Katarzyna Bilewska
Przesłanki automatycznego
umorzenia udziałów w spółce z o.o.
Palestra 51/9-10(585-586), 268-271
Prawo handlowe
PrZESŁANKi AuTOMATyCZNEGO uMOrZENiA udZiAŁóW W SPóŁCE Z O.O.
umorzenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością może nastą-pić także bez uchwały zgromadzenia wspólników, w razie ziszczenia się określo-nego umową spółki z o.o. zdarzenia (art. 199 § 4 i 5 k.s.h.). Kluczowe znaczenie ma w tym przypadku prawidłowe sprecyzowanie w umowie spółki owego faktu stanowiącego przesłankę umorzenia, i to zarówno z punktu widzenia czytelności i jednoznaczności zastosowanego opisu „zdarzenia”, jak i jego charakteru, wska-zującego pośrednio także na cel stosowania umorzenia automatycznego.
. istotą umorzenia udziału jest jego wygaśnięcie, wiążące się z utratą
uczest-nictwa wspólnika w spółce, ale niepołączone z rozwiązaniem spółki. umorzenie
udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością może przybrać postać umo-rzenia dobrowolnego, dokonywanego za zgodą wspólnika, lub też przymusowego, przeprowadzanego bez takiej zgody, na zasadach określonych umową spółki (art. 99 § k.s.h.). w obu przypadkach można go dokonać zasadniczo tylko wtedy, gdy przewiduje to umowa spółki z o.o. i została powzięta odpowiedniej treści uchwała wspólników. wyjątkiem od tej ostatniej reguły jest możliwość umorzenia udziału bez podjęcia uchwały przez zgromadzenie wspólników, na skutek wystą-pienia zdarzenia przewidzianego umową spółki (art. 99 § 4 i 5 k.s.h.).
2. instytucja ta, niemająca w przeciwieństwie do powyższych typów umorze-nia, ustalonej w języku prawnym terminologii, określana bywa mianem umorzenia
T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz (w:) j. P. naworski, K. Strzelczyk, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz,
9–0/2006
„automatycznego”2 bądź „szczególnego”3. jest ona nowym, nieznanym Kodeksowi
handlowemu, rozwiązaniem4, a w związku z tym szeroko dyskutowanym w
piś-miennictwie, które sformułowało szeroki katalog zdarzeń, możliwych do wskazania w umowie spółki jako przesłanka umorzenia. Rozbieżności w tej kwestii w istotnym zakresie wyjaśniają rozważania Sądu najwyższego zawarte w uzasadnieniu do wy-roku z 2 maja 2005 r., V cK 562/04 (oSnc 2006, z. 4, poz. 70). Sąd najwyższy przesądził w nim dwie doniosłe kwestie. Po pierwsze wskazał, iż zdarzenie skut-kujące umorzeniem automatycznym „musi być oznaczone dokładnie i w sposób wykluczający czynnik uznania w zakresie jego ustalenia przez zarząd spółki”. Po drugie explicite wykluczył wykorzystywanie instytucji umorzenia przymusowego (i automatycznego) do usunięcia wspólnika z przyczyn objętych hipotezą art. 266 k.s.h., czyli wyłączeniem wspólnika, które może mieć miejsce z „ważnych powo-dów”. odmówił zatem automatycznemu umorzeniu charakteru sankcji za okre-ślone działania lub zaniechania wspólnika.
3. Konstrukcja automatycznego umorzenia udziału determinuje postulat czy-telności i jednoznaczności określenia zdarzenia warunkującego umorzenie. Skoro tryb umorzenia automatycznego jest następstwem samego tylko zdarzenia wska-zanego w umowie spółki, jego sformułowanie i właściwa interpretacja nie mogą nasuwać żadnych wątpliwości. wystąpienie takiego zdarzenia jest bowiem ko-nieczną i jednocześnie wystarczającą przesłanką umorzenia automatycznego, dla którego nie jest wymagana zasadniczo żadna inna czynność, a w szczególności
uchwała organu spółki5. umorzenie automatyczne nie podlega także, w
przeci-wieństwie do dobrowolnego i przymusowego, których warunkiem jest uchwała wspólników, kontroli udziałowców ani też weryfikacji sądowej. ostatnim
momen-2 za takim nazewnictwem opowiada się większość przedstawicieli piśmiennictwa, zob. A.
Kidy-ba, kodeks spółek handlowych, komentarz do art.1–300 k.s.h., t. i, zakamycze 2005, s. 875; K. Ko-paczyńska-Pieczniak, ustanie członkostwa w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, zakamycze 2002, s. 27 i n.; R. L. Kwaśnicki (red.), spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, warszawa 2005, s. 50 i n.; M. Rodzynkiewicz, kodeks spółek handlowych, komentarz, warszawa 2005, s. 327 i n.; j. A. Strzępka, E. zielińska (w:) j. A. Strzępka, E. zielińska, w. Popiołek, P. Pinior, H. urbańczyk, kodeks
spółek handlowych, komentarz, orzecznictwo, pod red. j. A. Strzępki, warszawa 2003, s. 55 i n.;
S. Trojanowski, umorzenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jako sankcja (w:)
kodeks spółek handlowych po pięciu latach, wrocław 2006, s. 605 i n.
3 Tak A. Szajkowski (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, j. Szwaja, kodeks spółek
han-dlowych, komentarz do artykułów 151–300, t. ii, warszawa 2002, s. 336–337; oraz A. Kawałko, umo-rzenie udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, zakamycze 2006, s. 49 i n.
4 Por. A. Kawałko, umorzenie..., s. 49 i n.
5 umorzenie automatyczne może jednak nastąpić bądź z czystego zysku, bądź przez obniżenie
kapitału zakładowego (art. 99 § 7 k.s.h.), a w tym drugim przypadku deklaratywną uchwałę w sprawie obniżenia podejmuje zarząd spółki, który jednakże ma kompetencję następczą, a raczej zobowiąza-nie do podjęcia uchwały o obniżeniu, jeżeli wystąpi przesłanka umorzenia automatycznego; zobowiąza-nie ma natomiast uprawnienia do decydowania, czy umorzenie ma nastąpić, zob. A. Kawałko, umorzenie..., s. 53 i cytowana tam literatura.
tem, w którym wspólnicy mają wpływ na jego kształt, jest przyjęcie odpowiednich postanowień umowy spółki. Stąd zdarzenie inicjujące automatyczne umorzenie udziałów powinno zostać określone precyzyjnie oraz tak, aby jego nastąpienie i
chwila zajścia nie budziły wątpliwości interpretacyjnych6. Powinno mieć charakter
jednostkowy, obiektywnie stwierdzalny, a fakt jego zaistnienia powinien być łatwy
do udowodnienia7. innymi słowy, przesłanka umorzenia automatycznego ma być
wprost oczywista, a jakakolwiek jej ocena – zbędna i pozbawiona celowości8. nie
ma tutaj bowiem miejsca na uznaniowość9.
4. Pod pojęciem przesłanek umorzenia automatycznego należy rozumieć
za-równo zdarzenia dotyczące spółki0, jak i wspólnika, o ile spełniają powyższy
postulat oczywistości i możliwości jednoznacznego, obiektywnego stwierdzenia, zatem nie mają charakteru uznaniowego. Sformułowanie przesłanek umorzenia musi ponadto pozostawać w zgodzie z ustawą, naturą stosunku prawnego spółki z o.o. oraz zasadami współżycia społecznego, a także nie może zmierzać do
obej-ścia ustawy (art. 2 k.s.h. w związku z art. 353 k.c. oraz art.58 k.c.)2. Kumulatywne
spełnienie tych kryteriów daje podstawę do ustalenia pewnego katalogu przykła-dowych zdarzeń determinujących umorzenie automatyczne. Po pierwsze należą doń zdarzenia przyszłe i pewne, a więc terminy, upływ określonego czasu (np. udziały wspólnika ulegają umorzeniu po upływie określonego czasu od powstania
spółki lub wskutek śmierci wspólnika)3. Po drugie obejmuje on zdarzenia
przy-szłe, ale niepewne (warunki sensu stricto), związane z funkcjonowaniem spółki z o.o. (np. wykazanie straty przez sprawozdania finansowe za kolejne lata obrotowe określonej wysokości, niepowołanie bądź odwołanie określonego wspólnika ze składu zarządu; zmiana przedmiotu działalności spółki, podwyższenie bądź
obni-żenie kapitału zakładowego4). Po trzecie postuluje się zaliczenie doń warunków
odnoszących się do osoby wspólnika (np. zajęcie udziałów w trybie egzekucji, ogłoszenie upadłości, ustanie bytu prawnego wspólnika będącego osobą prawną,
wyrok karny, utrata uprawnień zawodowych5).
6 zob. A. opalski, kapitał zakładowy, Zysk, umorzenie, warszawa 2002, s. 304.
7 Tak A. Kawałko, umorzenie..., s. 52–53; podobnie K. Kopaczyńska-Pieczniak, ustanie...,
s. 228.
8 S. Trojanowski, umorzenie udziałów..., s. 606.
9 Tak też wyrok Sn z 2 maja 2005 r., V cK 562/04, oSnc 2006, nr 4, poz. 70.
0 na konieczność powiązania przesłanek umorzenia wyłącznie z okolicznościami dotyczącymi
spółki wskazują T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz (w:) j. P. naworski, K. Strzelczyk, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, komentarz..., s. 335.
Tak też A. Kawałko, umorzenie..., s. 53; K. Kopaczyńska-Pieczniak, ustanie..., s. 228. 2 Por. K. Kopaczyńska-Pieczniak, ustanie..., s. 228.
3 zob. A. Kawałko, umorzenie..., s. 52, a także A. Kidyba, kodeks..., s. 875; oraz K. Kopaczyńska-
-Pieczniak, ustanie..., s. 228.
9–0/2006
5. Ta ostatnia grupa potencjalnych zdarzeń stanowiących przesłankę umorzenia automatycznego nasuwa jednak pewne wątpliwości. jak bowiem wyżej wskazano, Sąd najwyższy stanął na stanowisku, iż instytucja umorzenia nie może służyć celom wykluczenia wspólnika ze spółki z przyczyn objętych hipotezą regulacji wyłączenia
wspólnika, ponieważ stanowiłoby to obejście art. 266 k.s.h.6. wyłączenie wspólnika
ze spółki z o.o. może natomiast nastąpić z „ważnych przyczyn”, które nie muszą mieć
charakteru zawinionego7 i których różnorodny katalog nie ma charakteru
zamknięte-go8. obejmuje on w szczególności np. działanie na szkodę spółki, podjęcie
konkuren-cyjnej wobec niej działalności, ale także niemożność realizowania swoich praw i
obo-wiązków wskutek wyjazdu za granicę czy długotrwałej choroby9. wyłączenie ze swej
istoty ma więc charakter sankcji skierowanej przeciwko wspólnikowi, który
zasadni-czo, z różnych powodów, narusza swoje podstawowe obowiązki wobec spółki20. Takiej
sankcji nie można natomiast wiązać z instytucją automatycznego umorzenia udziału2,
przede wszystkim z uwagi na wykładnię systemową i celowościową, zdeterminowaną istnieniem odrębnej instytucji wyłączenia wspólnika. w konsekwencji przyjmuje się, iż umorzenie automatyczne powinno być albo ściśle związane z funkcjonowaniem
spół-ki, albo też chronić interes wspólników objętych umorzeniem22, zmierzając wręcz do
przeciwdziałania sytuacjom naruszania uzasadnionych interesów niektórych
uczestni-ków spółki z o.o.23 w tym ujęciu ratio legis instytucji umorzenia automatycznego jawi
się jako wprost przeciwne do celu, jakiemu służy wyłączenie wspólnika. w konse-kwencji, podzielając pogląd Sądu najwyższego, przy formułowaniu stosownych posta-nowień umowy spółki należy pominąć w katalogu zdarzeń powodujących umorzenie automatyczne takie okoliczności, które dotyczą osoby wspólnika i mogłyby skutkować jego wyłączeniem ze spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.
katarzyna Bilewska
6 zob. wyrok Sn z 2 maja 2005 r., V cK 562/04, oSnc 2006, z. 4, poz. 70.
7 Tak zgodnie T. Dziurzyński, z. fenichel, M. Honzatko, kodeks handlowy, komentarz (reprint),
Łódź 999, s. 308; A. Kidyba, kodeks..., s. 208; K. Kopaczyńska-Pieczniak, ustanie..., s. 64; T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz (w:) j. P. naworski, K. Strzelczyk, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz,
ko-mentarz..., s. 548; z. j. Roszewski, Zmiany podmiotowe w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością,
warszawa 2000, s. 33–35.
8 zob. np. z. j. Roszewski, Zmiany podmiotowe..., s. 33–34. 9 Por. A. Kidyba, kodeks..., s. 208.
20 Por. A. Szajkowski (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, j. Szwaja, kodeks..., s. 667 i
cytowana tam literatura.
2 Do takich wniosków prowadzi wyrok Sn z 2 maja 2005 r., V cK 562/04, oSnc 2006,
z. 4, poz. 70; tak też K. Kopaczyńska-Pieczniak, ustanie..., s. 225–227, a także T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz (w:) j. P. naworski, K. Strzelczyk, T. Siemiątkowski, R. Potrzeszcz, komentarz..., s. 333 i n. odmienny pogląd w piśmiennictwie prezentują np. A. Kawałko, umorzenie..., s. 45 i n.; A. Kidyba,
kodeks..., s. 875; M. Rodzynkiewicz, kodeks..., s. 329.
22 zob. wyrok Sn z 2 maja 2005 r., V cK 562/04, oSnc 2006, z. 4, poz. 70.
23 A. Szajkowski (w:) S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, j. Szwaja, kodeks..., s. 336–337.
