WARMIŃSKO-MAZURSKI KWARTALNIK NAUKOWY

WYŻSZA SZKOŁA

INFORMATYKI i EKONOMII TWP

OLSZTYN 2014

WARMIŃSKO-MAZURSKI KWARTALNIK NAUKOWY

NAUKI SPOŁECZNE

Nr 4(12)

Rada Naukowa:

prof. Voldemārs Bariss (Uniwersytet w Jelgavie, Łotwa)

dr hab. Barbara Dunin-Kęplicz (Uniwersytet Warszawski, IPI PAN – Warszawa, Polska) prof. dr hab. Emilia Janigova (Uniwersytet Katolícki w Ružomberku – Ružomberk, Słowacja)

prof. dr hab. Tadeusz Jasudowicz (Uniwersytet Mikołaja Kopernika – Toruń, Polska) prof. dr hab. Miroslav Juzl (Institut Mezioborovych Studii – Brno, Czechy) prof. dr Tatiana L. Kryukowa (Narodowy Uniwersytet w Kostromie, Rosja)

prof. dr Jan Małuszyński (Uniwersytet Linköping, Szwecja)

prof. Miguel Angel Alonso Neira (Rey Juan Carlos University of Madrid, Hiszpania) prof. dr hab. Magdalena Osińska (Uniwersytet Mikołaja Kopernika – Toruń, Polska) prof. dr hab. Bernhard Sill (Katolische Universität Eichstätt – Ingolstadt, Niemcy)

prof. dr hab. Józef Stawicki (Uniwersytet Mikołaja Kopernika – Toruń, Polska) prof. dr hab. Janusz Surzykiewicz (Katolische Universität Eichstätt – Ingolstadt, Niemcy)

prof. dr hab. Anna Maria Variato (Uniwersytet w Bergamo, Włochy)

prof. dr hab. Ałła Wasyluk (Kijowski Uniwersytet im. Borysa Hrinczenka – Kijów, Ukraina)

Redaktorzy tematyczni:

prof. dr hab. Franciszek Wiktor Mleczko – socjologia prof. dr hab. Tadeusz Pilch – pedagogika

prof. dr hab. Jan Hybel – ekonomia dr Zbigniew Kopacz – prawo administracyjne dr hab. Waldemar Zubrzycki – bezpieczeństwo narodowe

Zespół redakcyjny:

prof. dr hab. Tadeusz Pilch – redaktor naukowy mgr Gerhard Ristow – tłumacz mgr Małgorzata Dumkiewicz – sekretarz

Redakcja oświadcza, że wersja papierowa „Warmińsko-Mazurskiego Kwartalnika Naukowego”

jest jego wersją pierwotną.

© Copyright by Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.

ISSN 2084-1140

Adres redakcji:

Redakcja Warmińsko-Mazurskiego Kwartalnika Naukowego ul. Jagiellońska 59, p. 109, 10-283 Olsztyn

tel. 89 534 71 53 w. 40 e-mail: kwartalnik@wsiie.olsztyn.pl

Zapraszamy do zapoznania się ze stroną internetową WMKN znajdującą się pod adresem:

www.kwartalnik.wsiie.olsztyn.pl

Lista Recenzentów współpracujących z Warmińsko-Mazurskim Kwartalnikiem Naukowym w 2014 roku:

dr hab. Wioleta Danilewicz dr hab. Alina Daniłowska dr hab. Grażyna Dryżałowska prof. dr hab. Jolanta Gliniecka dr hab. Małgorzata Halicka dr hab. Ewa Jarosz

dr hab. Aleksandra Korwin-Szymanowska prof. dr hab. Aleksander Łuczak

dr hab. Jan Niewęgłowski

dr hab. Wiesława Olkowska

prof. dr hab. Walenty Poczta

prof. dr hab. Lesław Pytka

dr hab. Mirosław Sobecki

prof. dr hab. Ewa Syrek

dr. hab. Elżbieta Trafiałek

prof. dr hab. Danuta Waloszek

prof. dr hab. Olga Wasiuta

dr hab. Mikołaj Winiarski

SPIS TREŚCI

Tadeusz PILCH – Zamiast Słowa wstępnego . . . 9 Zagadnienia podstawowe

Stanisław SZMITKA – Bariery prywatyzacji. . . 13 Studia, badania, polemiki

Tadeusz PAWLUS – Pokolenie JP II – byt rzeczywisty czy medialny? . . . 35 Andrzej DAKOWICZ – Psychologiczna analiza systemów rodzinnych nastolatek doświad-

czających w przeszłości przemocy fizycznej . . . 53 Małgorzata GAŁĘZIOWSKA – Tożsamość organizacji na przykładzie aktywności związ-

ku inwalidów wojennych w Olsztynie . . . 75 Agnieszka GÓRSKA – Bulimia i anoreksja – przyczyny, skutki i sposoby leczenia . . . . 101

Recenzje – informacje

Tadeusz PILCH – Recenzja pracy Danuty Urygi „Mała szkoła” w środowisku wiejskim.

Socjopedagogiczne studium obywatelskich inicjatyw . . . 113 Przegląd piśmiennictwa

Alicja BIAŁKOWSKA – Zestawienie literatury dotyczącej przemocy rówieśniczej dostęp- nej w zbiorach Biblioteki Głównej WSIiE TWP w Olsztynie . . . 119

* * *

Każdy artykuł zawiera streszczenie i słowa kluczowe w języku angielskim.

CONTENTS

Tadeusz PILCH – In Place of a Preface . . . 9 Basic issues

Stanisław SZMITKA – Obstructions of Privatization . . . 13 Studies, investigations, polemics

Tadeusz PAWLUS – Generation JP II – Fact or Mass Media Construct? . . . 35 Andrzej DAKOWICZ – Psychological Analysis of Family Systems of Adolescent Girls with

Domestic Violence Experience . . . 53 Małgorzata GAŁĘZIOWSKA – Organizational Identification by the Example of Activities

of the Wounded Veterans’ Society (ZIW) in Olsztyn . . . 75 Agnieszka GÓRSKA – Bulimia and Anorexia – Causes, Effects and Therapies . . . 101

Reviews – News

Tadeusz PILCH – Review of Danuta Uryga’s Study „Mała Szkoła” in a Rural Environ- ment. A Socio-pedagogical Study of Communal Initiatives . . . 113

Review of scientific publications

Alicja BIAŁKOWSKA – A Selection of Scientific Publications on Peer Violence in Availa- ble in Our Main Library WSIiE TWP in Olsztyn . . . 119

* * *

Each article is followed by a summary and key words in English.

ZAMIAST SŁOWA WSTĘPNEGO

Postanowiliśmy opublikować w naszym Kwartalniku specjalny dokument, którego intencją jest budowanie nowych form aktywności naukowej i praktyczne tworzenie zrębów społeczeństwa obywatelskiego. Uważamy, że te dwa zadania są fundamentalnymi zadaniami współczesnej humanistyki i swoistym lekarstwem na bolączki społecznego świata. Otwieramy także w ten sposób drogę do zaangażowa- nia się naszych Kolegów i Czytelników w nowatorskie formy naprawiania świata

W 2014 roku odbył się V Zjazd Pedagogów Społecznych. Było to ważne wyda- rzenie dla naszej dyscypliny, ale sądzę, że było ono ważne także dla całego środowi- ska pedagogicznego, bowiem rozpoczęło wyraźny ruch integracji różnych dyscyplin i środowisk pedagogicznych oraz wyraźną aktywizację pedagogów, zaangażowanie w praktykę naprawiania rzeczywistości, zerwanie z wizerunkiem pedagogiki mil- czenia i milczącej akceptacji.

Przypominam wszystkim zawołanie/hasło przyjęte przez V Zjazd Pedagogów Społecznych jako nasze wielkie społeczne zobowiązanie: „Nie wolno zostawiać świa- ta takim – jaki jest”. Autor tych słów, Janusz Korczak, wybierając ostatnią wspólną drogę z dziećmi na rampę Umschlagplatzu, wybrał wierność swoim przekonaniom.

Być może nie zdawał sobie nawet sprawy, jak zmienił świat, który wówczas nie dawał żadnej nadziei na zmianę!

Nasz świat nie jest światem okrutnych, ostatecznych wyborów. Ale jest świa- tem niedoskonałym na tysiąc różnych sposobów. Korczak ze swoim światem mógł walczyć cichym, zdeterminowanym heroizmem. My z naszym niedoskonałym świa- tem, psutym przez bezmyślność lub złą wolę, możemy walczyć słowem i czynem.

Nie trzeba heroizmu, by walczyć z głupotą, zaniechaniem, nieodpowiedzialnością.

Wystarczy trochę rozumu, poczucia przyzwoitości i świadomości celów. Niezastą- pionym wsparciem jest poczucie wspólnoty. Wiara w to, że nasze niezadowolenie, sprzeciw, gotowość do działań naprawczych podzielają inni.

Dlatego uważam, że najwyższa pora, abyśmy my – pedagogowie, nauczyciele,

wychowawcy głośno powiedzieli sobie i światu, że tego świata, na razie naszego,

polskiego – nie możemy zostawić jakim jest. Że mamy wolę, obowiązek i możliwo-

ści, aby go zmieniać. Czas skończyć z pedagogiką milczącą i obojętną. Przez dzie-

siątki lat obok nas budowano ład społeczny, polityczny i gospodarczy nie oglądając

10

się na dobro zwykłego człowieka. Wystarczy przytoczyć choćby przykład losów Państwowych Gospodarstw Rolnych, aby uświadomić sobie jak arogancja i nieod- powiedzialność może zdecydować o upośledzonym losie setek tysięcy ludzi, jak polityczną decyzją można odebrać kolejnym pokoleniom dzieci szansę na awans społeczny.

Dlatego z inicjatywy Zespołu Pedagogiki Społecznej przy Komitecie Nauk Pe- dagogicznych PAN – powołujemy: Ruch Pedagogów Społecznie Zaangażowanych.

Moja propozycja nie ma żadnego związku z aktualną walką wyborczą, aczkol- wiek dostarcza ona znakomitych przykładów na alienację władzy i niebezpieczeń- stwa wynikające z bierności społecznej oraz braku społeczeństwa obywatelskiego.

Barbara Skarga – wielki filozof i moralista – tak pisze o człowieku „epoki bezwsty- du”: „Polityka jest przystanią miernot, deską ratunku nieudaczników i frustratów, festiwalem niekompetencji i nieuctwa. Charakteryzuje ją brak odpowiedzialności za słowo, partyjniactwo i bełkot intelektualny. Gdyby szatan chciał zgromadzić róż- ne odmiany zła, pychy, chamstwa i niekompetencji, zgromadziłby je (i gromadzi) w polityce”.

Trzeba jednak pamiętać, że to, iż dzisiaj tak możemy pisać o polityce, za- wdzięczamy także ruchom społecznym, nieposłuszeństwu obywatelskiemu, które wywalczyły taki przywilej – dziś oczywisty, niegdyś nie do pomyślenia. Ale dziś władza zmieniła modus operandi. Wyalienowana od realnych powiązań ze społe- czeństwem, uzbrojona w pozory demokracji proceduralnej, przy powszechnej iluzji o wpływie społeczeństwa na bieg zdarzeń i kształt rzeczywistości organizuje życie społeczne i ustanawia reguły, które tworzą nowe klasy upośledzonych, uruchamia mechanizmy groteskowej redystrybucji, tworzy prawo pracy odbierające godność całym grupom zawodowym. Przykładem są najmniej wykształceni i mobilni pra- cownicy fizyczni, np. sprzątający, którzy mogą być zatrudnieni tylko przez firmy pośredniczące, które przechwytują niemal połowę dochodów z cudzej pracy. Takiej formy wyzysku trudno znaleźć nawet w XIX wieku. Albo – jak opisują moi magi- stranci badający środowiska PGR-ów; „są rodziny, które prowadzą gospodarstwa i obrabiają ziemię wydzierżawioną od Pana ze stolicy, do którego należy cały teren dawnego PGR-u wraz z budynkami i wszystkie hektary ziemi ornej”. Przecież to wierny opis praktyk folwarczno-pańszczyźnianych, praktyk z XVIII wieku! Powsta- ła nowa klasa upośledzonych przez państwowe prawo pracy, tzw. klasa prekariuszy, która generuje największą w historii kraju emigrację. To prawo pracy potocznie zwane „śmieciowym”, osiągnęło w Polsce największe rozmiary w skali Europy i jest zaciekle bronione przez polski wielki kapitał, jako korzystny mechanizm rozwojo- wy. Tu mamy ten sam styl rozumowania, który towarzyszył likwidacji PGR-ów.

W naszym kraju powstała nowa klasa „burżuazji”, którą tworzą politycy, wyso-

ka administracja państwowa, prawnicy, kierownicy kultury masowej, nieokreślony

świat celebrytów, posiadacze ziemscy, nowoczesny świat kapitalistów i pomniejsze

grupy „dobrze usytuowanych” w wielkich zagranicznych korporacjach, które znaj-

11

ZAMIAST SŁOWA WSTĘPNEGO

dują w naszym kraju wyjątkowo korzystne warunki funkcjonowania i potrzebują miejscowych elit dla obrony swych interesów. Powstała nowa forma klasowego spo- łeczeństwa, która ma silne tendencje do petryfikacji.

Nieśmiałe protesty przeciw mechanizmom ekonomicznym ukształtowanym w naszym kraju są surowo oceniane jako bariery rozwoju cywilizacyjnego. Kiedy premier Tusk określił umowy śmieciowe, w których Polska przoduje w Europie, jako pracę pozbawioną godności i nadziei na osobisty rozwój – został surowo skar- cony przez szefową „Lewiatana”, związek polskich pracodawców – równie dobrze można powiedzieć, że to związek polskich milionerów – panią Bochniarz: „Nigdy więcej nie będzie stałej pracy, niech premier nie ogłupia ludzi!”.

Mamy niezawisłe sądy, ale coraz częściej do świadomości społecznej przebija się myśl, że to także niezawisłość od zdrowego rozsądku, a czasami zasad moral- nych. Niemal codziennie prasa, telewizja donoszą o wyczynach niezawisłych są- dów: a to sąd odbiera matce dzieci, bo jest za gruba albo za biedna, a to trzymanie w zakładzie psychiatrycznym zdrowych ludzi, a to ustanawianie pełnomocników dla właścicieli nieruchomości, którzy przekroczyli 150 lat życia… I nic nie jest w stanie zburzyć zadowolenia z siebie i napuszonej powagi przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości.

Trwa od kilkudziesięciu lat żniwo likwidatorstwa i komercjalizacji na niwie oświaty, nauki, kultury, opieki, resocjalizacji. Pod pretekstem oszczędności zli- kwidowano tysiące bibliotek, najczęściej wiejskich, świetlic i klubów – jedynych czasem miejsc krzewienia kultury. Zlikwidowano wiele tysięcy małych szkół, setki internatów, stołówek uczniowskich. Wszystko pod pretekstem oszczędności. Za to hojnie rozbudowano biurokrację państwową, która po każdych wyborczych obietni- cach ograniczenia urasta o kolejne 20% i nic nie pomagają raporty NIK z lat 2005 i 2014, które wykazały, że likwidowanie szkół nie tylko nie przynosi oszczędności, ale generuje dodatkowe koszty. Mania oszczędzania na wszystkim w szkołach pro- wadzi do kuriozalnych i barbarzyńskich praktyk, kiedy to w jednej ze szkół dzie- ciom płacącym za obiady podawano je na talerzach porcelanowych, a dzieciom, za które płacił ośrodek pomocy społecznej, podawano jedzenie na talerzykach z tek- turki, nie mówiąc o znacznie częstszej praktyce gotowania różnych posiłków dla dzieci płacących i dzieci – „klientów” pomocy społecznej. Zawsze, kiedy w pracach magisterskich czytam o takich praktykach, czuję głęboki wstyd za „naszych” wy- chowanków: nauczycieli i dyrektorów, którzy takie praktyki tolerują!

Proponowane stowarzyszenie da nam legitymację do skutecznej i zorganizo-

wanej akcji przeciw wszelkim absurdom, które psują nasz świat, krzywdzą ludzi, są

obrazą dla godności człowieka, a przede wszystkim blokują równy i dobry rozwój

każdego dziecka. Zakładamy stowarzyszenie na konferencji organizowanej przez

Katedrę Pedagogiki Społecznej Uniwersytetu w Białymstoku, bo mamy nie tylko

prawo, ale także obowiązek walki o lepszą przyszłość dla dzieci, o normalność dla

każdego, o równość szans dla każdego, według indywidualnych możliwości i zdol-

12

ności, a nie wedle zasobów lub innych atrybutów z arsenału społeczeństwa klaso- wego.

Osoby, które nie będą w Lipowym Moście, mogą zgłaszać akces do Stowarzy- szenia na adres naszego Biuletynu, lub adres sekretarza konferencji w Lipowym Moście dra Tomasza Sosnowskiego, z Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu w Białymstoku, lub adres naszego kwartalnika, podając swoje dane, adres mailowy, uczelnię lub miejsce pracy. Z zadowoleniem będziemy witać pedagogów wszelkich specjalności, działaczy społecznych, ludzi praktyki… Tytuł Konferencji białostoc- kiej: „Pedagog jako animator w przestrzeni społecznej”, na której powstał Ruch Pedagogów Społecznie Zaangażowanych, idealnie pasuje do idei naszego Stowarzy- szenia i naszego credo: Tego świata nie możemy zostawić takim – jaki jest!

Tadeusz Pilch

Redaktor Warmińsko-Mazurskiego Kwartalnika Naukowego

Stanisław Szmitka

Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie

BARIERY PRYWATYZACJI

Streszczenie: Prywatyzacja przedsiębiorstw w Polsce to istotny problem ekonomiczny i społecz- ny. Jej powodzenie jest konieczne, bowiem prowadzi ona do poprawy kondycji polskiej gospodar- ki. Przekształcenia własnościowe w Polsce nie zakończyły się, chociaż początkowo zakładano ich szybką realizację. Przyczyniły się do tego niewątpliwie bariery utrudniające realizację pro- cesu prywatyzacji. Przeszkody, które pojawiały się i na które nadal można się natknąć w trakcie przekształceń są uciążliwe, kosztowne i hamują proces prywatyzacji przedsiębiorstw, rozciąga- jąc go znacznie w czasie. Mimo wielu pozytywnych zmian, które się dokonały w Polsce do chwili obecnej, nie sprzyja prywatyzacji klimat społeczny, jaki się wokół niej wytworzył. Celem niniej- szego artykułu jest zidentyfikowanie barier, przeszkód, czynników, od których zależało i nadal zależy powodzenie prywatyzacji, ale także próba analizy zmienności w czasie oddziaływania niektórych z nich.

Słowa kluczowe: prywatyzacja, przekształcenia własnościowe, bariery przekształceń własnościo- wych, przeszkody, czynniki utrudniające prywatyzację.

Wstęp

Najbardziej znane pojęcie prywatyzacji oznacza proces zwiększenia udziału sektora prywatnego w gospodarce. W zakres tego zjawiska wchodzą zarówno dzia- łania polegające na zmianie formy własności już istniejących podmiotów, jak i dzia- łania stymulujące rozwój lub powstawanie nowych jednostek sektora prywatnego.

W niniejszym artykule autor ograniczył się jedynie do przedstawienia problemów, które pojawiały się i pojawiają w Polsce w trakcie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Trudno o jednoznaczną ocenę dokonań prywatyzacyjnych. Wiele za- leży od przyjmowanych kryteriów oceny i preferencji. Mimo dostatecznego upływu czasu od rozpoczęcia tego procesu brak jest wiarygodnie pełnych informacji obra- zujących sytuację prywatyzowanych i sprywatyzowanych przedsiębiorstw. Jednak czynniki hamujące, bariery przekształceń własnościowych są stosunkowo dobrze znane. Od ponad dwudziestu pięciu lat prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w Polsce jest jednym z najważniejszych problemów ekonomicznych i społecznych.

W minionych latach proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Pol-

sce odznaczał się różną intensywnością wyrażoną liczbą przedsiębiorstw objętych

przekształceniami. Najwięcej przedsiębiorstw państwowych zostało objętych pro-

14

cesem prywatyzacji w początkowych latach transformacji. I dlatego liczba atrakcyj- nych przedsiębiorstw, które mogły być sprywatyzowane, z roku na rok malała, co miało wpływ na spowolnienie procesu przekształceń. Wolne tempo przemian było skutkiem istnienia barier utrudniających przeprowadzenie tego procesu. Przeszko- dy, które należało pokonać, były uciążliwe, kosztochłonne, a ponadto hamowały prywatyzację przedsiębiorstw, rozciągając ją znacznie w czasie. Niektóre spośród nich pojawiały się, inne traciły na znaczeniu, kolejne zaś zanikały.

Celem niniejszego artykułu jest zidentyfikowanie barier, przeszkód, czynni- ków, od których zależało i nadal zależy prowadzenie prywatyzacji, ale także próba analizy zmienności w czasie oddziaływania niektórych z nich.

Problemy prywatyzacji

Wyczerpanie się możliwości ekstensywnego rozwoju scentralizowanej gospo- darki socjalistycznej oznaczało niemożliwość zaspokojenia przez tę gospodarkę aspiracji społeczeństwa

. Wynikające z tego tytułu niezadowolenie znalazło swo- je odzwierciedlenie najpierw w niepokojach społecznych, a następnie w wyborach 1989 r. Wszelkie zmiany wiążące się z wprowadzeniem czegokolwiek nowego, bądź innego od dotychczas istniejącego w jakiejkolwiek sferze życia społeczeństwa były i są związane z szeregiem przygotowań mających na celu zlikwidowanie trudności i barier wynikających z innowacyjności danego przedmiotu zmian. Można pogru- pować problemy prywatyzacji, które stanowiły jednocześnie o szczególnym charak- terze tego procesu w Polsce i innych krajach systemu postkomunistycznego

:

• Po pierwsze – wystąpił dodatkowy problem reprywatyzacji, czyli zwrotu lub za- dośćuczynienia za mienie skonfiskowane przez rządy komunistyczne po 1944 r.

Reprywatyzacja okazała się skomplikowanym problemem politycznym, jako pró- ba znalezienia kompromisu między interesem dawnych właścicieli i ich spadko- bierców a możliwościami państwa. Rozwiązanie tego problemu może polegać na zwrocie mienia w naturze i kompensacie, w formie mienia zastępczego lub papierów wartościowych, przy czym pełna reprywatyzacja nie jest wykonalna.

Do chwili obecnej jest to sprawa nierozwiązana.

1

„Można powiedzieć, że socjalizm realny spełniał zamiary swoich ideologów: był to ład mak- symalnego bezpieczeństwa socjalnego. Miejsca pracy były dobrem praktycznie nieograniczonym […] każdemu zatrudnionemu państwo gwarantowało emeryturę, wynagrodzenie w trakcie choroby, a w razie ograniczonej zdolności do pracy – rentę. System zapewniał wiec bezpieczeństwo. Zara- zem jednak pozbawiał ludzi wolności i podmiotowości. Najpełniejsze bezpieczeństwo socjalne jest wszak w więzieniu […]. Socjalizm realny był próbą wcielenia w życie idei sprawiedliwości społecz- nej za pomocą rozdzielnictwa, a więc likwidacji rynku. I właśnie z rynkiem system ten przegrał”.

J. Kuroń, Utopia sprawiedliwości społecznej po upadku komunizmu, „Gazeta Wyborcza” 1993, nr 37, s. 8–10; zob.: R. Krawczyk, Wielka przemiana, Warszawa 1990.

2

Encyklopedia biznesu, t. I, [red.] W. Pomykało, Warszawa 1995, s. 677.

15

BARIERY PRYWATYZACJI

• Po drugie – punktem wyjścia były nieuporządkowane stosunki własnościowe, czego elementem jest nierozstrzygnięta kwestia reprywatyzacji. W całej Europie środkowej i wschodniej trwa wielka inwentaryzacja praw własności i porządko- wanie ksiąg wieczystych. Zwiększa to ryzyko sprzedających i kupujących i zmu- sza do uwzględnienia tego ryzyka w kontraktach prywatyzacyjnych.

• Po trzecie – zaznaczył się brak kapitału krajowego oraz niedostatek oszczędno- ści ludności. Słabość rodzimego kapitału jest nieuchronnym skutkiem margina- lizacji prywatnej przedsiębiorczości. Niemniej istotna jest różnica, która dzie- li bogate społeczeństwa Zachodu, w których występuje wyższa siła nabywcza społeczeństwa niż ubogich społeczeństw krajów postkomunistycznych, które przeznaczają większość lub nawet całość swych dochodów na koszty utrzymania (mieszkanie, żywność, ochrona zdrowia). Nie stwarza to odpowiedniego popytu wewnętrznego i stanowi punkt wyjścia w myśleniu o powszechnej prywatyzacji.

• Po czwarte – sojusznikiem prywatyzacji w dojrzałych gospodarkach rynkowych jest dobrze rozwinięty system finansowy w postaci instytucji rynku kapitało- wego (w tym giełdy), bankowości i różnego rodzaju innych usług finansowych.

W Europie postkomunistycznej system powstawał równolegle z prywatyzacją, wyjściowo stanowiąc raczej barierę aniżeli okoliczność sprzyjającą transferowi praw własności.

• Po piąte – w realiach Europy postkomunistycznej reforma jest procesem przy- spieszonego uczenia się technik rynkowych i budowania wyspecjalizowanego aparatu administracyjnego. Stąd bierze się widoczna na początku rola ekspertów zagranicznych i środków pomocowych, w rodzaju funduszu Phare czy brytyjskie- go Know-How Fund.

• Po szóste – skala zmian własnościowych i towarzyszących im redystrybucji władzy ekonomicznej stwarzała poważny problem polityczny. W przekroju ca- łej Europy środkowej i wschodniej prywatyzacja okazała się najbardziej kon- fliktogennym i politycznie kłopotliwym fragmentem przeobrażeń ustrojowych.

Niefortunnym wstępem do właściwych zmian własnościowych okazała się pry- watyzacja nomenklaturowa, będąca u schyłku lat osiemdziesiątych przejawem naturalnej przewagi informacyjnej i finansowej establishmentu komunistyczne- go w pozyskiwaniu majątku na nie uregulowanym jeszcze gruncie

.

3

Szerzej na temat prywatyzacji nieformalnej „wcześni wygrani reform”: S. Szmitka, Pozy-

tywne i negatywne oblicza polskiej prywatyzacji, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy. Nauki

Społeczne” 2014, nr 2(10), s. 84 – 85.

16

Praktyka prywatyzacji polskich przedsiębiorstw państwowych

Interesujących informacji na temat barier w przedsiębiorstwach państwowych z początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku dostarczają wyniki badań empi- rycznych M. Jarosz, P. Ruszkowskiego, T. Olko-Bagieńskiej

.

Tabela 1. Bariery przekształceń własnościowych w opiniach dyrektorów przedsiębiorstw (w % przedsiębiorstw)

Bariery przekształceń Forma przekształceń

komercjalna likwidacja Bariery biurokratyczne:

– biurokracja, opieszałość urzędów i urzędników 14 31

– brak koncepcji urzędników MPW, brak zdecydowania w dzia- łaniu, częste zmiany kadrowe

33 11

– brak kompetencji wojewody jako organu założycielskiego 4 23 Bariery prawne:

– brak regulacji prawnych własności, brak ksiąg wieczystych 24 27 – niejasność przepisów, sprzeczności w przepisach, zmiany in-

terpretacji, niestabilność prawa

24 26

– brak przepisów wykonawczych 6 17

Bariery ekonomiczno-finansowe:

– zbyt wysokie opłaty leasingowe 1 39

– brak kapitału zagranicznego 21 1

– brak kapitału krajowego 17 4

– zbyt skomplikowana procedura wyceny majątku 12 17

– zbyt wysoka wycena majątku 3 19

– brak pieniędzy wśród pracowników 10 19

– brak kredytów i ich zbyt wysokie oprocentowanie 12 16

– trudna sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstwa 16 9

4

Zob.: M. Jarosz, Bariery przekształceń własnościowych w przedsiębiorstwach, Warszawa 1993;

P. Ruszkowski, T. Olko-Bagieńska, Przebieg procesów prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w pol-

skiej gospodarce, [w:] Materiały z seminarium: Przekształcenia społeczne w gospodarce, Łódź 1992.

17

BARIERY PRYWATYZACJI

Bariery przekształceń Forma przekształceń

komercjalna likwidacja Bariery systemowe i społeczne:

– postawy zachowawcze, niska świadomość, tradycyjny sposób myślenia, nawyki, przyzwyczajenia

24 24

– zła koniunktura gospodarcza, niepewność sytuacji ekono- micznej

20 14

– trudności z uzyskaniem akceptacji załogi, związków zawodo- wych, samorządów pracowniczych

15 11

Źródło: H. Januszek, J. Sikora, Socjologia pracy, Poznań 2000, s. 242.

Z tabeli 1 wynika, że do głównych barier prywatyzacji w początkowej fazie transformacji należy zaliczyć:

• bariery ekonomiczno-finansowe, tj. brak środków finansowych własnych i ze- wnętrznych, zbyt wysokie opłaty leasingowe, zbyt skomplikowaną i wysoką wy- cenę majątku;

• bariery prawne, tj. niejasność przepisów, niestabilność prawa, brak przepisów wykonawczych, nie uregulowane kwestie własności gruntów i budynków;

• bariery systemowe i społeczne, tj. zachowawcze postawy społeczne, niską świa- domość, nieufność społeczną, brak akceptacji załogi, związków zawodowych, samorządów pracowniczych;

• bariery biurokratyczne, tj. opieszałość urzędów i urzędników, brak koncepcji MPW i kompetencji organu założycielskiego.

W zależności od formy przekształceń dyrektorzy w tamtym okresie wskazują na odmienne bariery – w przypadku spółek powstałych w wyniku komercjalizacji, najczęściej wymienianą barierą jest bariera biurokratyczna w postaci Ministerstwa Przekształceń Własnościowych. Natomiast procedura likwidacyjna napotykała utrudnienia w różnych biurach i urzędach. Bariery typu prawnego były zbieżne w opiniach obydwu analizowanych grup. Dyrektorzy analizowanych przedsię- biorstw jedynie częściej wskazywali na brak przepisów wykonawczych. Charaktery- styczne było natomiast, że bez względu na formę przekształcenia przedsiębiorstwa, tak samo silnie akcentowane były ogólne bariery świadomościowe, bardziej niż przeszkody wynikające z oporu konkretnych grup czy organizacji pracowniczych.

Bariery świadomościowe przekształceń własnościowych, według M. Jarosz,

dobrze charakteryzują odpowiedzi na pytania: czy prywatyzacja może być przy-

czyną złych nastrojów załóg pracowniczych? Jakie obawy załóg związane są z tym

procesem? Na pierwsze pytanie uzyskano w opinii dyrektorów odpowiedzi, które

przedstawia tabela 2.

18

Tabela 2. Przyczyny złych nastrojów społecznych w przedsiębiorstwie w opiniach dyrektorów przedsiębiorstw (w%)

Przyczyny złych nastrojów w przedsiębiorstwie Opinie dyrektorów przedsiębiorstw (w%)

Redukcja zatrudnienia 42,2

Pogorszenie się warunków wynagrodzenia 28,3

Zagrożenie bytu przedsiębiorstwa 21,7

Spadek płacy realnej, wzrost kosztów utrzymania 3,0

Zła, niepewna sytuacja polityczna 2,8

Zmniejszenie wpływu pracowników na procesy zarządzania

w przedsiębiorstwie 2,0

Źródło: M. Jarosz, dz. cyt., s. 16.

Natomiast obawy załóg przed procesem prywatyzacji w świetle opinii dyrekto- rów ilustruje poniższa tabela 3.

Tabela 3. Obawy załóg przed prywatyzacją

Obawy załóg przed prywatyzacją Malejący procent odpowiedzi Pozbawienie załogi jakiegokolwiek wpływu na funkcjonowanie przedsię-

biorstwa 31,2

Likwidacja przedsiębiorstwa z przyczyn ekonomicznych 22,7 Przejęcie przez kapitał obcy w celu wyeliminowania konkurencji 16,5 Wykup lub przejęcie kontroli nad przedsiębiorstwem przez obcy kapitał 14,2 Przejęcie przedsiębiorstwa za cenę niższą od rzeczywistej wartości 8,0

Utrata pracy 3,3

Wykup przez kapitalistę krajowego 1,8

Reprywatyzacja 1,8

Źródło: M. Jarosz, dz. cyt., s. 17.

19

BARIERY PRYWATYZACJI

Wśród obaw załóg przed prywatyzacją na pierwszym miejscu znalazły się nie- pokoje załóg związane z zagrożeniem ich podmiotowości. Oznacza to, że prywaty- zacja zakładu była postrzegana jako zamknięcie dotychczasowych kanałów artyku- lacji interesów pracowniczych (rozwiązanie rady pracowniczej, a być może także osłabienie roli związków zawodowych).

Spostrzeżenie to wydaje się mieć doniosłe znaczenie, jeśli bowiem rzeczywi- ście miałoby miejsce blokowanie przez system realizacji interesów pracowniczych, to – jak stwierdza M. Jarosz — coraz częściej załogi będą postrzegały społeczeństwo w kategoriach „my” (robotnicy, ludzie pracy) i „oni” (władza), prywatyzację zaś przedsiębiorstw państwowych jako zagrażającą warunkom życia i godności ludzi pracy.

Stawiało to pod znakiem zapytania dalsze zmiany restrukturyzacyjne w pol- skich przedsiębiorstwach ze względu na silne napięcia społeczne.

Według cytowanej autorki: „Scenariusz, w którym przekształcenia własnościo- we zostaną zadekretowane (jak niegdyś nacjonalizacja) jest niesłychanie ryzykowa- ny. Podobnie niebezpieczna jest sytuacja, w której rząd reprezentowałby wyłącznie interesy pracodawców, obrona zaś interesów pracobiorców byłaby formułowana przez opozycję. Ten, nie tylko potencjalny zresztą, antagonizm zaobserwowano już w większości krajów postsocjalistycznych

.

Zniesienie świadomościowych barier przekształceń własnościowych wymaga postrzegania prywatyzacji przez załogi przedsiębiorstw państwowych nie w kate- goriach zagrożeń, lecz szans życiowych. Należy podkreślić, że stosunek większości pracobiorców do przedsiębiorstwa kształtują nie tylko oczekiwania związane z eko- nomiczną, ale również i socjalną sferą działalności. Ludzie w sytuacji szybkich zmian społecznych, których reguły są niezbyt jasne, a niekiedy zgoła podejrzane, właśnie w zakładzie pracy szukają poczucia bezpieczeństwa. Oczekiwania te są relatywnie trwałe również w przedsiębiorstwach już sprywatyzowanych.

W roku 1992 Małgorzata Wiśnicka-Hińcza w opracowanej ekspertyzie na zlecenie kancelarii Sejmu scharakteryzowała podstawowe regulacje określające re- alizowane do tej pory techniki prywatyzacyjne. Następnie w formie syntetycznej przedstawiła stan zaawansowania procesu prywatyzacji przedsiębiorstw państwo- wych, bariery prywatyzacji oraz perspektywy związane z realizacją programu po- wszechnej prywatyzacji

.

Według autorki raportu czynniki hamujące proces przekształceń własnościo- wych są stosunkowo dobrze znane. Powodzenie prywatyzacji zależy więc obecnie nie tyle od zidentyfikowania barier, ale od tego, czy podjęte zostaną konkretne działania, które umożliwiają ich przezwyciężenie (tabela 4).

5

M. Jarosz, dz. cyt., s. 18

6

M. Wiśnicka-Hińcza, Prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Raport nr 27, War-

szawa 1992, s. 1–14.

20

Tabela 4. Bariery prywatyzacji w 1992 r. i ich uwarunkowania

Nazwa bariery Uwarunkowania

Brak dostatecznego popar- cia, brak zgody na określony kształt modelu prywatyzacji

– brak zgody na sprywatyzowanie istniejącego majątku narodowego w ogóle

– opcja na gospodarkę typu mieszanego (utrzymany zna- czący udział sektora państwowego)

– dylemat: szybka prywatyzacja (nawet za cenę możliwych nadużyć) czy też droga przemian ewolucyjnych, stopnio- we „obumieranie” przemysłu państwowego

– brak rozstrzygnięć warunkujących dopuszczenie i zakres prywatyzacji nieekwiwalentnej (przekazanie praw do ma- jątku nieodpłatnie lub poniżej jego wartości) oraz podział majątku państwa pomiędzy różne grupy społeczne – przeciąga się okres legislacji

– polityka prywatyzacyjna jest nieciągła

– zbyt często zmieniane są koncepcje i priorytety prywaty- zacji

Obowiązujące rozwiązania instytucjonalno-organizacyj- ne przekształceń własnościo- wych

– ograniczone środki, wadliwa koordynacja pracy ośrodków decyzyjnych lub wręcz jej brak, spory kompetencyjne, brak odpowiednio wykwalifikowanych pracowników do obsługi transakcji

Brak wystarczających roz- wiązań regulujących stan własnościowy gruntów i nie- ruchomości. Brak ustawy re- prywatyzacyjnej

– brak regulacji kto może ubiegać się o zwrot własności – w jakim zakresie i w jakiej formie dokonywany będzie

zwrot tego majątku?

Niewielkie zainteresowanie kapitału zagranicznego inwe- stowaniem w Polsce

– brak konsekwentnej polityki wobec zachodnich inwesto- rów

– niestabilny system prawny wzmacniający ryzyko inwesto- wania (m.in. sprawa kasyn, przemysłu energetycznego i przetwórstwa ropy naftowej)

Stan gospodarki – recesja

– niski popyt krajowy

Niedostateczne zaangażo- wanie w proces prywatyzacji kapitału krajowego

– brak kapitału (stosowanie preferencji finansowych dla in- westorów, sięganie po rozwiązania prywatyzacji nieekwi- walentnej)

– ograniczenie popytu inwestycyjnego przez recesję – brak zainteresowania inwestycjami w produkcję (bardziej

dochodowa działalność handlowa, bardziej opłacalne lo- katy bankowe)

21

BARIERY PRYWATYZACJI

Nazwa bariery Uwarunkowania

Zadłużenie, ogólnie zła (wciąż pogorszająca się) kondycja zarówno przedsię- biorstw państwowych jak i spółek Skarbu Państwa

– przedsiębiorstwa stają się mniej atrakcyjne dla potencjal- nych inwestorów

– ustawa prywatyzacyjna dopuszcza możliwość przejęcia zadłużenia przedsiębiorstwa przez budżet, stan finansów państwa praktycznie na takie rozwiązania nie pozwala Klimat społeczny wokół pry-

watyzacji

– spada poparcie społeczne

– rośnie niechęć, tak wobec rodzimych prywatnych właści- cieli, jak i inwestycji zagranicznych

Źródło: Zestawienie własne na podstawie: M. Wiśnicka-Hińcza, dz. cyt., s. 6 – 8.

Konsekwencją utrudnień powstających w procesie przekształceń własnościo- wych są bariery, czyli czynniki przeszkadzające, utrudniające, opóźniające bądź uniemożliwiające:

Elżbieta Dobrzelecka w 1996 roku tak je klasyfikowała

:

• rozpoczęcie prywatyzacji – inaczej: bariery fazy preparacji,

• jej właściwy przebieg – inaczej: bariery fazy konwersji,

• uzyskanie zakładanych przebiegów prywatyzacji – inaczej bariery fazy realizacji procesu prywatyzacji (tabela 5).

Tabela 5. Bariery prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych

Bariery fazy prywatyzacji

Bariery rodzajowe prawno-organiza-

cyjne kapitałowo-finansowe społeczno-polityczne Bariery

fazy preparacji prywatyzacji

– brak przepisów, wzorców – postępowania – brak konkret- nej instytucji zajmującejsię procesem pry- watyzacji – utrudnienia

z interpreta- cją przepisów prawnych

ograniczenie wyboru metody prywatyza- cji przez wartość – majątku

– brak środków finan- sowych na wykup- przedsiębiorstwa, na wykup akcji

– nieznajomość metod wyceny przedsiębior- stwa

przełamanie nieufności do długotrwałości prze- kształcenia

– przekonanie odpowied- nich organów o korzy- ściach z prywatyzacji wg danego projektu – przekonanie załogi do

proponowanej koncep- cji, powierzenie losów MFW

7

E. Dobrzelecka Prywatyzacja przedsiębiorstw, [w:] Proces transformacji rynkowej przedsię-

biorstw (w świetle badań empirycznych), [red.] S. Sudoł, [wpółpr.] W. Kraszewski, Toruń 1996,

s. 53 – 54.

22

Bariery fazy prywatyzacji

Bariery rodzajowe prawno-organiza-

cyjne kapitałowo-finansowe społeczno-polityczne Bariery fazy

preparacji prywatyzacji

– brak wcześniej- szejreprywa- tyzacji oraz wydzielenia prawnego ma- jątku zakładu i nadania mu osobowości prawnej

– zadłużenieprzedsię- biorstwa ograniczają- ce możliwość dalszej- prywatyzacji

– obawa załogi przed konsekwencjami nie- państwowej formy wła- sności przedsiębiorstwa – przekonanie załogi do

wyrażenia zgody na prywatyzację przedsię- biorstwa, w której nie będzie ona partycy- pować, bądź w prze- ciwnym wypadku do wykupienia części lub całości majątku przed- siębiorstwa

– zdobycie partnera za- granicznego

– przezwyciężenieten- dencji egalitarnej w przydziale akcji lub udziałów

Bariery fazy konwersji prywatyzacji

– bariery wynika- jące z przyjętej procedury pry- watyzacji – bariery wyni-

kające z wcze- śniejszego nie- dopracowania niezbędnych rozwiązań – bariery wyni-

kające z braku doświadczeń w prowadzeniu prywatyzacji

– brak tanich kredytów lub jasno sprecyzo- wanej drogi kredyto- wania pracowników przez przedsiębior- stwo

– brak zainteresowania banków udzieleniem kredytów

– znaczna różnica mię- dzy ceną emisyjną a wartością nominalną akcji

– konsumpcyjny cha- rakter inwestowania u pracowników – brak oddłużenia

przedsiębiorstwa – wysokie koszty obsłu-

gi konsultingowej

– obawa przed całkowitą zmianąsystemu gospo- darczego

– brak przekonania o wysokiej efektywności przedsiębiorstw prywat- nych w zaspokajaniu potrzeb społeczeństwa – negatywny stosunek do

dotychczasowych spo- sobów podziału i sprze- daży wspólnie wypraco- wanego majątku – niezadowolenie społe-

czeństwa wywołane nie- spełnieniem oczekiwań i ambicji dotyczących prywatyzacji

23

BARIERY PRYWATYZACJI

Bariery fazy prywatyzacji

Bariery rodzajowe prawno-organiza-

cyjne kapitałowo-finansowe społeczno-polityczne Bariery fazy

realizacji prywatyzacji

– zmiana filozofii zarządzania – zmiana struktu-

ry władz – trudności ba-

dań rynkowych – przystosowanie

produkcji do wymagań rynku i działań konku- rencji

– budowa wła- snych kanałów dystrybucji

– wynikające z recesji gospodarczej i ko- nieczności przystoso- wania się do nowego zmiennego otoczenia

– trudności z racjonaliza- cją otoczenia

– nasilenie postaw rosz- czeniowych pracowni- ków

– strach przed zwolnie- niem

– utożsamianie korzyści z prywatyzacji z utratą bezpieczeństwa socjal- nego czy obniżką stopy życiowej

– zbyt niski przyrost płac – postawy pracowników

kolidujące z interesami przedsiębiorstwa – nieumiejętność rozdzie-

lenia przez członków załogi funkcji akcjona- riusza od funkcji pra- cownika najemnego – narastanie konfliktów

społecznych w przed- siębiorstwie

Źródło: E. Brozi, Drogi i bariery prywatyzacji, Łódź 1993, s. 311 – 351; E. Dobrzelecka, Prywa- tyzacja przedsiębiorstw, [w:] Proces transformacji rynkowe przedsiębiorstw (w świetle badań empirycznych), [red.] S. Sudoł, [współpr.] W. Kraszewski, Toruń 1996, s. 52.

Faza preparacji obejmuje przygotowanie procesu prywatyzacyjnego. Punktem początkowym tej fazy jest podjęcie wstępnej decyzji o prywatyzacji bądź uzyska- nie osobowości prawnej przedsiębiorstwa. Punktem końcowym jest uzyskanie zgo- dy od właściwego organu na przystąpienie do przemian. Faza konwersji obejmuje wszystkie procesy o charakterze organizacyjno-prawnym, finansowym i społeczno- -politycznym, które doprowadzają do prywatyzacji przedsiębiorstwa. Faza realizacji to faza rozpoczęcia działalności przedsiębiorstwa jako jednostki sprywatyzowanej.

Zdaniem Edwarda Brozi, wewnątrz poszczególnych faz stosuje się kryterium rodzajowe barier, wg którego dzieli się je na

:

• bariery prawno-organizacyjne;

• bariery kapitałowo-finansowe;

• bariery społeczno-polityczne.

8

E. Brozi, dz. cyt., s. 311.

24

Badania prowadzone w przedsiębiorstwach wykazały, że bariery najbardziej oddziaływają w pierwszej fazie procesu. Wiąże się to z decyzją o możliwości pry- watyzowania, sposobie oraz jakości i metodzie przygotowania. W związku z tym wszystkie rodzaje barier, tj. organizacyjno-prawne, kapitałowo-finansowe i społecz- no-polityczne, są ze sobą ściśle związane. Konsekwentne usunięcie jednej bariery pozwala na usunięcie innej

.

Bardzo duża istotność procesu prywatyzacji w transformacji ustrojowej i go- spodarczej wpływa na wielość i specyfikę towarzyszących omawianemu zjawisku utrudnień. Są one konsekwencją przeszkód natury ogólnoekonomicznej i technicz- no-technologicznej. Do grupy tych pierwszych zaliczamy

:

• upadek rynku wschodniego;

• recesję gospodarczą i spadek popytu na dobra konsumpcyjne;

• inflację;

• otwarcie rynku polskiego dla towarów zagranicznych;

• brak stabilności importowych przepisów celnych;

• trudności w ściąganiu należności od kontrahentów.

Drugą grupę barier stanowią np.:

• trudności w zmianie profilu produkcyjnego;

• nienowoczesna technologia;

• problem uzyskiwania wyrobów odpowiedniej jakości;

• szkodliwość dla środowiska naturalnego stosowanych technologii produkcji.

Według Elżbiety Dobrzeleckiej, w 1995 roku głównym hamulcem w przedsię- biorstwach państwowych i jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa był brak ka- pitału (odpowiednio 72% i 67%), natomiast w spółkach pracowniczych – procedury formalno-prawne (75%). Brak doświadczeń menedżerskich, jako bariera prywaty- zacji, występował częściej w przedsiębiorstwach produkujących dobra inwestycyjne (12%) niż w jednostkach produkujących dobra konsumpcyjne (5%). Przedsiębior- stwa zlokalizowane poza miastami wojewódzkimi wskazywały częściej niż z miast wojewódzkich na brak akceptacji załogi dla ich działań (odpowiednio 19% i 9%).

W przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 1000 pracowników nie występo- wała bariera dotycząca braku doświadczeń menedżerskich. Na jej obecność wska- zało 17% badanych przedsiębiorstw zatrudniających 500 – 1000 pracowników, 11%

przedsiębiorstw zatrudniających 200 – 500 pracowników i 14% przedsiębiorstw zatrudniających poniżej 200 pracowników. Największe problemy z uzyskaniem akceptacji załogi miały jednostki zatrudniające od 500 do 1000 pracowników – 25% i odpowiednio do 200 osób – 18%, 200 – 500 pracowników – 6%. Badania te

9

Tamże, s. 311.

10

Tamże, s. 311.

25

BARIERY PRYWATYZACJI

przeprowadzono na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Badaniami objęto ok. 100 przedsiębiorstw z terenu trzech województw: bydgoskiego, toruńskiego i wrocławskiego. Celem było zbada- nie procesów prywatyzacyjnych, w tym w szczególności przystosowania polskich przedsiębiorstw do warunków gospodarki rynkowej

.

Bariery przekształceń własnościowych w sektorze usług komunalnych

Przekształcenia własnościowe w sektorze komunalnym są bardziej złożone (liczne grono interesariuszy, konieczność zapewnienia ciągłej realizacji usług ko- munalnych, które stanowią zadania własne gminy) od procesów prywatyzacji pod- miotów państwowych Skarbu Państwa. Dla gmin często nie jest jasne, co jest calem działania należących do nich podmiotów: zaspokojenie potrzeb mieszkańców, wy- soka efektywność, czy może zysk dla gminy jako właściciela.

W roku 2003 kluczowe bariery przekształceń własnościowych w branży komu- nikacji miejskiej przedstawiały się następująco

:

– Silny opór wobec prywatyzacji ze strony lokalnych grup społecznych (obawa pracowników przed utratą pracy, obawa mieszkańców o wzrost cen usług).

– Obawa władz o notowania u wyborców, wynikająca z poprzedniego punktu.

– Stosunkowo bardzo silne związki zawodowe.

– Brak dostatecznej wiedzy u decydentów.

– Niejasne, lub wręcz wzajemnie sprzeczne oraz słabo egzekwowane przepisy prawa dotyczące gospodarki komunalnej, niejasności dotyczące infrastruk- tury prawnej sprawiają, że naturalną reakcją gmin jest minimalizacja ryzyka – niepodejmowanie jakichkolwiek decyzji, które mogą budzić wątpliwości.

– Przekonanie, że zakłady budżetowe amortyzacji nie wliczają w koszty, więc są dla mieszkańców pozornie „tańsze”.

– Długotrwałość procesów prywatyzacyjnych, wykraczających często poza jedną kadencję.

– Rozkład sił oraz kompetencji w samorządach (np. konflikty między prezy- dentem a radą, prowadzące do klinczu decyzyjnego).

– Obawa przed korupcją – lub też zarzutem korupcji.

– Koszty przekształceń.

– Duże dysproporcje pomiędzy wycenami majątkowymi i dochodowymi, które w praktyce utrudniają prywatyzację.

11

E. Dobrzelecka, dy. cyt, s. 53 – 54.

12

Więcej na temat badania zob.: M., Starczewski, Kondycja ekonomiczna jednobranżowych

podmiotów komunalnych według branż i form prawnych [w:] Program Prywatyzacji Podmiotów Komu-

nalnych: konferencje, debaty, raporty, [red.] J. Majewski, Gdańsk 2005, s. 40 – 41.

26

Analizując powyższe przeszkody, można wyróżnić kilka ich kluczowych grup.

– Przeszkody polityczne, – Przeszkody społeczne, – Przeszkody kompetencyjne, – Przeszkody prawne,

– Przeszkody proceduralne, – Przeszkody finansowe

.

Jak efektywnie radzić sobie z barierami w konkretnych przedsięwzięciach pry- watyzacji sektora komunalnego? Ogólna odpowiedź na to pytanie brzmi: w sposób planowy i systematyczny. Trzeba adresować działania do poszczególnych intere- sariuszy (stakeholders), potrzebna jest strategia świadczenia usług, musi to być przedsięwzięcie zgodne z wizją i strategią gminy. Trzeba prowadzić otwartą poli- tykę informacyjną, umiejętnie zdobywać sojuszników zmian wśród interesariuszy, postawić na lokalnych liderów, stworzyć grupy robocze i konsultacyjne z udziałem szerszych grup interesu, prowadzić warsztaty, szkolenia konsultacyjne. Promotor przekształceń powinien uczestniczyć w wypracowaniu standardu świadczenia usług komunalnych, w upowszechnianiu dobrych wzorców – działaniach o charakterze edukacyjnym, a także w monitoringu, oraz badaniach porównawczych (benchmar- kingu)

.

Zmienność w czasie oddziaływania poszczególnych barier na proces prywaty- zacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce jest na pewno ciekawym wyzwaniem naukowym

.

Bariery, przeszkody, czynniki utrudniające miały różnoraki wpływ na proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych, stąd warto przyjrzeć się ich ewolucji.

W 2011 r. Iwona Salejko-Szyszczak przeanalizowała zmienność w czasie oddziały- wania poszczególnych barier na proces prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce. Wśród tych barier należy wymienić: bariery prawne, ekonomiczno-fi- nansowe, biurokratyczne (organizacyjne), systemowe i społeczno-psychologiczne (świadomościowe) oraz bariery polityczne

(tabela 6).

13

M. Starczewski, J. Zysnarski, Wnioski z Programu Prywatyzacji Podmiotów Komunalnych: re- komendacje przekształceń i bariery prywatyzacji na przykładzie przedsiębiorstw transportu miejskiego, Gdańsk 2007, s. 4 – 6.

14

J. Zysnarski, Przekształcenia własnościowe w gminach, „Wodociągi i Kanalizacja” 2005, nr 11 – 12 s. 5.

15

I. Salejko-Szyszczak, Ewolucja barier prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Wrocław 2011.

16

S. Gomułka, P. Jasiński, Privatization in Poland 1989 – 1993: Policies Methods and Results,

[w:] Privatization in Central and Eastern Europe, [red.] S. Estrin, London – New York 1994,

s. 238 – 240.

27

BARIERY PRYWATYZACJI

Tabela 6

Nazwa bariery Uwarunkowania

Bariery prawne

– ścieranie się wieku koncepcji prywatyzacji (wygłaszanie procesu legi- slacyjnego)

– liczne kontrowersje i złożoność przedmiotu regulacji prawnej (począt- kowe lata przemian własnościowych)

– zbyt sformalizowane niektóre regulacje prawne prywatyzacji (wymaga- nie gruntownych analiz o stanie przedsiębiorstwa)

– problemy z ustaleniem norm prawnych dotyczących technik uwłasz- czenia, zakresu komercjalizacji i osób uprawnionych do nabycia akcji preferencyjnych

– spory dotyczące ustalenia regulacji prawnych akcjonariatu obywatel- skiego

– niejasność interpretacyjna przepisów – sprzeczność w przepisach

– brak przepisów wykonawczych do ustaw

– brak ksiąg wieczystych i ich systematycznej aktualizacji

– trudności z ustaleniem statusu własnościowego gruntów i nieruchomo- ści należących do przedsiębiorstw

Bariery ekono- miczno – finan- sowe

– luka kapitałowa (niedobór wewnętrznych) krajowych źródeł kapitału – niski poziom techniczny majątku

– pogorszająca się w szybkim tempie sytuacja ekonomiczno-finansowa przedsiębiorstw

– wysoka stopa inflacji (niepewne zyski)

– angażowanie kapitału w niepewne przedsięwzięcia; bardziej atrakcyjne lokaty baczkowe, obligacje

– niska skłonność do inwestowania kapitału zagranicznego w Polsce (do 2014 r.)

– zbyt wysokie oprocentowanie kredytów (w czasie kryzysu) – zbyt skomplikowane, kosztowne procedury wyceny majątku – ciągłe zmiany strategii branżowych

– niski popyt na mienie socjalne i wydłużające się w związku z tym pro- cedury likwidacyjne

– niesprzyjająca koniunktura na rynkach kapitałowych

– brak wystarczających środków na prowadzenie intensywnej promocji prywatyzacji

Bariery biuro- kratyczne (orga- nizacyjne)

– większość z nich straciła na znaczeniu w ciągu ostatnich lat

– kompetencje osób odpowiedzialnych za prawidłową realizację procesu prywatyzacji (widoczny zwłaszcza w początkowych latach przemian) – zbyt rozbudowany i przewlekły tryb rozpatrywania spraw prywatyzacji

przez instytucje wojewódzkie i centralne – opieszała działalność sądów gospodarczych

– wadliwa oraz scentralizowana lokalizacja i skala działalności obiektów do prywatyzacji

28

Nazwa bariery Uwarunkowania

Bariery społecz- no-psycholo- giczne (świa- domościowe) i polityczne

– były to najpoważniejsze bariery procesu prywatyzacji (przez lata) – opór wobec przekształceń własnościowych (szeregowi pracownicy i ka-

dra kierownicza)

– brak wiedzy na temat prywatyzacji – niska świadomość

– tradycyjny sposób myślenia

– nawyki i przyzwyczajenia (bezpieczeństwo socjalne i ekonomiczne) – efekt braku wiary w uzdrowienie gospodarki przez prywatyzację przy

złej koniunkturze gospodarczej i niepewnej sytuacji ekonomicznej kra- ju

– skłonność społeczeństwa do natychmiastowej konsumpcji

– obawy przed konsekwencjami prywatnej formy własności przedsiębior- stwa (bariera do chwili obecnej)

– konieczność zmiany, poszerzenie kwalifikacji, inne kryteria płac, utra- ta stanowiska, utrata wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem, utrata pracy przy wysokiej stopie bezrobocia

– niewłaściwy dobór metod prywatyzacji

– rozbieżności preferencji własnościowych załóg i zarządu przedsiębior- stwa

– prywatyzacja jako instrument walki politycznej (bariera ta pozostaje nadal)

– aspekty przekształceń własnościowych (np. tempo, zakres) są przed- miotem przetargów politycznych przed wyborami

– prymat celów politycznych nad celami ekonomicznymi przemian

Źródło: I. Salejko-Szyszczak, dz. cyt., s. 414 – 419.

Uwarunkowania procesów prywatyzacji w 2015 roku

Proces prywatyzacji gospodarki realizowany jest w Polsce od ponad 25 lat. Z tego też względu, z roku na rok, zasób będący własnością Skarbu Państwa, możliwy do objęcia procesami przekształceń własnościowych, jest coraz mniejszy

. Aktualne utrudnienia w prywatyzacji sprowadzają się do następujących kwestii:

1. Nieatrakcyjne branże dla potencjalnych inwestorów, jak jeszcze kilka lat temu.

2. Kondycja ekonomiczno-finansowa podmiotów. Przeprowadzanie procesów naprawczych pozwalających na poprawę sytuacji spółki oraz podniesienie jej

17

Ministerstwo Skarbu Państwa, Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych według stanu na dzień 31 grudnia 2013 r., www.prywatyzacja.msp.gov.pl [dostęp: 20.01.2014].

• 8453 – liczba przedsiębiorstw państwowych istniejących na dzień 31 grudnia 1990 roku,

• 6000 – liczba przedsiębiorstw państwowych objętych przekształceniami własnościowymi w okresie od 1 sierpnia 1990 roku do końca grudnia 2013 roku,

• 61 – liczba przedsiębiorstw państwowych istniejących na dzień 31 grudnia 2013 roku, w tym

21 prowadzących działalności.

29

BARIERY PRYWATYZACJI

wartości, tak aby ewentualny proces prywatyzacji zakończony został z ko- rzyścią zarówno dla budżetu państwa, jak i dla samej spółki.

3. Przeszkody formalno-prawne, nieuregulowany stan prawny, nieruchomo- ści czy roszczenia reprywatyzacyjne. Konieczność przesunięcia procesów w czasie lub odstąpienia od ich realizacji.

4. Czynniki zewnętrzne, takie jak sytuacja na rynku krajowym i na rynkach zagranicznych, w tym na światowych i europejskich rynkach finansowych.

5. Prognozy makroekonomiczne.

6. Sytuacja na rynkach kapitałowych, gdzie następuje najszybsza, a zarazem najbardziej widoczna reakcja na zmiany koniunktury.

W celu efektywnego zarządzania majątkiem Skarbu Państwa zakłada się kon- tynuację w 2015 roku działań mających na celu wzmocnienie i profesjonalizację nadzoru właścicielskiego. Pozwoli to na budowanie wartości spółek przy uwzględ- nieniu interesów akcjonariuszy/wspólników, jak również – w wypadku spółek o klu- czowym znaczeniu – zapewnienie realizacji określonego interesu państwa

.

Podsumowanie

Zapoczątkowana we wrześniu 1989 roku transformacja polskiej gospodarki mia- ła na celu przywrócenie zachwianej kryzysem lat 80. XX wieku równowagi rynkowej, zahamowania i obniżenia „galopującej” inflacji oraz powszechnego wprowadzania w gospodarce polskiej mechanizmu rynkowego. Wymagało to radykalnych zmian w funkcjonowaniu zarówno gospodarki jako całości, jak i w funkcjonowaniu poszcze- gólnych podmiotów gospodarczych obecnych na rynku. Ze zmianami tymi wiąże się relacja takich zasadniczych cząstkowych procesów, jak: deregulacja, deetatyzacja, liberalizacja, prywatyzacja, komunalizacja, komercjalizacja i restrukturyzacja (czę- ściowe problemy związane z wdrożeniem tych procesów znalazły odzwierciedlenie w artykule). Podstawowym celem jednak było zidentyfikowanie barier, od których zależało i zależy powodzenie prywatyzacji. Bariery te można ująć w pięć grup: barie- ry biurokratywne, prawne, ekonomiczno-finansowe, systemowe i społeczno-psycho- logiczne. Należy stwierdzić, że poważnego przedyskutowania i analizy wymaga wiele problemów dokonywanej transformacji ustrojowej – prywatyzacji. Przy rosnącym obecnie lawinowo wskaźniku bezrobocia trzeba postawić na nowo wiele pytań o sens pracy i produkcji, o granice władzy, a także dotyczących wielu negatywnych zjawisk społecznych, w tym problemu wykluczenia. Zjawiska te towarzyszą od lat gospodar- ce rynkowej opartej o własność prywatną.

Do barier, które hamowały i hamują proces prywatyzacji – urynkowienia go- spodarki możemy zaliczyć:

18

Ministerstwo Skarbu Państwa, Kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2015 r.,

Warszawa 2014, s. 3 – 4.

30

– nieprzezwyciężenie silnych układów monopolistycznych i struktur,

– niedostateczne zasoby kapitału pieniężnego jako podstawowej przesłanki rozwiniętej gospodarki rynkowej,

– niską skłonność przedsiębiorstw prywatnych i państwowych do inwestycji rozwojowych, innowacyjnych, konkurencyjnych i modernizacyjnych.

Polityczna, gospodarcza i społeczna przebudowa Polski była i jest ogromnym sukcesem uwieńczonym m.in. przynależnością do struktur europejskich, jak też szeregiem wskaźników ekonomicznych i socjologicznych.

Ale jest też gorsza strona przemian. O niej wspomina niniejszy artykuł. W spo- sób spektakularny mówi o tym pewna socjologiczna prawidłowość polegająca na tym, że żadnych poważniejszych zmian nie można przeprowadzać „dla dobra lu- dzi” bez uzyskania na nie ich akceptacji. Dlatego ważnym aspektem przekształceń własnościowych stały się społeczne ich konsekwencje.

Bariery, przeszkody, czynniki utrudniające prywatyzację dotykały większość prywatyzowanych przedsiębiorstw, ale ich natężenie zależało od wybranej drogi przemian. Siła poszczególnych barier zmieniała się w ciągu całego okresu prowa- dzenia przemian własnościowych. Na początku lat 90. ubiegłego wieku najtrudniej- sze do pokonania były bariery prawne i organizacyjne. Z czasem zaczęła wzrastać waga barier kapitałowych, a także politycznych. Obecnie dużą rolę odgryzają także bariery społeczno-psychologiczne

.

Transformacja polskiej gospodarki w dużej mierze miała charakter żywiołowy, której jedynym wyznacznikiem była minimalizacja roli państwa i jego wpływu na gospodarkę, tym samym monopol własności państwowej charakterystyczny dla pań- stwa realnego socjalizmu próbowano zastępować dominującą własnością prywatną.

Uzasadnienia podjętych działań prywatyzacyjnych, mających na celu zmianę struk- tury własności, która była pochodną dominującej roli państwa w gospodarce socja- listycznej szukano odwołując się do teorii praw własności. Teoria praw własności sformułowana przez S. Pejovicha

, A. Alchiana

oraz H. Demsetza

wskazuje, że brak tego typu praw do określonych zasobów na poziomie indywidualnym po- woduje patologiczne formy ich wykorzystania, które przejawiają się niską efektyw- nością i marnotrawstwem. Tym samym eksploatacja przez jednostki określonego rodzaju dobra bez prawa własności prowadzi do maksymalizacji korzyści indywi- dualnych, bez względu na skutki i koszty społeczne, co z kolei negatywnie wpływa

19

M. Marszałkowska, Prywatyzacja jako czynnik restrukturyzacji gospodarki polskiej, [w:]

Transformacja społeczno-gospodarcza postkomunistycznych państw bałtyckich. Doświadczenia i per- spektywy, [red.] W. Kosiedowski, Toruń 1996, s. 40.

20

S. Pejovich, Economic Analysis of Institutions and System, Dordrecht 1995.

21

A.A. Alchian, Property Rights, [w:] The New Palgrave: A Dictionary of Economics, London 1987, vol. 3.

22

A.A. Alchian, H. Demsetz, The Property Right Paradigm, „The Journal of Economic Histo-

ry” 1973, vol. 33, No 1, The Tasks of Economic History (Mar. 1973).

31

BARIERY PRYWATYZACJI

na zamierzenia inwestycyjne, bez których niemożliwy jest prawidłowy rozwój gospodarki. Tego typu sytuacja występowała w gospodarce realnego socjalizmu

.

Prywatyzacja poza zmianą struktury własności gospodarki silnie oddziałuje na szereg zjawisk i procesów makroekonomicznych, takich jak tempo wzrostu go- spodarczego, dynamika nakładów inwestycyjnych, saldo obrotów na rachunku bie- żącym bilansu płatniczego Polski czy wysokość bezrobocia. Wymienione zjawiska i procesy wpływają na sytuację materialną polskich gospodarstw domowych, a tym samym pośrednio oddziałują na postrzeganie procesu transformacji systemu gospo- darczego. Aspekt ekonomiczny prywatyzacji sektora publicznego jest zatem ściśle powiązany ze społecznym. Z jednej strony, patrząc na prywatyzację można mó- wić o korzyściach tego procesu w wymiarze pragmatycznym czy ekonomicznym

, które przejawiają się m.in. w zmniejszaniu roli państwa w gospodarce, a tym sa- mym zmniejszaniu wydatków rządowych, zwiększaniu dochodów rządowych z ty- tułu sprzedaży przedsiębiorstw oraz uzyskiwanych następnie podatków, wzroście efektywności przedsiębiorstw czy podnoszeniu jakości dobór i usług. Z drugiej zaś strony, prywatyzacja pociąga za sobą szereg skutków społecznych. Do najbardziej istotnych z nich należą takie zjawiska, jak zmiana struktury zatrudnienia, wzrost znaczenia systemów uzależniających wysokość wynagrodzeń od wyników pracy oraz od „bardziej elastycznych warunków pracy”

(ograniczenie gwarancji stałe- go zatrudnienia, ograniczenie roli związków zawodowych we współdecydowaniu o przedsiębiorstwie, zmniejszenie zakresu świadczeń, wydłużenie czasu pracy), zmiany w podziale dochodów, czy wreszcie zjawisko najbardziej dotkliwe społecz- nie, tj. bezrobocie.

Prywatyzacja pociąga za sobą również bardziej doniosłe skutki o charakterze społecznym, a mianowicie w wyniku kształtowania się zupełnie nowej struktury gospodarki, w której dominującą staje się własność prywatna, tworzy się inna niż w latach 80. XX stulecia struktura społeczna. Pojawiły się m.in. nowe warstwy spo- łeczne, tj. pracownicy oraz właściciele zakładów prywatnych zatrudniających wiele osób

.

Procesowi prywatyzacji towarzyszy także zmiana świadomości społecznej, tj.

ewolucja w sposobie widzenia i wartościowania otaczającej rzeczywistości, która znajduje swoje odzwierciedlenie w wymiarach behawioralnym, afektywnym oraz poznawczym. Powszechnym zjawiskiem staje się postrzeganie prywatyzacji w kon- tekście zysków i strat, co stworzyło nowy podział społeczny na „beneficjentów”

23

Szerzej na ten temat: S. Szmitka, Teoretyczne uwarunkowania wyższości własności pry- watnej nad publiczną, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy. Nauki Społeczne” 2012, nr 4, s. 121 – 135.

24

E. S. Savas, Prywatyzacja. Klucz do lepszego rządzenia, Warszawa 1992. s. 333 – 334.

25

S. Gupta, C. Schiller, H. Ma, Privatization, Social Impact, and Social Safety Nets, IMF Work- ing Paper No. 1999 – 68, Washington DC: International Monetary Fund, 1999.

26

L. Kolarska-Bobińska, K. Kosełka, Pracownicy przedsiębiorstw państwowych, sprywatyzowa-

nych i prywatnych, Warszawa 1994, s. 5 – 6.

32

i „przegranych” prywatyzacji

. Z jednej strony, powstają nowe grupy społeczne, które w prywatyzacji widzą szansę, z drugiej zaś strony, mamy do czynienia z gru- pami społecznymi, które dostrzegają wyłącznie zagrożenia związane z prywatyza- cją, w tym najbardziej niebezpieczne, czyli utratę miejsca pracy.

Wszystko to składa się na społeczne postrzeganie prywatyzacji polskiej gospodarki, tj. legitymizację procesu, aprobatę, wsparcie lub delegitymizację, dezaprobatę i sprzeciw wobec przekształceń własnościowych.

Literatura

Alchian A.A., Property Rights, [w:] The New Palgrave: A Dictionary of Economics, The Macvmil- lan Press Limited, London 1987, vol. 3.

Alchian A.A., Demsetz H., The Property Right Paradigm, „The Journal of Economic History”

1973, vol. 33, no 1.

Brozi E., Drogi i bariery prywatyzacji, WUŁ, Łódź 1993.

Dobrzelecka E., Prywatyzacja przedsiębiorstw, [w:] Proces transformacji rynkowej przedsiębiorstw (w świetle badań empirycznych), [red.] S. Sudoł, [współpr.] W. Karaszewski, Toruń 1996.

Encyklopedia biznesu, t. I, [red.] W. Pomykało, Warszawa 1995.

Gomułka S., Jasiński P., Privatization in Poland 1989 – 1993: Policies Methods and Results, [w:] Pri- vatization in Central and Eastern Europe, [red.] S. Estrin, Longman Group, London – New York 1994.

Gupta S., Schiller C., Ma H., Privatization, Social Impact, and Social Safety Nets, IMF Working Paper No. WP/99/68, May 1999.

Januszek H., Sikora J., Socjologia pracy, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań 2000.

Jarosz M., Bariery przekształceń własnościowych w przedsiębiorstwach, ISP PAN, Warszawa 1993.

Kolarska-Bobińska L., Kosełka K., Pracownicy przedsiębiorstw państwowych, sprywatyzowanych i prywatnych, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa 1994.

Krawczyk R., Wielka przemiana, Oficyna Wydawnicza „Interim”, Warszawa 1990.

Kuroń J., Utopia sprawiedliwości społecznej po upadku komunizmu, „Gazeta Wyborcza” 1993, nr 37.

Marszałkowska M., Prywatyzacja jako czynnik restrukturyzacji gospodarki polskiej, [w:] Transfor- macja społeczno-gospodarcza postkomunistycznych państw bałtyckich. Doświadczenia i perspek- tywy, [red.] W. Kosiedowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1996.

Między nadzieją i lękiem. Społeczne efekty prywatyzacji, [red.] Gardawski J., L. Gilejko, Katedra Socjologii SGH, Warszawa 1997.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Kierunki prywatyzacji majątku Skarbu Państwa w 2015 r., Warsza- wa 2014.

Ministerstwo Skarbu Państwa, Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych według stanu na dzień 31 grudnia 2013 r., www.prywatyzacja.msp.gov.pl [dostęp 20.01.2014].

Pejovich S., Economic Analysis of Institutions and System, Kluver Academic Publishers, Dor- drecht 1995.

Ruszkowski P., Olko-Bagieńska T., Przebieg procesów prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w polskiej gospodarce, [w:] Materiały z seminarium: Przekształcenia społeczne w gospodarce, Łódź 1992.

Salejko-Szyszczak I., Ewolucja barier prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce, Wydaw- nictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2012.

27

Między nadzieją i lękiem. Społeczne efekty prywatyzacji, [red.] J. Gardawski, L. Gilejko, War-

szawa 1997, s. 6.