RECENZJE
235
Wrocławskie szkoły. Historia i architektura, pod redakcją Marii Zwierz, M u z e u m Architektury w e Wrocławiu, Wrocław 2004, ss. 255.
Przepięknie wydana, w dużym formacie i na kredowym papierze, książka towarzyszy wystawie pod takim właśnie tytułem, j a k a pre-zentowana była w Muzeum Architektury we Wrocławiu w dniach od 27 m a j a do 10 paź-dziernika 2002 roku. Jest to j u ż druga ekspozy-cja poświęcona szkolnictwu - pierwsza: Archi-tektura budynków uniwersyteckich. Projekty ze zbiorów M u z e u m Architektury we Wrocławiu, pokazana była dwa lata temu z okazji jubileu-szu trzechsetlecia Uniwersytetu Wrocławskie-go. Książka Wrocławskie szkoły, bogato ilus-trowana - reprodukowane eksponaty pochodzą ze zbiorów M u z e u m Architektury, M u z e u m Narodowego w e Wrocławiu i Warszawie, Bib-lioteki Uniwersyteckiej i BibBib-lioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej, Muzeum Miejskiego, Muzeum Archidiecezjalnego, Zgromadzenie Sióstr Urszulanek we Wrocławiu i ze zbiorów osób prywatnych, jest czymś znacznie więcej, niż katalogiem wystawy. Jest wynikiem zbio-rowego wysiłku kilkunastu autorów i stanowi ciekawie opracowany zarys dziejów wrocław-skiego szkolnictwa w okresie od średniowiecza do czasów obecnych.
Książka składa się z dwóch części. Część I: Historia wrocławskich szkół i szkolnictwa za-wiera 19 tekstów, w części II Architektura bu-dynków szkolnych jest tylko 7 artykułów, zde-cydowanie zatem dominuje historia oświaty nad historią architektury.
Część I otwiera artykuł Rafała Dutkie-wicza i Michała Kaczmarka Wrocław - miasto, które jednoczy, który, pełniąc funkcję wprowa-dzenia, ukazuje burzliwą historię śląskiej stoli-cy. Autorzy krótko ukazali ważne momenty zwrotne w dziejach miasta, od j e g o powstania w X wieku, j a k o grodu - warowni, poprzez kolejne zmiany przynależności państwowej, gdy Wrocław w r a z ze Śląskiem stanowił część monarchii piastowskiej, czeskiej, od 1526 r. habsburskiej, od 1740 r. pruskiej, a po zjedno-czeniu - niemieckiej aż do zakończenia II woj-ny światowej, gdy znalazł się w polskich grani-cach. Miał też Wrocław w swej historii epizod węgierski i, w czasie wojen napoleońskich, francuski. Ta charakterystyczna cecha historii miasta, była w dużej mierze powodem, co pod-k r e ś l a j ą autorzy, bogactwa i różnorodności
j e g o kultury. Jak piszą: „ Ż y w e kontakty han-dlowe, kościelno-religijne, p o l i t y c z n e o r a z kulturalne, literackie i artystyczne wielu wroc-ławian z całą Europą, a także krajami na in-nych kontynentach, zbliżały ich do świata, roz-budzały w nich wyobraźnię, pasje poznawcze oraz potrzebę zrealizowania się w sferze ducha". I dalej: „Dzięki bogactwu i hojności miesz-czaństwa i duchowieństwa wrocławskiego roz-wijał się mecenat artystyczny w e wszystkich epokach, a zróżnicowane i zmieniające się gusta powodowały, że do miagusta nad O d r ą m a s o -wo napływali twórcy niemal z całej E u r o p y " (s. 17). Wielonarodowość i zróżnicowane po-trzeby mieszczaństwa zaowocowały wielością form organizacyjnych i programowych wrocławskiego szkolnictwa, które, z d a n i e m a u -torów, miało miejsce do przełomu XVIII i XIX wieku, kiedy szkolnictwo „zostało wtłoczone w scentralizowane struktury protestanckich Prus i poddane unifikacji i ścisłej kontroli władz państwowych". Takie postawienie zagadnienia, o wyraźnie pejoratywnym charakterze, wydaje się być poważnym uproszczeniem, zwłaszcza gdy jednocześnie piszą autorzy o wprowadzeniu przez Prusy przymusowości szkolnictwa, o re-formatorskiej działalności Johanna Ignaza Fel-bigera, czy o odgórnym przeszczepianiu na grunt szkoły idei wychowawczych Johanna Heinri-cha Pestalozziego.
Kazimierz Bobowski, w artykule Wroc-ławskie szkoły elementarne i średnie od śred-niowiecza do końca XVIII wieku, przedstawił w u j ę c i u c h r o n o l o g i c z n y m r ó ż n o r o d n o ś ć typów wrocławskich szkół, ich r o z w ó j ilościo-w y i jakościoilościo-wy. Dzieje ilościo-wrocłailościo-wskiego szkol-nictwa biorą swój początek od około ostatniej ćwierci XI, kiedy j u ż działała szkoła katedral-na, uważana za najstarszą szkołę na Śląsku, choć najwcześniejsza u d o k u m e n t o w a n a wia-domość o niej pochodzi z 1212 roku. Od poło-wy XIII wieku zaczęły powstawać szkoły przy klasztorach i kolegiatach. Również w drugiej połowie XIII w i e k u pojawiły się miejskie szkoły parafialne, co u w a ż a n e j e s t za wielki sukces rady miasta. Warta podkreślenia jest, datująca się od połowy XIV wieku wielka ofiar-ność mieszczaństwa i rady miejskiej na rzecz bied-nych uczniów, wspierabied-nych finansowo i materialnie,
236
RECENZJE aby umożliwić im naukę. W dobie renesansu, obie wrocławskie szkoły miejskie - św. Marii Magdaleny i św. Elżbiety, uzyskały status gim-nazjów protestanckich, znanych z wysokiego poziomu nauczania, a czas kontrreformacji spowodował pojawienie się w mieście jezuitów. Działalności szkół protestanckich, do których, obok dwóch wymienionych wyżej, należała założona w 1538 roku protestancka szkoła miejska przy parafii św. Ducha (dzieje tej szko-ły w latach 1538-1945 zaprezentował Udo Wörffel), więcej uwagi poświęciła w swej roz-prawce Lucyna Harc, natomiast Andrzej Paweł Bieś SI przedstawił dzieje szkolnictwa jezuic-kiego. W artykule Bobowskiego razi w odnie-sieniu do 1763 roku użycie terminu „szkoła podstawowa"; termin „elementarna", którego autor zresztą dalej prawidłowo używa, byłby znacznie bardziej na miejscu. Artykuł L. Harc, ciekawie i ładnie napisany, raz tylko „zazgrzy-tał" sformułowaniem: „Po przekształceniu placówki w gimnazjum realne doposażono jąw oprzyrządowanie" [podkreślenie - J. S.]. A. P.
Bieś poprzedził swoje rozważania krótkim ry-sem dziejów powstania i zadań zakonu. Stara-nia o sprowadzenie jezuitów na Śląsk trwały ponad osiemdziesiąt lat - od 1554 do 1638 ro-ku. Wszelkie próby spotykały się z silnym oporem protestanckiej rady miasta i dopiero zwycięstwo Habsburgów w bitwie pod Białą Górą umożliwiło wydzielenie z dawnej jezuic-kiej prowincji austriacjezuic-kiej, nowej prowincji czeskiej. Próby przyjazdu jezuitów do Wrocła-wia nadal jednak spotykały się z wrogością mieszczan i dopiero drogą fortelu, w zamknię-tym powozie, przeor wrocławskich krzy-żowców, przemycił do miasta dwóch przedsta-wicieli zakonu. Już w niecałe trzy tygodnie po przybyciu jeden z jezuitów rozpoczął naucza-nie, a po kilku miesiącach jezuici otrzymali własny budynek „na mieszkanie dla zakon-ników i szkołę". Kolejne lata przynosiły rozwój organizacyjny jezuickiej szkoły, aż do 1702 г., gdy uzyskała przywilej nadawania stopni nau-kowych i status Akademii, która z czasem przekształciła się w uniwersytet. Wszechstron-nie przedstawił autor funkcjonowaWszechstron-nie wrocław-skiej szkoły jezuickiej - j e j organizację i program, zasady dydaktyczne i wychowawcze, rolę soda-licji mariańskiej, teatru szkolnego, uczniów i na-uczycieli. Artykuł wieńczy imienny wykaz pre-fektów i nauczycieli jezuickiej szkoły humanistycznej w latach 1638/39 - 1754/55.
Ważną częścią wrocławskiej społecz-ności byli Żydzi. Dzieje ich szkolnictwa do po-łowy XIX w. przedstawił Leszek Ziątkowski, zaś edukację dzieci i młodzieży żydowskiej w la-tach 1918-1943 Roland B. Müller. W artyku-le L. Ziątkowskiego brakuje choćby kilku zdań o zmiennych warunkach osiedlania się ludnoś-ci żydowskiej w mieśludnoś-cie i wynikającej stąd jej liczebności. Nie wiemy, jaki odsetek społecz-ności Wrocławia stanowili Żydzi i jakie były w związku z tym ich potrzeby edukacyjne, zwłaszcza od XVIII w., a więc od momentu prawnego usankcjonowania gminy żydowskiej. Swoje wywody autor rozpoczyna zasadniczo od schyłku XVIII w. z uwagi na brak dokład-niejszych wiadomości dla okresu wcześniej-szego. Skupił się zwłaszcza na pruskiej polity-ce społecznej i oświatowej, udziale państwa w organizacji szkół dla chłopców i dziewcząt żydowskich. Jak stwierdza, „deklarowana ze strony państwa chęć zreformowania niższego szkolnictwa przez dziesięciolecia pozostawała na papierze". W tej sytuacji, w latach dwudzie-stych XIX w., ponad połowa dzieci chodziła do szkół prywatnych, a jedna trzecia nie uczyła się w ogóle. Nie oznacza to jednak, że państwo nie interesowało się stanem żydowskiego szkolni-ctwa prywatnego. Przeprowadzona na polece-nie Pruskiego Królewskiego Konsystorza dla Śląska w 1817 r. inspekcja żydowskich szkół prywatnych wykazała w większości przy-padków niezadowalający stan tych szkół i wy-wołała projekt zamknięcia owych
Winkelschu-len (co autor przetłumaczył dosłownie jako
„szkoły w zaułkach" a co raczej należy okreś-lić zgodnie z terminologią oświatową jako szkoły pokątne) i w to miejsce utworzenia no-wych szkół, podległych ściślejszej kontroli. Próby realizacji tego projektu i trudności z tym związane, aż do chwili powołania do życia Ży-dowskiego Seminarium Teologicznego Fundacji Fraenckla - w 1854 r. powstał wydział rabinac-ki a dwa lata później nauczycielsrabinac-ki, są tematem dalszej części artykułu. Natomiast szczegółowe dane o liczebności ludności żydowskiej i udzia-le młodzieży żydowskiej w szkolnictwie pub-licznym i prywatnym na wszystkich poziomach kształcenia w latach 1918-1943 przynosi wspomniany wcześniej artykuł R. B. Miillera.
Kolejnym przykładem różnorodności form i typów wrocławskiego szkolnictwa są ar-tykuły Marii Zduniak Szkolnictwo muzyczne
we Wmcławiu w XIX i pierwszej połowie XX wie-ku oraz Teresy Kulak prezentujący szkolnictwo
RECENZJE
237
prywatne, z a w o d o w e i specjalne. A u t o r k apierwszego z nich ukazała zarówno rolę edukacji muzycznej w szkolnictwie ogólnym, jak i funk-cjonowanie szkół stricte muzycznych, poczy-nając od powstałego w 1815 roku Królewskiego Akademickiego Instytutu Muzyki Kościelnej, poprzez f u n k c j o n o w a n i e różnorodnych pry-watnych szkół muzycznych, zwanych często instytutami, aż do lat osiemdziesiątych X I X w., gdy rozpoczęły s w o j ą działalność dwa konser-watoria - Wrocławskie i Śląskie. Teresa Kulak przedstawiła początki i rozwój szkolnictwa realnego (pierwsza szkoła tego typu powstała j u ż w 1765 roku), f u n k c j o n o w a n i e pierwszego w e Wrocławiu seminarium nauczycielskiego (1769 г.), pierwszej publicznej szkoły dla dziewcząt (1767 г.). Szkolnictwo zawodowe zaistniało w e Wrocławiu j u ż w 1745 г., gdy powstało Kolegium Medyczne, potem Zakład Medyczno-Anatomiczny. W 1790 r. powołano do życia Królewską Szkołę Sztuki a 10 lat później Królewską Szkołę Budowlaną. W XIX w. m o z a i k a s z k o l n a W r o c ł a w i a p o s z e r z a ł a się - pojawiły się zakłady dla głuchoniemych i ociem-niałych, rozwijały szkoły realne, zawodowe. W konkluzji autorka stwierdziła, że „szkolnict-w o p a ń s t „szkolnict-w o „szkolnict-w e , m i e j s k i e i p r y „szkolnict-w a t n e zostało w tym c z a s i e o d g ó r n i e u j e d n o l i c o n e pod względem poziomów i programów nauczania, a dynamiczny rozwój publicznego szkolnictwa podstawowego i średniego ogólnokształcącego wpływał na zmniejszenie się liczby szkół pry-watnych, które u progu X X wieku nabrały do-niosłego znaczenia w kształceniu zawodowym".
Dziejom szkół poświęcone są jeszcze trzy artykuły części pierwszej: Günthera Dittri-cha Gimnazjum Realne Zwinger we Wrocła-wiu, Danuty Bonieckiej Wrocławskie szkolni-ctwo ponadpodstawowe po II wojnie światowej i Teresy Kulak „Szkółka Polska" we Wrocła-wiu 1918-1939, choć nazwanie tej prywatnej inicjatywy oświatowej szkołą jest m o ż e nieco przesadne. Pozostałe teksty dotyczą różnych aspektów życia szkolnego np. Krystyna Mat-wijowskiego Uroczystości szkolne, Konrada G a j k a Wrocławski teatr szkolny w XVII i XVIII wieku, Magdaleny Karnickiej Przedstawienia na siedemnasto- i osiemnastowiecznych monetach i medalach nagrodowych szkół włocławskich, czy Jolanty Szablickiej-Żak Koncepcje pedagogiczne w szkolnictwie niemieckim u schyłku XIX wie-ku i w pierwszej połowie XX wiewie-ku. Ostatnie dwa artykuły części pierwszej w p r o w a d z a j ą nas j u ż w zagadnienia związane ze szkolną
architekturą: Magdalena Szatkowska pisze o Iko-nografii dawnych szkół wrocławskich a Iwona Binkowska o Wrocławskiej szkole w fotografii do 1945 roku - od inwentaryzacji architektury do malowniczego motywu.
W części drugiej, poświęconej architektu-rze budynków szkolnych, znalazło się wiele re-produkcji projektów gmachów, często w kilku wersjach, zdjęcia gotowych budynków, ich wnętrz, elementów zdobniczych. Po projektach tych widać, że, jak pisze Maria Zwierz „nad po-prawą jakości nauczania w szkołach pracowały specjalne komisje złożone z architektów, leka-rzy, pedagogów, których zadaniem było opraco-wywanie coraz bardziej funkcjonalnych i nowo-czesnych programów budownictwa szkolnego. T e m u s ł u ż y ł y p o d r ó ż e s t u d i a l n e p e d a g o g ó w i architektów, mające na celu upowszechnienie i wprowadzenie najlepszych rozwiązań".
Jedynym zarzutem, jaki m o ż n a postawić książce są pewne powtórzenia w sferze fakto-grafii w poszczególnych tekstach, zwłaszcza w ich początkowych i k o ń c o w y c h partiach. Wydaje się jednak, że przy tego typu pracy z b i o r o w e j , trudno b y ł o takich p o w t ó r z e ń uniknąć. Problematyka wielu artykułów za-zębia się, autorzy, c o f a j ą c się w czasie lub wy-biegając naprzód, musieli, chcąc nie chcąc, powtarzać informacje, zaprezentowane przez innych autorów. Pozostawienie ich przez re-daktorów może być j e d n a k przydatne tym czy-telnikom, którzy byliby zainteresowani niektó-rymi tylko zagadnieniami historii wrocławskich szkół i swój kontakt z książką chcieli ograni-czyć do wybranych tekstów.
Książka m a w pełni n a u k o w y charakter - wszystkim tekstom towarzyszą nienagannie opracowane i w wielu przypadkach obszerne przypisy, przywołujące d a w n ą i najnowszą, polską i niemiecką literaturę przedmiotu oraz materiały archiwalne. Wartość książki pod-noszą niemieckie streszczenia każdego z arty-kułów. Walory poznawcze i edytorskie powin-ny usatysfakcjonować zarówno historyków, j a k i zwykłych czytelników zainteresowanych historią szkolnictwa w ogóle a historią Wrocła-wia w szczególności.
