam iana pracy elektrycznej na m echaniczną daje się wykonać z wielką eko- nom iją. Z faktu tego wynika oczywisty wnio
sek, że elektryczność może być korzystnie otrzym ywaną zapomocą pracy mechanicznej i nikt nie może zaprzeczyć, że gdyby ten fakt był silnie utrw alony w um ysłach, to postęp w rozwoju maszyn dynam oelektrycznych mógłby być bezporównania szybszym. Lecz odkrycia i wynalazki zwykle wydają się ła - twemi i oczywistemi, gdy je oceniamy jak o już dokonane fakty, więć też ograniczam się tylko do zwrócenia uwagi n a m oralne z n a czenie tego faktu, że powinniśmy ustawicznie i wytrwale zachęcać do pracy, skoro tylko jesteśm y pewni, że przeciwności dadzą się przezwyciężyć i że polegają 'jedynie na tru dnościach w przeprow adzeniu, oraz że nasza
756 W SZECHŚW IAT w alka z n atu rą, nie będzie straconą, gdyż
nie w ystępujem y przeciwko jej prawom.
Obecny rozwój elektryczności opiera się głównie n a lam pach żarowych i na dynamo maszynach. Powodzenie tych lam p zależy od um iejętności otrzym ania doskonałej próżni
— niewięcej ja k je d n a milijonowa częśó n o rm al
nej ilości pow ietrza powinna się pozostać w lam pce a nie godzi się zapominać o tem, że podobna próżnia dwadzieścia la t tem u była rzadkością naw et w naukowych pracow niach fizycznych.
Można naw et śm iało twierdzić, że takich za
dziw iających, cudownych niem al rezultatów nie osiągnęlibyśmy nigdy, gdyby praktyczne zastosowania nie były na widoku. D ro g a zo
s ta ła przygotow aną przez całe zastępy ludzi nauki, których jedynym i wyłącznym celem było posuwanie naprzód nauki i którzy n ie
wątpliwie nie przypuszczali nawet, że m eto
dy opracowane przez nich zostaną zastosow a
ne praktycznie na wielką skalę i źe przejdą do rą k zwykłych robotników.
Jeżeli zdania moje o praktycznych zasto so
waniach elektryczności są przepełnione n a dziejami — nie znaczy to bynajm niej, abym zapom inał o tych zawodach, ja k ie w ciągu ubiegłych dwu la t stały się udziałem nieje
dnego zbyt wygórowanego oczekiwania. E n tu - zyjazm wynalasców i krzewicieli wynalasków je s t nieodzownym w arunkiem postępu ta k , iż naw et zdawać się może, źe je s t to praw em natury, aby oczekiwania p rzek raczały zawsze poza granice, ja k ie im nak reśla zimne zasta
nowienie i doświadczenie. N ajbardziej zaś należy żałować prac, które b tdacze p o św ięca
ją zgłębianiu tych przedmiotów, do których zapala się wyobraźnia nieznającego się na rzeczach ;ogółu. Lecz patrząc na przyszłość oświetlenia elektrycznego—spostrzegam y słu
szne i dobre podstawy zachęty. J u ż dziś oświetlanie dużych statków pasażerskich sta
nowi powodzenie ziszczone, k tó re najlepiej oceniają ci podróżnicy, co zmuszeni byli od
czuwać na o k rętach wszystkie przykrości d łu gich zimowych wieczorów, nieożywionych od- powiedniem oświetleniem. N iem a je d n a k wątpliwości, źe w tym razie w arunki pod wie
loma względami są bardzo sp rzy jające.
W ziąwszy bowiem pod uw agę przestrzeń, w i
dzimy iż życie n a sta tk u je s t w wysokim sto
pniu skoncentrowane, a zdrugiej strony je dność zarządu i ciągła obecność zdolnych in
żynierów usuw ają trudności napotykane w in nych okolicznościach. Obecnie nie mamy jeszcze takich systematów oświetlania domów, któ reb y mogły konkurować z tanim gazem, lecz odpowiednie przygotowania do prób w tym kierunku były już daleko posunięte w
j Londynie. W wielkich zakładach, ja k w te atra c h i biurach, elektryczność, ja k wiadomo, z każdym dniem w coraz to szersze wchodzi zastosowanie.
Jeż eli p raca potrzebna do wytwarzania elektryczności może być otrzym aną z wodo
spadu, a nie przez spalanie węgla, wówczas warunki zadania sta ją się daleko korzystniej
sze. Niem a wątpliwości, że wasze surowe
| zimy mogą w tym razie stanowić ważną prze
szkodę, lecz doprawdy nie sposób je s t patrzeć na waszą w spaniałą rzekę, bez myśli o tem , że przyjdzie z czasem dzień, w którym olbrzy
m ia potęga, ginąca teraz bezpowrotnie, zosta
nie obróconą wam na służbę. P ro je k t tego rodzaju wymaga jak najbardziej starannego opracowania i zbadania, lecz przyznać trzeba, iż je s t on godnym społeczeństwa oświecone
go i przedsiębiorczego.
W ym agania p rak tyk i oddziaływają wj a k - najlepszy sposób n a naukową stronę elektry
czności. Zaledwie niedawnemi czasy zdołano zastosować elektryczność do telegrafii, w k tó rej każde ulepszenie sposobów mierzenia na m ałą skalę przedstaw ia wielkie znaczenie,—a niebawem po tem zastosow aniu rozwinęła się ta gałęź mierzenia bardzo szybko, na co w przeciwnym razie musielibyśmy czekać b a r
dzo długo. Podobnie i teraz zastosowanie elektryczności do oświetlania wywołało roz
wój pomiarów na wielką skalę, co znowu po
siada zarówno praktyczne ja k i naukowe, czy
sto teoretyczne znaczenie. N a pierwszy rzut oka mogłoby się zdawać, iż prosta zmiana skali pom iarów nie może stanowić przedm io
tu ważnego i przeto należy się prawdziwie dziwić, ja k wielkie zmiany pociągnęła ona za sobą zarówno w budowie przyrządów ja k i w sam ych m etodach m ierzenia. T ak naprzy- kład cewki oporowe (resistance coils), których używają elektrycy przy pom iarach dokonywa
nych nad prądam i nieprzewyższającemi nie
wielkiej części am pera na nic się nie zdały, gdy chodzi o mierzenie setek, — niemówiąc ju ż o tysiącach amperów.
Nr 48. W SZECHŚW IA T. 757 P otężne prądy, jakiem i rozporządzamy obec
nie, stanowią zupełnie nowy oręż w rękach fi
zyka. Doświadczenia, które dawnemi czasy były bardzo rzadkiem i i mogły być powtarza
ne tylko z wielką trudnością, mogą być obec- j nie robione z łatw ością Ina dowolnie wielką skalę. Zwróćmy n a chwilę uwagę na wielkie odkrycie F a ra d a y a o „magnesowaniu świa
tła ," o którem Tyndall mówi, że zajmuje ze względu na swą wielką doniosłość i odoso
bnienie takie samo stanowisko jak ie M ontblanc zajmuje pomiędzy otaczającem i go górami.
Ten pogląd (z którym ja zgadzam się zupeł
nie) dotyczy naukowego znaczenia wspomnia
nego odkrycia, od którego nie może być nic ważniejszego dla oka rozumu. B ardzo być ; może, iż odkrycie to uszłoby najzupełniej przenikliwości F a ra d a y ’a, gdyby przypadek nie zdarzył, iż był on w posiadaniu pewnego gatunku bardzo ciężkiego szkła (flintu). Obec
nie doświadczenia te mogą być powtarzane na ta k ą skalę, ja k a była niedostępną ich twórcy, a skręcenie płaszczyzny polaryzacyi na 180°
możemy otrzymywać z łatw ością. Zapomo- cą dzisiejszych środków eksperymentowania K u n d t i R ontgen w Niemczech, a Becquerel we F rancyi wykryli skręcenie m agneto -opty - czne w gazach i parach, które przedtem , ze względu na swą małość, zupełnie uchodziło uwagi badaczów.
W ciągu ostatnich la t kilku zajmowano się bardzo pilnie sprowadzeniem do bezwzglę
dnych (absolutnych) wzorców wszelkich po
miarów siły elektromotrycznej, prądu, oporu i t. d. i w tym celu podjęto bardzo wiele p ra cowitych badań. J e s t to jeden z tych prze
dmiotów, któ ry zajmował i mnie bardzo pil
nie, nic więc dziwnego, iż pragnąłbym się nad nim zastanowić obszernie, lecz czuję iż by ł
by to tem at zbyt zawiły i zbyt specyjalny, aby go wyczerpywać w takich okolicznościach ja k dzisiejsza. Co się tyczy oporu pragnę tylko przypomnieć wam, że ostatnie wyznaczenia wykazały ta k wysoce posuniętą zgodność, że kongres elektryków odbyty w M aju b. r. w Paryżu, uczuł się uprawnionym do określenia praktycznego ohma. Stanowi on opór, jak i przedstaw ia przy tem peraturze 0° słup rtęci mający jeden m ilim etr w przecięciu i długi na 106 centymetrów. Zaznaczam, iż długość ta różni się mało co więcej nad jed en procent od długości, do jakiej doprowadziły wyznacze
nia, dokonane przed dwudziestu laty przez kom itet naszego Stowarzyszenia.
B az oznaczony wzorzec oporu można wcie
lić w tak zwaną „cewkę oporową“ (resistance coit) i kopijować go bez wielkich kłopotów z dużą dokładnością. Lecz w celu uzupełnie
nia u kładu m iar elektrycznych potrzebny jest jeszcze inny wzorzec jakiegóbądź rodzaju, który już nie tak łatw o daje się wcielić w pe
wną trw ałą (niezm ieniającą się z czasem) fo r
mę. Możnaby się zgodzić na wzorcowe ogni
wo woltaiczne, któreby przygotowywało się w pewien określony sposób i w którem siłę elektrom otryczną możnaby raz na zawsze oznaczyć. N a nieszczęście do tego celu nie nadaje się większość bateryj będących w zwy
kłem użyciu ju żto z tego, jużto z innego p o wodu, lecz zato ogniwo wprowadzone przez p. L atim era C larka, w którem cynk m etali
czny styka się z siarczanem cynkowym, a rtęć metaliczna z siarczanem rtęciowym, zdaje się dawać dobre rezultaty. W edłu g moich ozna
czeń siła elektrom otryczna tego ogniwa s ta nowi 1 435 teoretycznych voltów.
Bardzo dogodnie można wykonywać drugi bezwzględny (absolutny) pom iar elektryczny, niezbędny do dopełnienia systemu, zapomocą prawa F ara d ay a, głoszącego, że ilość m etalu wydzielonego na katodzie jest proporcyjonalną do całkowitej ilości elektryczności, ja k a prze
szła przez naczynie elektrolityczne. N ajlepiej do tego celu nad aje się srebro, w postaci azo
tan u lub chloranu. R ezultaty ostatecznie o- trzym ane przez prof. K ohlrauscha i przeze- mnie zgadzają się bardzo dobrze, a tw ierdze
nie, iż jeden am p er w ciągu godziny osadza 4,025 granów srebra, nie może zawierać błędu dochodzącego do jednej tysiącznej. Z nając tę liczbę, łatwo można mierzyć prądy, których na
tężenie zmienia się w granicach od jednej dzie
siątej am pera do czterech lub pięciu am- perów.
P ełne piękności i tajem nicze zjaw iska wy
ładowań w prawie zupełnie pustych przestrze
niach były badane a nawet w pewnym stopniu objaśnione przez D e la Rue, Croockesa, Schu- stra, M oultona i przez opłakanego już przez nas Spottiswoodea, ja k również i przez roz
maitych zdolnych zagranicznych eksperym en
tatorów . Obecne badania C roockesa obja
śniły pochodzenie szerokich, cytrynowo-żół- I tych smug w fosforescencyjnem widmie pe-
758 W SZEC H SW IA T. Nr. 48.
wnych ziem. P o przezwyciężeniu niesłycha
nych trudności rozm aitego rodzaju zdołał Croockes przekonać się, iż pochodzą one od pierw iastku itru , który je st daleko b a r
dziej rozpowszechniony w przyrodzie, niż .mo
żna było oczekiwać. W niosek tego rodzaju w yraża się kilku zaledwie słowy, lecz ci jed y nie, co sami przedsiębrali tego rodzaju poszu
kiw ania są zdolni ocenić um iejętność i wy
trw ałość, prow adzącą do ostatecznego rozw ią
zania.
G odne pilnej uwagi spostrzeżenie H alła z B altim ory, że prąd y elektryczności w w a r
stwie przewodnika ulegają działaniu siły m a gnetycznej, było przedm iotem wielu rozpatry- wań. M r. Shelford Bidwell po djął dośw iad
czenia dążące do wykazania, iż zjawisko H a lla je s t już następcze (secondary) i że je s t wy
w ołane przedewszystkiem (in the first instan- ce) przez siły mechaniczne, działające na przewodnik prądu, umieszczony w silnem po
lu m agnetycznem . P oglądy p. B idw ella zga
dzają się co do głównych punktów z podzia"
łem m etali dokonanym przez H a lla na dwie grupy, zależnie od k ierunku, w jakim zachodzi zjawisko.
(c£. c. n.).
skreślił
M aksym ilijan Flaum.
( Materyjał historyczny podług Koppa).
(Ciąg dalszy).
W szystkie dotychczas przytoczone teoryj e o przyczynach zjawisk powinowactwa chemi
cznego, choć wielce się przyczyniły do posu
nięcia naprzód pojęć o reakcyjach chemicz
nych, jed n ak zaraz po zjawieniu się nap o ty k a
ły zwykle przeciwników, którzy stara li się do
wieść wielu błędów, w sam ej rzeczy istn ieją
cych w powyższych teoryjach. Ż a d n a też z tych teoryj długo powagi swej nie utrzym a
ła. Zjawienie się nauki B erth o lleta (1748—
1822) z tego względu stanow i epokę w histo
ryi rozwoju pojęć o powinowactwie chemicz-
nem. Zasady, przyjęte i objaśnione przez tego uczonego, prędko znalazły wielu adep
tów, choć nie brakło im też na przeciwnikach.
Pom im o to i teraz jeszcze w wielu razach ob
jaśnienie reakcyi w myśl teoryi B ertholleta tak je s t łatwem , prostem i przekonywającem, że i nowocześni chemicy teoryją tę w Wyso
kiem m ają poważaniu i dość często się nią posługują. Różnicę pomiędzy powinowactwem chemicznem a ogólną siłą przyciągania B er- thollet up atruje w tem, że pierwsza działa na cząsteczki minimalnej wielkości, których wła
sności fizyczne, ja k o to: form a, spójność i skłonność do przechodzenia w stan gazowy, ogrom ną odgryw ają rolę, gdy tymczasem d ru ga działa na masy, n a które stan ich fizyczny żadnego w tym razie wpływu nie wywiera.
O b ala on przypuszczenie B ergm ana, podług którego ciało a działając na bc tworzy ab a uw alnia c, jeśli do b ma większe powinowac
two (siłę atrakcyi) niż do c. P o d łu g B er
tho lleta gdybyśmy zadaw alniali się jedynie przypuszczeniem siły atrakcyi, musielibyśmy wywnioskować, że w tym razie rezultatem będzie ciało abc. Je d n a k ta k nie jest, a B er- thollet s ta ra się to w następujący sposób ob
jaśnić. W szystkie ciała m ają względem siebie powinowactwo, k tó re się wtedy przejaw ia, gdy najm niejsze cząsteczki ciał stykają się z sobą.
Chemiczne zaś działanie jednego ciała n a drugie zależy nie tylko od tej siły, ale i od stosunku ilości, w jakiej ciała działają na siebie. Ciało zaś wtedy nie przyjmuje udzia
łu w reakcyi, jeśli się wydziela z t. z w. sfery działania już to jako osad, już to jak o u la t
niający się gaz. J e ś li np. działa a na bc (obadwa ciała w roztw orach) i żadne z ciał mogących w tym razie powstać, nie wydziela się, w takim razie rezultat, zależąc tylko od powinowactwa i ilości wstępujących w działa
nie ciał, wskaże nam , że odpowiednio do tych dwa wielkości a podzieli się między b i c—
nastąpi t. zw. równowaga chemiczna. Z a m iarę tego rezu ltatu B erth ollet przyjm uje ilo
czyn z masy przez siłę powinowactwa, iloczyn ten nazywa on „masse chim ique“, m asą chemi
czną lub momentem chemicznym. J u ż z tego można widzieć, o ile rezu ltaty jego doświad
czeń powinny się różnić od rezultatów , otrzy
m anych przez B ergm ana i K irw ana. P odług B erth olleta wypada, źe im większą je s t siła powinowactwa, tem m niejszą (przy jednako-
Nv. 48. W SZRCnŚW IA T. 759 wym rezultacie) powinna być ilość ciał nasy
cających się wzajemnie i naodwi’ót. W praw dzie niektóre reakcyje sprzeciwiają się temu, ale posłuchajmy, co mówi B erthollet o wpły
wie siły spójności i skłonności ciał do przy
bierania postaci gazowej, a potem zdołamy j objaśnić i te reakcyje. D ajm y na to, źe a działa n a bc. M ała cząsteczka a, łącząc się wskutek swego powinowactwa z odpowiednią m ałą cząstką c, tworzy m inim alną ilość związ
ku ac, gdy tymczasem uwolniona przez to cząstka b związku bc, w skutek doskonałej elastyczności ciała b wydziela się jak o gaz.
N astępna cząstka a działa w ten sam sposób na bc, łącząc się z c a uwalniając znów pewną ilość b i w ten sposób ostatecznie, przydanych w arunkach fizycznych ciała b, możemy je zu
pełnie uwolnić ze związku bc. To ulatnianie się ciała b nazywa się wydzielaniem ze sfery działania. Tym sposobem możemy sobie ob
jaśnić np. działanie kwasu siarczanego na zwykłą sól kuchenną (związek metalu sodu z pierw iastkiem chlorem ). Cząstka kwasu siarczanego wskutek swego powinowactwa do sodu łączy się z cząstką tego metalu, uw al
niając odpowiednią ilość chloru, który z wo
dorem (pozostałym przy działaniu kwasu s ia r
czanego na sod) łączy się tworząc gaz, t. zw.
kwas chlorowodorny; gaz ten, m ając swobo
dne ujście, wydziela się, pozwalając w ten sposób dalej działać kwasowi siarczanem u na sól. W idocznem je st, że koniecznie trzeba przy tej reakcyi pozwalać gazowi chlorowo- dornemu uchodzić (wydzielać się ze sfery dzia- łania), gdyż w przeciwnym razie obecność jego przeszkadza przystąpić dalszym ilościom kwasu siarczanego do soli, a może też działać w sposób odwrotny, t. j. z nowo utworzonego związku, siarczanu sodu, może wydzielić kwas siarczany i utworzyć znów chlorek sodu, wskutek czego przyspieszy nastąpienie chem i
cznej równowagi. U suw ając te przeszkody, t. j. pozw alając kwasowi chlorowodornemu wydzielać się (uchodzić) możemy go całkowi
cie uwolnić ze związku z sodem. Zupełnie tak samo rzecz się ma, gdy jedno z ciał, pow sta
jących przy reakcyi chemicznej, wydziela się jako osad, gdyż i wtedy wskutek doskonałej spójności swych cząsteczek, raz utworzywszy się, nie przyjm uje ono udziału w dalszej re a k cyi. W ten sposób np. siarczan potasu, dzia łając na chlorek barytu, z początku utworzy *
pewną, m ałą ilość osadu, siarczanu barytu, który wydalony ze sfery działania chemiczne
go, pozwoli następnym cząstkom wziętych ciał działać na siebie, wskutek czego, źe się tak wyrazimy, cała zawartość b a ry tu z jego połączenia z kwasem solnym (t. j . z chlorku barytu) połączy się z kwasem siarczanym, za
wartym w siarczanie potasu. N a tu raln ie re- akcyja ta tylko w razie wzięcia odpowiednich ilości związków może doprowadzić do całko
witego połączenia b ary tu z kwasem siarcza
nym. Modyfikacyja, wyrażona w ostatniem zdaniu, do nauki B ertholleta wprowadzoną została dopiero po odkryciu w chemii praw a stałości stosunków ').
Powiedzieliśmy wyżej, że niektóre reakcyje zdają się przeczyć prawu B ertholleta. Z oba
czymy, ja k je B erth ollet objaśnia. W iadom o np. że am onijak łączy się z mniejszą ilością kwasów, niż potaż lub soda gryząca, tworząc sole obojętne, z czego wynika, podług pojęcia momentu chemicznego, że am onijak większe ma powinowactwo do kwasów niż te zasady.
A jed n ak wiemy, że potaż lub soda uw alniają am onijak z jego związków z kw asam i—nie je st to jed nak skutkiem silniejszego powino
wactwa do kwasów tych zasad niż am onijaku, I ale skutkiem tego, że am om jak jako gaz, u-
bywając naprzód ze związku w minimalnej ilości, pozwala potażowi łączyć się z kwasem, sam zaś stopniowo u latn ia się zupełnie.
W podobny sposób objaśniam y i inne re a k cyje.
W spółcześnie jedn ak zarodki nowej teoryi, której przedstawicielami byli dwaj uczeni na początku naszego wieku, O nufry D a ry i J a n J a k ó b Berzelijusz, o tyle się już rozwinęły, że wobec nich poprzednie teoryje ostać się nie mogły.
J u ż pierwsze doświadczenia, robione w dzie
dzinie elektryczności, wykazywały uczonym pewien związek, a raczej pewien wpływ, jak i wywierają zjawiska elektryczności na zjawis
ka chemiczne i naodwrót. Pominiem y tu taj doświadczenia Priestleya, B erth o lleta, Caven- disha, Galvaniego, Yolty i innych, a zwróci
my tylko uwagę na doświadczenie, wykonane
') Podług tego prawa w każdym związku chemicz
nym stosunek ilościowy jego części składowych pozostaje zawsze jeden i ten sam.
760 w s z K im s w i AT. N r 4 8 .
w 1800 r. przez Nickolsona i C arlislea, którzy rozkładając wodę zapomocą strum ienia elek
trycznego, zauważyli, źe jej część składow a wydzielająca się na biegunie dodatnim , zm ie
nia kolor fijoletowy lakm usu na kolor czerwo- ny, gdy tymczasem wydzielająca się na bie
gunie ujemnym zmienia ten kolor na niebie
ski. W idocznem było, że ta reakcyj a n astą
piła w skutek wydzielania się kwasu na pierw szym, a zasady na drugim biegunie. P o do- kładnem zbadaniu tego doświadczenia przeko
nano się, że właściwie kwas i zasada wydziela
ły się za każdym razem wskutek obecności soli rozpuszczonych w wodzie, k tó ra nigdy widocznie nie była b ra n a w stanie chemicznie czystym '). N astępne doświadczenia Berze- lijusza i H isin g era doprowadziły do wniosków zupełnie zgodnych z powyższemi. Poddaw ano działaniu strum ieni elektrycznych różne sole;
na biegunie ujemnym wydzielały się części składowe m ataiiczne, ja k wodór, alkalija (zasady) i ziemie, n a d o d a tn im : tlen, kwasy i chlor. Z tego zachowania się wszystkich soli wywnioskował Berzelijusz, że istnieje r ó żnica elektryczna między kw asam i a zasada
mi. Prócz tych doświadczeń poddaw ano też działaniu elektryczności ciała mniej złożone, ja k np. am onijak (połączenie azotu z wodo
rem ), przyczem na biegunie dodatnim otrzy
mywano azot, na ujemnym zaś wodór. Podo- bneż doświadczenia ro b ił angielski chemik Davy, a teoryja jego elektrochem iczna brzmi w streszczeniu: wszystkie substancyje, m ające względem siebie powinowactwo chemiczne, znajd u ją się w różnym stanie elektrycznym a siła ich powinowactwa w zrasta odpowiednio do siły napięcia elektrycznego. D alsze wnio
ski z tej teoryi są n a stę p u ją c e : zjaw iska ele
ktryczne i chemiczne zależą od jednych i tych samych przyczyn; elektryczne przyciąganie i odpychanie ciał w arunkuje chemiczne tworze
nie się ich i rozpadanie. Co się tyczy m etali, to D avy sta ra się dowieść, że napięcie elek
tryczne przy zetknięciu się dwu metali tem jest większe, im większą je s t ich siła powino
wactwa. C ała różnica przyczyny, wywołują-
) Woda chemicznie czysta składa się jedynie z tlenu i wodoru. Przy działaniu strumienia elektrycznego na taką wodę otrzymujemy na dodatnim biegunie tlen, na tijemnym wodór.
cej chemiczne i elektryczne zjawiska, nie leży w niój samej, lecz w ilości m ateryj d z ia ła ją cych. P rzy zjawiskach chemicznych działają na się najm niejsze cząstki ciał, przy elek try cznych zaś większe masy. W ten sposób m u
simy przypuścić, źe przy połączeniu chemicz- nem m a miejsce coś w rodzaju wyrównania różnoimiennych elektryczności, przy rozłoże
niu zaś części składowe w racają niejako do tego stanu elektrycznego, w jakim się znajdo
wały przed połączeniem. D latego też te czę
ści, które są właściwie dodatnio elektryczne w skutek wzajemnego przyciągania różnoimien
nych elektryczności otrzymujemy na biegu
nie ujemnym, a ujemno elektryczne n a d o dat
nim. N a tu raln ie starano się te własności e- lektryczne przenieść na najmniejsze cząstki ciał i Schweigger wypowiedział teoryją, po
d łu g której ciało każde składa się z cząstek krystalicznych. K ryształk i te tyle m ają bie
gunów ile kątów, przyczem dyjam etralnie przeciwległe kąty m ają też różnoim ienne elek
tryczności. T rudno n atu ra ln ie było doszukać się w doświadczeniach dowodów prawdziwo
ści tej ostatniej teoryi i była ona o tyle wa
dliwą, o ile zupełnie dowolną. To też ani je dnego obrońcy tej teoryi przytoczyć nie mo
żemy. N ato m iast prawie wszyscy chemicy początku naszego stulecia przyjęli jednom yśl
nie teoryją B erzeliusa ("1819). Uczony ten o bd arza każdy atom pewną ilością elek try czności, bliżej nie określoną. Ilość elektry
czności, zaw artej w jednym biegunie, nie ko
niecznie powinna się równać ilości zawartej w przeciwległym. T ak np. w tlenie przew a
ża ilość elektryczności ujem nej, w sodzie— do
datniej. A bsolutna ilość elektryczności j e dnego bieguna może być różną w różnych cia
łach, od większej zaś lub mniejszej przewagi ilości elektryczności w różnoimiennych biegu
nach zależy miejsce, jak ie ciało zajm uje w szeregu elektrycznym. Otóż to napięcie ele
ktryczności, zależne w znacznej m ierze od tem peratury, je s t przyczyną zjawisk łączenia się różnoim iennych biegunów elektrycznych atom ów dwu różnych ciał. P rzyczyną więc powinowactwa chemicznego i, co za tem idzie, wszelkich reakcyj chemicznych jest, podług Berzeliusa, elektryczność.
Teoryje Davyego i Berzeliusa rzucają zu
pełnie inne św iatło na przyczyny powstawa
nia związków chemicznych. Obierlwie te ele
Nr. 48 W 8ZRCH ŚW IA T. 7(M ktrochem iczne teoryje przyznają w związkach
istnienie jakichś dwu odrębnych, przeciwle
głych sobie (pod względem własności fizycz
nych) m ateryj. J u ż L aveisier zaczął rozwi
ja ć pojęcie dualizmu w związkach chemicznych, lecz, trzeba przyznać, po raz pierwszy teoryją dualistyczna pojaw iła się tak jasno wyłożona u B etzeliusa pod postacią jego elektroche
micznej teoryi. T eoryją ta w wielu wypad
kach doskonale daje się zastosować. T ak np.
łączenie się zasad z kwasami przy tworzeniu soli można sobie zapomocą tej teoryi dobrze objaśnić. W ciałach zaś, których zachowa
nie się przy ich rozkładzie zapomocą strum ie
nia elektrycznego je s t nieco zawikłanem lub mniej jasnem niż w powyższym wypadku, trudno się dopatrzeć działania elektryczności, jako bezpośredniej przyczyny utworzenia się związku. Gorliwi uczniowie Berzeliusa, jak również on sam, nie zwrócili na to uwagi i za
stosowali elektrochem iczną teoryją do wszy
stkich zjawisk chemicznych.
(d. 7i.).
LAMPY ELEKTRYCZNE PRZENOŚNE.
Raport G. Trouvego, odczytany na posiedze
niu Akademii francuskiej w d. 3 Listopada 1884 r. przez p. Jamina.
L am pa elektryczna przenośna, którą mam zaszczyt przedstaw ić Akadem ii i k tórą nazy
wam powszechną lam pą bezpieczeństwa, prze
nośną, autom atyczną, niewywrotną i dającą się regulować, zpowodu własności, które po
siada, m a służyć we wszystkich wypadkach gdy potrzeba św iatła żywego, chwilowego i nieprzedstaw iającego żadnego niebezpieczeń
stwa. Przyrządów tego rodzaju obmyśliłem dwa typy, znacznie różniące się między sobą:
jeden je s t przeznaczony do celów przem ysło
wych, w których bezpieczeństwo je s t pierw
szym warunkiem , drugi zaś do oświetlenia domowego; nie zastępuje on lam p oświecają
cych m ieszkanie przez czas dłuższy, lecz lam p ki ligroinowe i t. p., ta k niebezpieczne i n ie wygodne do przenoszenia, a potrzebne prawie
ciągle wżyciu domowem. Pierwszy ro d z a j,ta k nazwany typ przemysłowy, zaczyna działać do
piero w chwili, kiedy człowiek posługujący się nim (studniarz, gazownik, górnik i t. p.) przy
twierdzi go do pasa, ażeby mieć swobodne ręce. L am pa ta k a gaśnie sam a przez się, gdy się ją weźmie za rękojeść, albo gdy się za nią trzym a podczas przenoszenia.
L am pa drugiego rodzaju, k tó ra je s t prze
znaczona do użycia domowego, przeciwnie za
pala się autom atycznie gdy się ją weźmie za rękojeść, a gaśnie sam a przez się, gdy ją po
stawi się na stole lub na jakiej innej podsta
wie.
Ogólna budowa przyrządu w obudwu r a zach je s t jed n a i ta sama. S k ła d a się on ze skrzynki lub naczynia z przegródkam i, które służy za zbiornik płynu do stosu mego pomysłu z dwuchrom ianem potasu, podobnego do te go, ja k i przedstawiłem Akadem ii na jej posie
dzeniu 19 M arca 1883 r..
Do pokrywy naczynia są przytw ierdzone sztabki cynkowe i węglowe, a lam pa żarowa
| jest otoczona podwój nem szkłem krysztalo-
j wem, które nadto je s t pokryte klatką m eta
lową.
W obu tych rodzajach lam pa je s t przytwier- I dzona pionowo, albo też z boku stosu, zaopa
trzonego w tym celu w pierścień metalowy.
Pokryw a razem ze sztabkam i cynkowemi i węglowemi może podnosić się i opadać w na
czynie napełnione płynem, a ten ruch właśnie sprawia zapalanie się, regulowanie i gaśnięcie lampy. W pierwszym typie przyrządu ręk o jeść je s t przytwierdzona do pokrywy, rozumie
się, że trzym ając lub zawieszając lam pę za tę rękojeść, utrzym uje się cynk i węgiel stosu na zewnątrz płynu. Skoro tylko puścimy rękojeść i zaczepimy lampę zapomocą h a
czyka, przytwierdzonego z boku, cynk i wę
giel zanurzają się w płynie i lam pa zapala się autom atycznie, a gaśnie jeżeli weźmiemy za rękojeść.
W drugim rodzaju przyrządu rękojeść nie je st ju ż przytwierdzona do pokrywy, ale znaj
duje się na zbiorniku. N astępstw em tego jest, że kiedy trzym amy przyrząd za rękojeść, wtedy pokrywa może swobodnie opuścić się, cynki i węgle zanurzają się w płynie i lam pa zapala się.
762 W S Z E C H Ś W I A T . Nr 48.
P okryw a je s t połączona zapotnocą p rę ta z podstaw ą znajdującą się u dołu, na której opiera się lam pa, gdy ją chcemy postawić na stole lub na ziemi. Tym sposobem kiedy przyrząd je s t już niepotrzebny, wtedy stawia- my gdziekolwiek lam pę, cynki i węgle stosu
wać wysokość i utrzymywać we właściwem położeniu pokrywę.
P rzy rządy te służące do przemysłowego albo domowego użytku, wykonałem w formie cylindrycznej i dodałem do nich urządzenie
Lampa elektryczna Trouvśgo, przedstawiona w chwili, kiedy nie działa i w położeniu pochyłem, ażeby wykazać skuteczność przyrządu, zabezpieczającego od wywrócenia. Rysunek przedstawia
j ą w y3 rzeczywistej wielkości.
unoszą się po nad płyn i lam pa gaśnie. R e g u lowanie przyrządów wykonywa się zapomocą m utry i wydłużonej śruby, wyciętej n a wyżej wspomnianym pręcie, który pozwala regulo-
zabezpieczające od wywrócenia a podobne do prętów parasola.
P rzyrządy przedstawione A kadem ii mogą dostarczyć św iatła o natężeniu, wyrównywa-
Nr 48. W S Z E C H S W I A T . 763 jącem co najwyżej pięciu świecom w ciągu
trzech godzin albo jednej świecy w ciągu piętnastu godzin; ale przyrządy te mogą być budowane co do wymiarów większe lub m niej
sze od przedstawionego, oraz w tak i sposób że trwałość i natężenie ich św iatła mogą być powiększane w edług naszej woli. Lam py te są bardzo lekkie, równie łatw e do przeniesie
nia ja k lam pa olejna lub świecznik, a oprócz podwójnego otoczenia lampy żarowej przed
staw iają jeszcze bezwzględne bezpieczeństwo w użyciu, gdyż nie m ają żadnego kom utatora, nie może więc w nich powstać isk ra z powodu przerw ania obwodu i mogą być używane n a
wet w atmosferze najbardziej wybuchowej.
F i g . 2.
Lampa elektryczna Trouvego w chwili działania. Pokrywa z węglami i cynkami opadła, a u dołu, widać podstawę, do której je s t przytwierdzony pręt, utrzym ujący tę pokrywę.
WSZECHŚWIAT. N r. 48.
mm ni mm
PO E K W A D O R Z E
przez
J a n a S z to lc m a n a .
R i o b a m b a.
(Ciąg dalszy).
N iektórzy wyprowadzają, nazwę R iobam ba od wyrazu R ayobam ba— coby miało znaczyć
„rów nina piorunów 41 '), od znacznej niby licz
by piorunów, k tó ra tu rok rocznie spada.
Mnie się jed n ak zdaje, źe etym ologija ta dość je st sztuczna, raz dla tego, że istnieje przecież wyraz „rio“ oznaczający rzekę, a właśnie przez równinę riobam beńską przepływ a kilka znacznych strum ieni, ja k R io Lycan, R io San L uis i Rio C ham bo; a powtóre, źe ksiądz Yelasco, dobrze w tych rzeczach poinform o
wany , nic nie wspomina o tem, aby kiedykol- wiekbądź R iobam ba nosiła nazwę R ayobam ba. W każdym razie, czy „ rio “ czy „rayo“
nazwę tę odnieść należy do czasów po-podbo- jowych, gdyż ta k jeden ja k i drugi wyraz są pochodzenia hiszpańskiego i tylko dodano pó
źniej indyjski bam ba, tw orząc tym sposobem nazwę mięszaną, co zresztą dość często spoty
ka się w południowej Am eryce. Dziś m iasto noszące tę nazwę, stanowi stolicę prowincyi Chimborazo, ochrzczonej tak od k ró la K ordy- lijerów ekwadorskich.
Pasm o K ordylijerów w tein miejscu rozsze
rza się znacznie, tworząc dwa g rzbiety—
wschodni i zachodni, między którem i rozciąga się obszerna rów nina, m iejscam i zupełna, miejscami zaś mniej lub więcej falista i j a r a mi poprzecinana. Z a główny je d n a k g rz b ie t uważać należy zachodni, jako stanow iący lini- ją wodorozdziału między system am i A tlan ty k u i Pacyfiku, tu wznosi się dumnie, im ponująco
0 Bamba, pampa a w Ekwadorze często pamba zna
czy w języku Quechua- -równinn.
olbrzym ia m asa góry Chimborazo, a w nie
wielkiej od niego odległości drugi ze śnie
żnych szczytów— Carahuayrazo; gdy jed n o cześnie we wschodnim grzbiecie w ystrzelają góry T un gu rag ua i E l A ltar. Nieco dalej ku południowi, oba grzbiety łączą się w jeden węzeł, tworząc potężną masę zapadłego i wy
gasłego wulkanu Asuay, który tylko czasowo śniegiem się pokrywa.
Równina, zaw arta między dwoma grzbieta
mi, posiada prawie n a całej rozciągłości g runt piaszczysty, z wyjątkiem jedynie dość głębo
kich jarów , którem i wspomniane rzeki płyną, a gdzie g ru n t przedstaw ia niewielkie równinki innego ch arak teru . N a oko sądzićby można, że g ru n t piaszczysty równiny riobambeńskiej musi być zupełnie jałowy, gdy przeciwnie, u- d ają się tu doskonale różne rośliny s tre f u- m iarkowanych, co prawdopodobnie przypisać należy domięszce popiołów wulkanicznych.
Gdym poraź pierwszy do R iobam ba od strony N a n te jech ał, widząc karłow ate i rzadko po
siane łodygi kukurydzy, sądziłem, że albo su
sza plon zniszczyła, albo że na tym jałowym, j a k mi się zdawało, gruncie, zbiór musi być nędzny. Gdym o to zapytał w R iobam ba, pokazano mi kłosy owego karłow atego mai- su —niewielkie wprawdzie, lecz bardzo g rub o
z iarn iste i w najlepszym gatunku. K łos taki w yrasta tuź ponad ziemią, a często napół w gruncie zagrzebanym zostaje. Często zale
dwie łokciowa łodyga posiada 3 a naw et 4 kłosy. Z ia rn a w niektórych gatunkach kuku
rydzy dochodzą niem al wielkości ziaren bobu.
Nieporównany widok przedstaw ia się z R iobam ba w dzień pogodny i chm ur pozba
wiony. Zwróciwszy się ku północy, widzimy na lewo olbrzym a Chim borazo do połowy białym śniegiem pokrytego; przy skośnych prom ie
niach zachodzącego słońca uw ydatniają się wszelkie nierówności gruntu, rzucające cień z jednej strony. Sam szczyt, ten szczyt, na którym jeszcze noga ludzka nie stanęła, odzie
wa lekki, przejrzysty obłok, jak b y welon dzie
wicy, nieskalanej jeszcze niczyjem do tk n ię
ciem. P oza nim i nieco na prawo C arahuay
razo, pomimo niepospolitego wzniesienia, wy
daje się niskim i nieznacznym; jakb y zawsty
dzony wychyla swą b iałą głowę z poza ra m ie nia swego potężnego sąsiada. K u północy przerwa, pozbawiona wyniosłych szczytów;
rzekłbyś olbrzym ia droga między olbrzymie-
