£ la a to * K e n tf, nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
L e c h C ie c h a n o w ic z
Początki przemysłu gumowego w Europie i na ziemiach polskich*
Opisano powstawanie przem ysłu gumowego w pierw szej połow ie X IX w.
w Europie. Przedstawiono początki tego przem ysłu na ziemiach polskich p o d zaboram i. Podano, że p ierw sza p o lsk a fa b r y k a wyrobów kauczukow ych pow stała ju ż w 1834 r. Uwydatniono przyczyny opóźniające rozwój rodzimego przemysłu. Jako fa b ryki uruchomione p rze d I wojną światową wymienia się noworadomską ''P o lo n ię ' i "Wolbrom". R ok rozpoczęcia produkcji wyrobów gumowych w czterech fabrykach je s t przedm iotem kontrowersji.
Słowa kluczowe: przem ysł gumowy, historia, Polska, Europa.
The beginning of rubber goods manufactu
re in Europe and on polish territories
Early development o f the European rubber industry in the fir s t h a lf o f the 19th century is described. The beginning o f rubber product manufacturing on annexed Polish territories is presented. The fir s t Polish rubber fa cto ry was established as early as 1834. A particular attention was p a id to reasons fo r serious delays o f the domestic industry. Two factories, namely "Polonia" at Noworadomsk and "W olbrom" came into operation before World War I. The initial production date fo r fo u r enterprises is a p o int o f controversy.
Key words: rubber industry, history, Poland, Europe
Kauczuk naturalny był znany i użytkowany w dzisiejszej Am eryce Łacińskiej co najmniej na kilka stuleci przed dotarciem tam Europejczyków. W iado
mo, że M ajowie znali pochodnie kauczukowe, węże, naczynia i inne przedm ioty codziennego użytku [1].
Według wiarygodnych źródeł ju ż w XI w. używali p i
łek kauczukowych przy obrzędach religijnych.
K rzysztof K olum b i jego towarzysze, biorący udział w drugiej wyprawie odkrywczej do Nowego Świata w latach 1493-1496, byli pierwszymi Europej
czykami, którzy oglądali na wyspie Haiti tubylców
* Dzięki staraniom Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego wkrótce ukaże się “Historia polskiego przemysłu gumowe
go” opracowana przez M. Basia, L. Ciechanowicza, W. Hryniewieckiego i W. Jurczakowskiego. Obejmuje ona lata 1918-1980, a więc okres II Rzeczypospolitej, drugiej wojny światowej i niemal całej PRL. Polecany uwadze PT Czytelników prezentowany artykuł rozszerza tę tematykę o mało znane fakty z historii polskiego przemysłu gumowego przed odzy
skaniem niepodległości (przyp. redakcji).
grających piłką zrobioną z kauczuku. Później pozna
no, że m ieszkańcy Am eryki Łacińskiej wyrabiali z kauczuku nieprzemakalne okrycia, obuwie, butelki itp.
wyroby. Przez wiele lat wyroby kauczukowe pozosta
wały egzotyczną ciekaw ostką przyw ożoną do Europy przez Hiszpanów i Portugalczyków.
Naukowo ujęty opis kauczuku, sposobów otrzy
m ywania i pewne sugestie dotyczące jego w ykorzy
sta n ia je s t z a słu g ą dw óch b ad aczy fran cuskich : Ch.M .de la Condam ine’a i F. Fresneau (1751). Odtąd datuje się w zrost zainteresow ania kauczukiem . W 1759 r. z brazylijskiego portu Para wysłano pierwszy transport kauczuku do Portugalii.
Pierwsze próby stosowania kauczuku w Europie były przeprowadzone z kauczukiem stałym przez w y
cinanie gotowych w yrobów z płatów lub sklejanie wyciętych części. Ważnym krokiem naprzód było zna
lezienie odpowiednich rozpuszczalników kauczuku.
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. S & O A tM ten cf nr 4
Trzewik z kauczuku naturalnego odzworowujący euro
pejski but skórzany, wykonany przez Indian z Amazo
nii na początku XIX w.
Problemy te wynikały z faktu, że Europejczycy nie dysponowali lateksem kauczukowym , gdyż szybko ulegał on koagulacji i nie nadawał się do transportu.
W 1772 r. w Paryżu i Londynie ukazały się w sprzedaży kawałki kauczuku w kształcie walca, ow i
nięte w papier, na którym był podany sposób użycia.
Kauczuk służył do wycierania śladów ołówka.
N a początku X IX w ieku z kauczuku zaczęto wyrabiać nici, woreczki do tytoniu i tabaki oraz inne podobne artykuły. W 1803 r. w Paryżu powstała pierw
sza fabryka wytwarzająca elastyczne taśm y stosow a
ne do wyrobu szelek i podwiązek [2].
Jednym z pionierów był Anglik T. Hancock, który od 1820 r. wytwarzał nici cięte z bloków kauczuku, węże do piwa oraz szereg drobnych wyrobów. Szkot Ch. Macintosh w 1823 r. uruchomił “produkcję” swych słynnych płaszczy nieprzem akalnych. W krótce p o wstały niewielkie wytwórnie w yrobów z kauczuku w Austrii (Reithoffer - 1828 r.), we Francji (Rattier et Guibal - 1828 r.), Niemczech (F. Fonrobert - 1829 r.) i Rosji (H. Kirstein - 1832 r.).
Wytwarzane wyroby obok zalet m iały też istot
ne wady. Latem stawały się lepkie i miękkie, zim ą kruche i sztywne, a przy silnym m rozie całkiem bezu
żyteczne. Toteż rozwój produkcji wyrobów z kauczu
ku aż do odkrycia wulkanizacji przez Ch. Goodyeara w 1839 r. postępował wolno. K onsekw encją w prow a
dzenia wulkanizacji po obu stronach Atlantyku w za
dziwiająco krótkim czasie było zastosowanie kauczu
ku nieomal do wszystkich nowoczesnych wyrobów gumowych, a szczytowym osiągnięciem stało się w y
nalezienie opony pneumatycznej [2,3].
Powstawanie przemysłu gumo
wego w Królestwie Polskim
N a ziemiach polskich rozdartych m iędzy trzech zaborców początki wykorzystania kauczuku do otrzy
m ywania wyrobów sięgają pierwszej połow y XIX wieku.
Św iadczy o tym następującej treści (in exten so) inform acja, jak a ukazała się w 1834 r. w “K ur- jerz e W arszaw skim ” [4]: “-M am honor niniejszem uw iadom ić Prześw : P ubliczn ość, iż za łożyłem f a brykę wyrobów różnych z Gumy E lastycznej p o d f ir mą J.L. Wemmer i komp. N ader znaczna użyteczność zagran icą w ynalazku now ego w yrabiania z Gum y elastycznej różnych przed m io tó w służących do p o trzeb i wygody, stała się dla m nie p o b u d ką do za ło żen ia i u nas tej fa b ry k i, nieo szczędziłem p rze to kosztów ni trudów aby za k ła d ten nieu stą p ił w ni- czem zagranicznym . Ju ż w p rzyszłym tygodniu d o stać będzie m ożna niektórych w yrobów z fa b r y k i na szej w handlu p o d p isa n eg o ; za ra zem u w ia d a miam iż naw et zup ełnie zużyw ane kalosze z Gum y elastyczn ej kupuję na wagę.
J.L. Wemmer ”
Fabryczka Józefa Leo W emm era pow stała k il
ka lat po upadku pow stania listopadow ego, gdy w W arszaw ie zaczynał się okres otw ierania now ych fabryk różnych branż. M ożna by j ą uznać za d ru g ą w ytw órnię przem ysłu chem icznego w W arszaw ie, gdzie ju ż od 1822 r. działała m anufaktura L .H ir- schm ana i J.C h.K ijew skiego w yrabiająca kw as siar
kowy. Była je d n ą z nielicznych w tym czasie fa
bryk w Europie, które funkcjonow ały przed od k ry ciem w ulkanizacji. Z najdow ała się przy ul. Tam ka w pobliżu ul. Topiel w daw nym budynku sp ich le
rza zaadaptow anym na cele fabryczne [5,6]. M o gła ona im ponow ać swym w yposażeniem w m aszy
ny i urządzenia. Jak podaje K w iatkow ski na p o d staw ie akt hipotecznych posesji nr 2843, zn ajd o w ały się w n ie j: “m achina do m ycia gum y z w a lca mi karbow anym i żelaznym i, m achina p a ro w a z ko tłem o sile sześciu koni, p a ra kalandrów żelazn ych do w alcow ania gumy, m aszynki i utensylia do ro
bienia nici gum ow ych, utensylia do robienia ka lo szy z p o d eszw a m i skórzanym i; utensylia do robót wodotrwalych, a m ianow icie m aszyna do sm arow a
nia płótna, do rozciągania p ła t gum ow ych, u ten sy
lia do szpulow ania bawełny, jed w a biu, m aszynki do
S ta a fo tK & U f, nr 4 lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
o p la ta n ia n ici g um o w ych, opraw y sznuro w a deł, oprawy strzem iączek, szesnaście warsztatów do tka
nia elastycznych tasiem na s z e lk i” [6].
W em m er był nie tylko odw ażnym i am bitnym przed sięb io rcą, lecz i w ynalazcą. D ow odem tego je s t akt praw n y d o ty czący dokonania w ynalazku sporządzony przez R adę A dm inistracyjną Królestwa i opublikowany w końcu 1836 r. [7]. Artykuł 1 p o sta
now ienia m iał brzm ienie następujące:
" U dzielonym zo sta ie ninieyszem , P anu J ó ze fo w i Leo Wemmer, kupcow i i w łaścicielow i fa b ry k i
w yrobów z gum m y elastycznźy, w Warszawie, L ist p rzy z n a n ia w ynalazku , na w yra b ia n ie p ła t czyli arkuszy, z gum m y e la sty c zn źy czyli tak zw anego kauczuku, ka żd źy upodobaney g rubości i obszer- ności, bez innego iak tey gum m ie właściw ego za pachu, sposobem p r z e z niego w ynalezionym , oraz
używ anie tychże p ła t do wyrobków gum m o - ela sty c zn y ch , w e d łu g o p isu w K o m issy i R ząd ow óy Spraw W ewnętrznych, D uchow nych i O św iecenia Publicznego złożonego. ”
Trudności finansow e i techniczne nie om ijały fabryczki Wemmera. Pragnąc j ą powiększyć i ulep
szyć proces w ytw arzania wyrobów zaciągnął pożycz
kę w Banku Polskim, lecz nie był w stanie uniknąć bankructwa. W 1842 r. fabryczka została zajęta i w y
stawiona na licytację. Nie wiadomo, czy nowi w łaści
ciele posesji z fabry czk ą (K .M asłow ski - 1844r J.Czarnecka - 1848 r. ) próbowali j ą ponownie uru
chomić.
Założenie w 1860 r. w Petersburgu “Rosyjsko - A m erykańskiej M anufaktury G um ow ej” znanej od 1908 r. pod nazw ą “Treugolnik” nie pozostawało bez znaczenia dla rynku Królestwa Polskiego, zwłaszcza w okresie wzm ożonego nacisku politycznego i gospo
darczego po upadku pow stania styczniowego. Odtąd fabryka ta (zatrudniała 1450 robotników w 1879 r.), a również później konkurencyjne “Towarzystwo Rosyj- sko-Francuskich Fabryk” pod nazw ą “Provodnik” za
łożone w Rydze w 1888 r. oraz “M oskiewskie Towa
rzystwo M anufaktury G um ow ej” noszące od 1910 r.
nazwę “Bogatyr” , opanowały rynek zbytu w Króle
stwie, co dokum entują liczne reklamy zajmujące czo
łowe m iejsca w prasie wydawanej w języku polskim.
W cieniu tych potentatów nie m ogła się utrzy
mać W arszawska Fabryka W yrobów Gum owych na Nalewkach, funkcjonująca ok. 1888 r. [8]. Tymcza
sem na obszarze Królestw a pow stają liczne warsztaty wyrabiające stemple gumowe. N a przykład w W arsza
wie ogłasza się “Pierw sza w Kraju Fabryka Stempli
K auczukowych i M etalow ych” Z. Suchowieckiego.
Podobnie zam ieszczają swe reklam y “fabryki” w ar
szawskie, należące do Z. Olchowicza, W.Bojarskie- go, W. Kluczyckiego i in. [8]. Obok stempli artyku
łem pierwszej potrzeby staje się gumka do wyciera
nia. W ytwarzaniem gumek przed I w ojną światową zajm ują się “fabryki” warszawskie, m ianowicie “Fa
bryka gumy do wycierania SPHINX”, wytwórnia atra
m entu M. Leszczyńskiego i “Peerboom ” [9]. Fabryka ołów ków S. M ajew skiego w Pruszkow ie rów nież produkowała gumki [10].
A.R. Sroka w swych kolejnych rocznikach w y
danych na lata 1912 i 1913 [9,11] uwzględnia jako działające w guberni piotrkowskiej dwie fabryki w Now oradom sku (obecnie Radomsko). Były to: fabry
ka w yrobów gum owych D. Bugajskiego oraz założo
na w 1910 r. N ow oradom ska Fabryka W yrobów G u
m owych “Polonia” . “Polonia” zatrudniała 150 robot
ników, dysponowała lokom obilą o m ocy 70 KM. Jej obroty sięgały 200 000 rubli. Produkowała “gumy do celów technicznych i fabrycznych, koła powozowe, kiszki etc. Przedstawicielstwo fabryki znajdowało się w W arszawie.
W 1908 r. obywatele szwajcarscy P. Westen i O.
Dulla otworzyli w W olbromiu w guberni kieleckiej fabrykę pod nazw ą “Olkuskie Towarzystwo Akcyjne Przemysłu Żelazno-M etalowego” w Olkuszu, Oddział w W olbromiu. Oddział ten noszący nazwę “Ideal” po zmianie profilu produkcyjnego przekształcił się w 1912 r. w samodzielne przedsiębiorstwo pod nazw ą “W OL
BROM. Fabryka W yrobów Gumowych. Spółka A k
cyjna w W olbrom iu.” Kapitał akcyjny spółki wynosił 1 min rubli [12].
O zm ianie p rofilu produkcyjnego przesądził głównie dość przypadkow y f a k t. Do produkowanych przez fabrykę cynkowych konwi do m leka potrzebne były uszczelki gumowe. Tymczasem fabryki “Treu
golnik” w Petersburgu i “Provodnik” w Rydze odmó
wiły realizacji zamówienia na takie uszczelki, co skło
niło personel techniczny “Ideału” do przeprowadze
nia u siebie prób w ytwarzania uszczelek w 1909 r.
Próby rozpoczęte przez inż. Hartlinga były na tyle udane i zachęcające pod względem technicznym i fi
nansowym, że w 1911 r. podjęto ponadto produkcję różnych wyrobów gum owych (uszczelki, drobne ar
tykuły formowe, obkłady wałów dla przemysłu papier
niczego, pasy transmisyjne i m asyw y kołowe do po
wozów).
Stopniowo wyroby “W olbromia” zdobywały ry
nek Królestwa i mimo trudności m ogły ju ż konkuro
TOM 2 lipiec-sierpień 1998 r. nr 4
wać z wyrobam i renom ow anych fabryk rosyjskich.
Pragnąc znaleźć zbyt na rynku austriackim, fabryka otworzyła własne przedstaw icielstw o i sklep w W ied
niu. W 1911 r. zatrudniała ok. 300 robotników. K ie
rownicze stanowiska pozostawały w rękach N iem ców i Czechów, a pierwszym i dyrektorami byli Fritz We- sten i H. Beranek [12].
W ybuch I w ojny światowej przerw ał na okres 9 lat świetnie zapowiadający się rozwój fabryki wol- bromskiej.
W spominając lata poprzedzające I wojnę świa
tow ą M. W ańkowicz tak pisze o gumie: “..służyła do podwiązek, wyrabiano z niej piłki, a nade wszystko kalosze i poczciwe Kowieńczuki nawet nie bardzo wie
działy, czy się m ówi “g u m o w y n czy “g u m n ia n y ”.
Kalosze, je d n a k zwłaszcza “TREU G O LNIK” były w wielkiej estym ie” [13].
Sytuacja w zaborze pruskim i austriackim
Polityka gospodarcza Prus traktowała Wielko- polskę i Pomorze jako zaplecze rolnicze tego państwa.
M iejscowy przem ysł nie związany z rolnictw em nie miał szans rozwoju. Rozwój zasobnego w surowce chem iczne G órnego Śląska był podporządkow any przemysłowi znajdującem u się w głębi Cesarstwa.
W związku z potrzebami fabryki maszyn papierni
czych w Cieplicach Śląskich Zdroju w odległym o 6 km Podgórzynie powstała w 1913 r. fabryka produkująca obkłady gumowe wałów. Fabryka ta, założona przez nie
mieckiego przedsiębiorcę na ówczesnym Śląsku Pru
skim, funkcjonuje do dziś. Jest to Przedsiębiorstwo W ielobranżowe M etGUM Sp. z o.o.
Na obszarze W ielkopolski, jak podaje w swej monografii Łuczak [14], działały wytwórnie wyrobów gumowych, których liczba jednak stopniowo malała.
W 1875 r. zarejestrowano 16 większych ( ?) firm, w 1895 r. - tylko 5 i w 1907 r. zaledwie 1.
Brak bliższych danych o lokalizacji i w ytw arza
nych wyrobach, z wyjątkiem Poznania, gdzie znajdo
wały się dwie “fabryki” stempli kauczukowych nale
żące do S. Nowickiego i L. Kapeli [15].
Również Wiedeń nie był zainteresowany poważ
niejszym rozwojem przem ysłu na obszarze Galicji, z wyjątkiem przem ysłu wydobywczego.
Na początku XX w. fakt wytw arzania stempli gumowych odzw ierciedlają ogłoszenia firm rzem ieśl
niczych działających w Krakowie, Lwowie, Droho
byczu, Stanisławowie i Stryju. “Radyrki”, czyli gum ki do wycierania śladów ołówka, ok. 1912 roku ofero
wała “Fabryka Wyrobów Chemicznych i Gum owych”
w Krakowie, której właścicielem był M. Thorn [16].
W 1916 r. w Przemyślu powstała “w ulkanizatornia”
naprawy wyrobów gumowych należąca do R. Górnia
ka [17].
Tak więc w okresie poprzedzającym I wojnę św iatow ą do najw iększych fabryk wyrobów gum o
wych działających na ziem iach polskich pod zabora
mi można zaliczyć jedynie fabrykę “Polonia” w Ra
domsku i “Wolbrom” w Wolbromiu. Ta druga funk
cjonuje nadal. Nieliczne warsztaty powstałe przed I w ojną światową, określane przez ich właścicieli jako fabryki, trudno traktować jako zakłady przemysłowe ze względu na niski poziom techniczny, jak i szczupłą obsadę osobową, a przede wszystkim rozmiary pro
dukcji.
W ymieniane przez niektórych autorów zakłady
“Leonowit” w Łodzi (r. zał. 1894) oraz R. Tschakert i Spółka w Warszawie (r. zał. 1903), jako jedne z naj
starszych i większych, w tym czasie jeszcze nie miały wyrobów gumowych w swym profilu produkcyjnym.
Poszerzenie produkcji o wyroby gumowe nastąpiło w nich dopiero w okresie międzywojennym, a później podlegały one daleko idącym przekształceniom w ła
snościowym i organizacyjnym.
Nieporozum ieniem jest przypisywanie roku za
łożenia 1897 zakładom noszącym do niedawna nazwę Warszawskie Zakłady Przemysłu Gumowego “Stomil”
(obecnie Warszawskie Zakłady “Stomil”). W istocie zakłady te wywodzą się z Rysko-Warszawskiej Fabryki W yrobów Gumowych “Rygawar” S.A., powstałej w 1928 r. i nie m ają nic wspólnego (oprócz adresu) z założoną w 1897 r. fabryką obuwia mechanicznego Berlińskiego Towarzystwa Akcyjnego.
To samo można by odnieść do Zakładów “Fa- gum -Stom il” S.A., w Łodzi podających rok 1899 jako rok założenia. Ich poprzednia nazwa to: Łódzkie Za
kłady Obuwia i Wyrobów Gumowych “Stom il” obo
wiązująca od 1961 r., a nadana po połączeniu dwóch zakładów : Łódzkich Zakładów Obuwia Gumowego (dawniej: “G entlem an” - rok zał. 1925) i Łódzkiej Fabryki Wyrobów Gumowych, wywodzącej się z od
działu wyrobów gumowych utworzonego w 1928 r.
przez Towarzystwo W yrobów W ełnianych i G um o
wych F.W. Schweikerta. W cześniej Towarzystwo to nie miało w nazwie “gum owych” i jako takie w yłoni
ło się ju ż w 1899 r. z manufaktury powstałej w 1865 r.
Tak więc “Fagum ” nawiązuje do przem ysłu w łókien
lipiec-sierpień 1998 r. TOM 2
niczego, a nie gumowego. Zrzucenie jarzm a zaborców otworzyło nowe warunki rozwoju polskiego przem y
słu gumowego. Imponującym osiągnięciem II Rzeczy
pospolitej było zbudowanie właściwie od podstaw licz
nych zakładów, które jako całość niemal w pełni po
krywały popyt na w yroby gumowe.
Literatura
1. Jwnger W. Walka o kauczuk. Książnica - Atlas, Lwów - Warszawa, b.r.w.
2. Synthetischer Kautschuk. D arstellung einer Indu
strie. International Institute o f Synthetic Rubber Producers, Inc. New York 1973
3. Cybulski K. ,,Kauczuk naturalny i syntetyczny” w:
“Technologia chem iczna o rg a n ic zn a ”. Tom II.
PWN, Warszawa 1958, s. 122
4. Kurjer Warszawski 1834, nr 129 (16 Maia ) 5. Szwankowski E. Ulice i place Warszawy. P W N War
szawa 1970, s. 218
6. Kwiatkowski M. “Fabryka wyrobów z gum y ela
stycznej ” w: “N iechaj twych ulic wiatr mnie owio
nie. Architektura w arszaw skich d zie ln ic ”. PIW, Warszawa 1973, s. 156-157
7. D ziennik Praw 1836, t.20, nr 69, s. 259-262 8. Informator. P rzew odnik handlow o-przem ysłow y
C esarstw a R osyjskiego, K rólestw a P olskiego i Warszawy. Warszawa 1889, s. H47, H163
9. Sroka A .R Przem ysł i Handel Królestwa Polskie
go. R ok dziewiąty. 1913, nr 4032, 4038,4054,12249 i 12250
10. M ielczarek B. P rze g lą d P ruszkow ski 1982, z. 2, s. 47
11. Sroka A . R. Przem ysł i H andel Królestwa Polskie
go. R ok ósmy. 1912, nr 11982 i 11982a
12. Historia Zakładów Przemysłu Gumowego “Wol
b ro m ”. Wolbrom 1958
13. Wańkowicz M. “Ognisko siły - COP. ” Rój, War
szawa 1938
14. Łuczak C. “Przem ysł wielkopolski w latach 1871 - 1 9 14 ”. Wydawnictwo Poznańskie, 1960,s. 129.
15. Księga kupiectwa i przem ysłu polskiego miasta Poznania. “S tra ż”, Poznań 1909, s.24
16. Skorowidz przem ysłowo-handlowy Królestwa Ga- licyi. II wydanie. Liga P om ocy Przem ysłow ej, Lw ów 1912, s.461 i 760
17. Rocznik Przemysłu Odrodzonej Polski 1946-47, S W “Ingos ”, Łódź - Warszawa, poz. 2228
Wczesne wyroby kauczukowe, ilustracja z książki Hancocka “Personal narrative o f the origin and progress of the caoutchouc or India-rubber manufacture in England” (1857)
