• Nie Znaleziono Wyników

"Archéologie du savoir", Michel Foucault, Paris 1969, Gallimard, NRF, Bibliothèque des Sciences Humaines, ss. 276, 12 nlb. : [recenzja]

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share ""Archéologie du savoir", Michel Foucault, Paris 1969, Gallimard, NRF, Bibliothèque des Sciences Humaines, ss. 276, 12 nlb. : [recenzja]"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

Stanisław Cichowicz

"Archéologie du savoir", Michel

Foucault, Paris 1969, Gallimard, NRF,

Bibliothèque des Sciences Humaines,

ss. 276, 12 nlb. : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 63/2, 360-368

(2)

w y k l u c z a n ie ś w ia t a w a r t o ś c i z e ś w i a t a r e a ln e g o , a n i e v ic e v e r s a (zo b . s. 15). S c h e le r o p i s u j e t e n s t a n ja k o j a k o ś c i o w ą n ie z a le ż n o ś ć w a r t o ś c i o d d ó b r (s. 19). P a m ię t a j m y , ż e d o p u s z c z a n y p r z e z H a r t m a n n a b ł ą d o d n o s i s ię d o o r z e c z e ń o w a r to ś c io w o ś c i d ó b r , t j. o r z e c z e ń o r e a l i z a c j i w a r t o ś c i (s. 16), a n i e d o o r z e c z e ń o w a r to ś c i. S t a n i s ł a w D ą b r o w s k i M i c h e l F o u c a u l t , A R C H É O L O G IE D U S A V O IR . ( P a r i s 1969). G a l li m a r d , N R F , ss. 276, 12 n lb . „ B ib l i o th è q u e d e s S c ie n c e s H u m a i n e s ” . R o z p r a w y s ą s w o is ty m z ja w i s k i e m k u l t u r y e u r o p e j s k i e j , p o j a w ił y s ię u j e j p o ­ c z ą tk ó w , a p r z e d m io t e m ic h s t a w a ło s ię s to p n io w o n i e m a l w s z y s tk o , t y lk o n ie o n e s a m e ; n i k t p r z e z c z a s d łu g i n ie r o z p r a w i a ł o r o z p r a w a c h j a k o t a k i c h , o r o z p r a w i a ­ n i u w o g ó ln o ś c i, z a n i m n ie s i ę g n ą ł p o ó w t e m a t f r a n c u s k i h i s t o r y k i m y ś lic ie l, M ic h e l F o u c a u lt. T r w a j ą c e o d k i l u k u n a s t u l a t b a d a n i a , k t ó r y m i o b j ą ł t r z y o s t a tn i e f a z y d z ie jó w w ie d z y (o d r o d z e n ie , k la s y c y z m i d o b ę w s p ó łc z e s n ą ) , w y k a z u j ą iś c ie a r c h e o lo g ic z n ą p a s j ę te g o u c z o n e g o , co n i e j a k o u z a s a d n i a n a z w ę w y n a l e z io n e j i s to ­ s o w a n e j p r z e z n ie g o m e t o d y : „ a r c h e o lo g ia w i e d z y ” . U z y s k a n e d z ię k i t e j m e to d z ie o d k r y c ia , o p is y i r o z b io r y o d s ł a n i a j ą n o w y k s z t a ł t n a s z e j n a jb l i ż s z e j e u r o p e j s k i e j p r z e s z ło ś c i, o d m ie n n y c a ł k i e m o d te g o , k t ó r y w ł a ś c iw y j e s t t e r a ź n i e js z o ś c i ; i n n e p r z e d m io t y i n n e j m y ś li z j a w i a j ą s ię p r z e d n a m i p o d c z a s l e k t u r y p r a c F o u c a u lt a , t a k i c h j a k H istoire d e la folie à l’âge cla ssiq ue (1961), N aiss an ce d e la cliniq ue: une archéologie du r e g a r d m é d i c a l (1963) o r a z L es M o ts e t les choses. A rc h é o lo g ie des scien ces hu m ain es (1966) 1 ; t e o r e ty c z n e p o d s t a w y i p o z a t e o r e t y c z n e m o ty w y w ł a s n y c h p o s z u k i w a ń u k a z u j e je g o A rch éo lo g ie du sa vo ir, w k t ó r e j d o k o n a ł m e to d o lo g ic z n e j r e k a p i t u l a c j i s w o ic h p r a c w c z e ś n ie js z y c h ; l e k t u r a t e j k s i ą ż k i p o z w a l a p r z e t o le p ie j w n i k n ą ć w m y ś l F o u c a u l t a i p r z e n i k n ą ć n i e k t ó r e t a j n i k i je g o m e to d y . W z a m i e r z e n i u s a m e g o tw ó r c y t e j n o w e j m e to d y z a s to s o w a n i e j e j w h i s t o r ii id e j l u b h i s t o r ii n a u k i, filo z o f ii c z y l i t e r a t u r y m a d o p o m ó c b a d a c z o m w z r e w i d o ­ w a n i u d o ty c h c z a s o w e g o p o s t ę p o w a n ia i u c h r o n ić ic h o d p o p e ł n i a n i a b łę d ó w t y p o ­ w y c h d l a X I X - w i e c z n e j h u m a n i s t y k i . T r a d y c y j n a h i s t o r io g r a f i a , s ą d z i F o u c a u lt , t r a k t o w a ł a p o z o s ta ło ś c i p r z e s z ło ś c i j a k o d o k u m e n ty , p r z e z k t ó r e m ó w i ą d a w n e w ie k i i w o p a r c i u o k t ó r e n a le ż y o d t w a r z a ć r z e c z y m in i o n e ; n i e b r a ł a p r z y t y m p o d u w a g ę f a k tu , ż e o w e „ p o m n i k i ” c z ę s to j u ż to m ia ł y s a m e i n n ą w y m o w ę n iż t a , k t ó r e j n a b i e r a ł y w e w n ą t r z r e k o n s t r u o w a n e j c a ło ś c i, j u ż to n ie m ia ł y w o g ó le n a t u r y s ło w n e j, k t ó r a p o z w a l a ła b y im „ p r z e m a w i a ć ” w i m i e n iu p r z e s z ło ś c i. D z is ia j n a t o m i a s t h is t o r io g r a f i a , p r z e m y ś l a n a n a n o w o p r z e z m ło d y c h b a d a c z y , s t a w i a s o b ie c a ł k o ­ w ic ie p r z e c iw n e z a d a n ie : s t a r a s ię t r a k t o w a ć o w e „ p o m n i k i p r z e s z ło ś c i” j a k o a u t o ­ n o m ic z n y i w ła ś c iw y p r z e d m io t b a d a ń ; z a m i a s t o d c z y ty w a ć z n i c h — n ic z y m ze ś l a d ó w — r z e c z y w is to ś ć , k t ó r a j e p o z o s ta w iła p o s o b ie , p r ó b u j e g r o m a d z ić i p o r z ą d ­ k o w a ć , k la s y f ik o w a ć i s y s te m a ty z o w a ć . W t y m s e n s ie d o n a u k i o d z ie j a c h w s t ę p u j e z w o l n a n o w y d u c h — d u c h a r c h e o lo g ii; h is to r y c y , a w ś r ó d n i c h F o u c a u lt , z r y ­ w a j ą — p r z y n a j m n i e j w i n t e n c j a c h — z i n t e r p r e t a c j ą , p o c z y n a ją z a j m o w a ć s ię w y ł ą c z n ie o p is e m .

1 Z o b . t e ż M . F o u c a u l t : M aladie m e n t a le et pers o n a lité. P a r i s 1954; R a y m o n d Roussel. P a r i s 1963.

(3)

A r c h e o lo g ia w ie d z y ja k o m e t o d a n o w a m a w z a m i e r z e n i u j e j t w ó r c y n a le ż e ć d o h i s t o r i o g r a f i i o g ó ln e j, t a k i e j, j a k ą n a n o w y s p o s ó b u p r a w i a s ię o d n i e d a w n a , a n i e t a k i e j , o j a k i e j n a s t a r ą m o d łę m y ś li s ię je s z c z e i m ó w i. M a d o p o m ó c n o w e m u p o k o l e n i u h is to r y k ó w w o d e r w a n i u h is t o r io g r a f i i o d j e j o b r a z u , k t ó r y d o g a d z a ł s t a r s z y m b a d a c z o m p r z e z c z a s d łu g i i u s p r a w i e d l i w i a ł id e o lo g ic z n ie ic h z a w o d o w e z a ję c ia , o b r a z u „ ty s ią c l e tn i e j i z b io r o w e j p a m ię c i w s p o m a g a n e j m a t e r i a l n y m i d o ­ k u m e n t a m i , k t ó r e p r z y w r a c a j ą św ie ż o ś ć j e j w s p o m n i e n io m ” (s. 14). H i s t o r i o g r a f i a p o j ę t a n a n o w o , z g o d n ie w s z a k ż e z e s p o s o b e m , w j a k i c o r a z c z ę ś c ie j s ię j ą u p r a w i a , to — t w i e r d z i F o u c a u lt — o p r a c o w y w a n ie d o k u m e n tó w . N a le ż y d o n i c h w s z y s tk o : k s ią ż k i, o p o w ie ś c i, r e j e s t r y , a k ta , b u d o w le , in s t y tu c j e , o b y c z a je , p r z e p is y , t e c h n i k i, p r z e d m io t y itd . Z m i e n ia ją c s w e p o d e jś c ie d o d o k u m e n t ó w h i s t o r y c y p r z e s t a j ą z a j m o w a ć s ię u s t a la n i e m ic h „ p r a w d z iw e j w y m o w y ”, a w ię c i n t e r p r e t a c j ą ; r a c z e j o r g a n i z u j ą je , u s t a l a j ą ic h r o z k ła d s ta ty s ty c z n y , z a p r o w a d z a j ą w n i c h ł a d s y s te m a ­ ty c z n y , r o z m ie s z c z a ją n a r ó ż n y c h p o z io m a c h , u k ł a d a j ą w s e r ie , w y o d r ę b n i a j ą w n ic h to , co is to tn e , w y d z i e l a j ą ic h e le m e n ty , u s t a n a w i a j ą i c h j e d n o s t k i i o p i s u j ą ł ą c z ą ­ ce j e s to s u n k i. H i s t o r i o g r a f i a p r z e c h o d z i t e d y m u ta c ję . W n a s t ę p s tw ie ty c h p r z e o b r a ż e ń , k t ó ­ r y c h p o c z ą tk i F o u c a u lt d o s tr z e g a w M a r k s a a n a l i z a c h w y t w ó r c z o ś c i i N ie tz s c h e g o b a d a n i a c h „ g e n e a lo g ic z n y c h ” , p ó ź n ie j z a ś u p s y c h o a n a lity k ó w , e tn o lo g ó w i j ę z y k o ­ z n a w c ó w w s p ó łc z e s n y c h (s. 22) i d o k t ó r y c h z k o le i a r c h e o lo g i a w ie d z y w n o s i w k ł a d n i e b a g a t e ln y , z a c z y n a ją w to k u r e tr o s p e k c ji h i s t o r y c z n e j p o j a w ia ć s ię w d z ie ­ j a c h c o r a z lic z n ie j p r z e r w y i u s k o k i — p o ję c ie n ie c ią g ło ś c i w y s u w a s ię p r z e d w s z y s tk i e i n n e p o ję c ia u ż y w a n e w d y s c y p lin a c h h is to r y c z n y c h , co w ię c e j, z ł u d n e o k a z u j e s ię m a r z e n i e w y r o s łe z X I X - w ie c z n y c h t r a d y c j i : m a r z e n i e o h i s t o r i o g r a ­ fii g l o b a l n e j, k t ó r a b y p o t r a f i ł a w y k r y ć d l a k a ż d e j c y w iliz a c ji j a k ą ś c a ło ś c io w ą f o r m ę , d l a k a ż d e g o s p o łe c z e ń s tw a j e d n ą z a s a d ę m a t e r i a l n ą l u b d u c h o w ą , d l a w s z y s t ­ k ic h z j a w i s k d a n e g o o k r e s u je d n o p r a w o n a d a j ą c e im s p ó jn o ś ć . N a s t ę p s t w a te , z r e s z tą n ie je d y n e , g o d z ą w e d l e F o u c a u l t a w s z y s tk ie r a z e m w p e w i e n s y s te m m y ś le n ia , k t ó r y w s z e d ł d o k u l t u r y e u r o p e j s k i e j w r a z z X I X s t u l e c i e m i w y c is n ą ł p ię tn o n a w ie d z y d z is ie js z e j; d w a r ó ż n e o b lic z a , d w ie n i e ­ ja k o s t r o n y t e j s a m e j te n d e n c j i , z g o d n ie p r o w a d z iły d o te g o , b y u c z y n ić z a n a l i z h i s t o r y c z n y c h r o d z a j r o z w a ż a ń , r o d z a j r o z p r a w o d z ie jo w e j c ią g ło ś c i, a z e ś w ia d o ­ m o śc i lu d z k i e j p i e r w o tn y p o d m io t w s z e lk ic h p o c z y n a ń i w s z e l k ic h p r o c e s ó w s t w ó r ­ c z y c h (s. 22). P r z y p i s y w a n i e d z ie jo m s ta łe g o p o d m io tu m a j ą c e g o n a t u r ę t r a n s c e n ­ d e n t a l n ą , p o d m io tu , k t ó r y n a d a w a ł b y j e d n o ś ć w ie lo ś c i ic h e m p ir y c z n y c h p r z e ­ j a w ó w , p o z w a la ło u p a tr y w a ć w p o z n a n iu , a z w ła s z c z a w w ie d z y h i s t o r y c z n e j , d o ­ g o d n e n a r z ę d z ie d o o p a n o w a n ia t y c h p o ła c i b y tu , k t ó r e c z a s h i s t o r y c z n y w y łą c z y ł s p o d l u d z k ie j w ła d z y . A r c h e o lo g ia w ie d z y w y s tę p u j e p r z e c iw k o t y m id e o lo g ic z n y m u r o s z c z e n io m h u m a n i s t y k i ; p o m y ś l a n a j e s t p r z e z F o u c a u l t a j a k o m e t o d a c z y s to n a u k o w a . K u c z e m u t a m e to d a ja k o d r o g a w ie d z ie ? O tó ż p r z e d m io t e m z a i n t e r e s o w a ń h is to r y c z n y c h F o u c a u lt a n ie s ą p o g lą d y , j a k i e m ie w a li o n g iś lu d z ie , a le p r a w i d ł a , p o d łu g k t ó r y c h f o r m u ło w a l i j e w s ło w a c h . B a d a ją c p o z o s ta w io n e p r z e z p r z e s z ło ś ć t w o r y e k s p r e s j i l u d z k ie j, a z w ła s z c z a te , k t ó r e n a le ż a ł y d o p o z n a w c z e g o m y ś le n ia , p r ó b u j e F o u c a u lt o p is a ć , j a k lu d z ie r o z p r a w i a li n ie g d y ś o r z e c z y w is to ś c i. P r ó b u j e o d tw o r z y ć o w ą p r a k t y k ę d y s k u r s y w n ą , p r a k t y k ę z b io r o w ą , k t ó r a n a r z u c a s ię z n ie ­ w a l a j ą c o m y ś li in d y w i d u a l n e j i b e z im ie n n ie r z ą d z i p o w s ta w a n i e m w ie d z y . D o k o n a ­ n a j u ż p r z e z e ń p r a c a m ia ł a b y u j a w n i a ć b r a k c ią g ło ś c i m ię d z y t r z e m a o s t a tn i m i o k r e s a m i d z ie jó w w ie d z y , u k a z y w a ć d w ie n a g łe p r z e m ia n y , z k t ó r y c h d r u g a n a ­ r z u c a d z is ie js z e j w ie d z y n o w ą k o n f i g u r a c ję , z a p r z ą t a j ą c u m y s ły tz w . „ c z ło w ie ­

(4)

k i e m ” — p r o j e k t e m c z y s to d y s k u r s y w n y m , p r z e m ie n i o n y m n a g le w p r z e d m io t d o ­ c ie k a ń n a u k o w y c h . O d m a w i a j ą c z a u f a n i a d o ty c h c z a s o w e m u d o r o b k o w i h i s t o r io g r a f i i, k t ó r a ja k ż e c z ę s to p r z e m i e n i a ł a s ię w h is to r io z o f ię , F o u c a u l t p o ś w ię c a s w ą u w a g ę p r z e d e w s z y s tk i m f a k t o m ; t a f a k t o g r a f ic z n a s k ło n n o ś ć w e s p ó ł z p r z e k o n a n ie m , że n ic w d z ie ja c h n i e t r w a z b y t d łu g o , k a ż e m u w tz w . n a u k a c h h u m a n i s t y c z n y c h w id z ie ć k r ó t k o t r w a ł y e p iz o d , w a ż n y j e d y n i e d l a h i s t o r y k a n a u k i i n ik o g o w ię c e j. D la b a d a j ą c e g o d z ie d z in ę ż y c ia d u c h o w e g o f a k t a m i s ą t w o r y e k s p r e s j i ; g d y c h o d z i o m y ś le n ie i w ie d z ę , s ą n im i w y ł ą c z n ie w y p o w ie d z i. O b i e r a j ą c z a p r z e d m io t w y p o w ie d ź i j e j r o z m a it e k o n k r e ty z a c j e d z ie jo w e , a r c h e o lo g i a w ie d z y w y p r z e d z a t e d y w p o r z ą d k u b a d a n i a h i s t o r ię id e j. W y p o w ie d ź j e s t j e d y n y m f a k te m , z k t ó r y m m a j ą d o c z y n ie n ia h i s t o r y c y w ie d z y , p o d o b n ie z r e s z t ą j a k h is t o r y c y f ilo z o f ii lu b l i t e r a t u r y , p o d łu g k tó r e g o d o p ie r o r e k o n s t r u u j ą w ł a s n e p r z e d m io t y b a d a ń ; h i s t o ­ r y c y c i k o r z y s t a j ą w ię c z t y c h „ p o m n i k ó w ” , j a k i e p r a k t y k a s ł o w n a p o s o b ie p o ­ z o s ta w ia , a to l i c z y n ią t o t a k , j a k g d y b y o b y w a l i s ię b e z n ic h z u p e ł n i e ; c o w ię c e j, p o w o ł u j ą c s ię n a n ie b e z p r z e r w y j a k o n a „ d o k u m e n t y ”, n ie z a u w a ż a j ą c a łe j m e t o ­ d o lo g ic z n e j, h i s t o r y c z n e j i o n to lo g ic z n e j p r o b l e m a t y k i , k t ó r ą o n e n a s u w a j ą . M a j ą s ię z a h is t o r y k ó w m y ś li l u d z k ic h , a n ie z a h i s t o r y k ó w l u d z k i c h d o ś w ia d c z e ń s ł o w ­ n y c h ; w n i k a j ą c w c u d z ą m y ś l o b c u ją z n i ą — t r z e b a to s o b ie w r e s z c i e p o w i e ­ d z ie ć ! — n a s p o s ó b s p ir y ty s ty c z n y . N a j le p s z y m te g o j e s t p r z y k ł a d e m h i s t o r i a i d e j ; w o c z a c h F o u c a u l t a n i e j e s t o n a b y n a j m n i e j d z ie d z in ą w ie d z y , le c z r a c z e j s t y l e m a n a liz y , g o to w a d o o m a w ia n i a i i n t e r p r e t o w a n i a d o r o b k u d o w o ln e j d y s c y p lin y , d o w o ln e j d z ie d z in y w ie d z y (s. 179— 180). S t y l t y c h h is to r y c z n o id e o lo g ic z n y c h a n a l i z w y z n a c z o n y j e s t X I X - w i e c z n y m s y s te ­ m e m m y ś l e n i a c z y t e ż r o z p r a w i a n ia , s a m o r z u t n i e p r z y ję te g o i u z n a n e g o z a n a ­ t u r a l n y p r z e z u c z o n y c h w s z y s tk i c h d y s c y p lin . W s k u t e k u k r y t e g o d z i a ł a n i a w t y m o k r e s i e p r a w i d e ł d y s k u r s y w n y c h , n ie p o d o b n y c h z r e s z t ą w n ic z y m d o p r a w i d e ł z p o p r z e d n i c h o k r e s ó w , „ h is to r y c z n e o p is y r z e c z y p o w ie d z ia n y c h c a ł k o w i c i e s ą z a ­ z w y c z a j p r z e n i k n ię t e o p o z y c ją z a c h o d z ą c ą m ię d z y ty m , co w e w n ę t r z n e , a t y m , co z e w n ę t r z n e , o r a z c a łk o w ic ie p o d p o r z ą d k o w a n e z a d a n iu p o l e g a j ą c e m u n a p o w r o c ie o d t e j z e w n ę tr z n o ś c i — k t ó r a b y ł a b y t y lk o z w y k łą p r z y p a d k o w o ś c i ą a lb o c z y s to m a t e r i a l n ą k o n ie c z n o ś c ią [...] — d o is to tn e g o j ą d r a w e w n ę tr z n o ś c i. U p r a w i a n a w ó w ­ c z a s h i s t o r i a te g o , co z o s ta ło o n g iś p o w ie d z ia n e , p r z e m ie n i a s ię w o d t w a r z a n i e w p r z e c iw n y m k i e r u n k u p r a c y e k s p r e s j i, w e w z n o s z e n ie s ię o d w y p o w ie d z i z a c h o ­ w a n y c h p r z e z c z a s i r o z p r o s z o n y c h w p r z e s t r z e n i k u t e m u t a j e m n i c z e m u w n ę t r z u , k t ó r e j e p o p r z e d z a ło i z o s ta ło w n ic h z a c h o w a n e [...]. W t e n s p o s ó b w y z w a la s ię j ą d r o p o d m io to w o ś c i, k t ó r a s łu ż y w s z y s tk i e m u z a p o d s ta w ę , p o d m io to w o ś c i, k t ó r a p o z o s t a j e z a w s z e z t y łu , s c h o w a n a z a w i d o c z n y m i d z ie ja m i, a k t ó r a w g łę b i, p o d w y d a r z e n i a m i , s c h o d z i s ię z in n y m i d z ie ja m i, o w i e le b a r d z i e j w a ż k i m i , b a r d z i e j t a j e m n i c z y m i, n ie o m a l p o d s ta w o w y m i, b liż s z y m i ź r ó d e ł [...]. T e o d m ie n n e d z ie je , t o c z ą c e s ię p o d n a s z y m i d z ie ja m i, n i e u s t a n n i e j e a n ty c y p u j ą c e i w c h ł a n i a j ą c e n i e - o g r a n ic z e n i e w s ie b ie ic h p r z e s z ło ś ć , d a j ą s ię ł a t w o o p is a ć n a m o d łę s o c jo lo g ic z n ą l u b p s y c h o lo g ic z n ą j a k o e w o l u c j a u m y s ło w o ś c i; r ó w n i e d o b r z e m o g ą o n e o t r z y m a ć s t a t u s f ilo z o fic z n y , j e ś li w tło c z y ć j e w r a m y s k u p i a ją c e g o s ię lo g o s u l u b te le o lo g ic z - n e g o r o z u m u ; p o d d a j ą s ię t a k ż e .o c z y s z c z e n iu , g d y j e w łą c z y ć d o p r o b l e m a t y k i ś l a d u , co to w c z e ś n ie js z y o d s ło w a , w p i s u j ą c s ię w m a t e r i ę i w c i s k a j ą c w c z a s — s t a w i a ł b y w s z y s tk o o t w o r e m ” (s. 158— 159). T e t r z y o s t a tn i e z a r z u ty w y m i e r z o n e s ą p r z e c iw d o k t r y n o m f ilo z o f ic z n y m H e i ­ d e g g e r a , H u s s e r la i D e r r id y , a to l i z a r z u t w c z e ś n ie js z y d o ty c z y h i s t o r i i id e j. O n a s a m a b o w ie m , p o d o b n ie j a k t a m t e d o k t r y n y , n ie w y c h o d z i n ig d y p o z a t r a n s c e n - d e n ta l n o - d z i e j o w e p o d e jś c ie d o d u c h a lu d z k ie g o , d o k u l t u r y . J e s t z d o ln a d o r o z ­

(5)

p a t r y w a n i a p o s z c z e g ó ln y c h f ilo z o f ii, l i t e r a t u r l u b n a u k t y lk o w p o l u h is t o r y c z n y m o r a z w o b r ę b ie j e d y n i e l in e a r n e g o m o d e lu d z ie jó w . W e d le F o u c a u l t a h i s t o r i a id e j z a j m u j e s ię p o c z ą tk i e m i k r e s e m p r o c e s ó w w ie d z o tw ó r c z y c h l u b i d e o tw ó r c z y c h , s t a r a j ą c s ię w y t r o p i ć to , co s t a n o w i o ic h c ią g ło ś c i, i o d tw o r z y ć l in i e r o z w o jo w e , u s t a l a j ą c k a ż d y n a w r ó t i k a ż d e w y p r z e ­ d z e n ie . P r ó b u j e b o w i e m o p is a ć to , c o w w ie d z y d a n e g o o k r e s u , w ż y c iu je g o id e j p o s łu ż y ło p ó ź n ie js z y m f o r m a l i z a c j o m z a e m p i r y c z n e i n i e u ś w i a d o m i o n e p o d ło ż e ; p r ó b u j e d o tr z e ć d o b e z p o ś r e d n ie g o d o ś w ia d c z e n ia , k t ó r e m u m o w a i m o ż liw e d z ię k i n i e j r o z p r a w i a n i e n a d a ł y in n y , n o w y w y r a z ; ś le d z i w ię c g e n e z ę s y s te m ó w i d z ie ł, a t a k ż e ic h r o z p a d i z a n i k a n i e . Z d a n i e m j e j k r y t y k a , d o k o n u j e je s z c z e i n n e j r z e ­ c zy . M ia n o w ic ie d o k o n u j e o n a r ó w n o c z e ś n ie o p is u z m ia n , j a k i m u l e g a w i e d z a n a ­ u k o w a p r z y b i e r a j ą c k s z t a ł t p o ję ć f ilo z o f ic z n y c h l u b w y b r a n y c h f o r m l i t e r a c k i c h — o r a z z m i a n z a c h o d z ą c y c h w o d w r o t n y m k i e r u n k u , k t ó r e p r z e n o s z ą p r o b le m y , p o ­ j ę c i a i t e m a t y z p o la f ilo z o f ic z n e g o d o r o z w a ż a ń n a u k o w y c h l u b p o lity c z n y c h . U s ta l a o n a p o n a d to z w ią z k i p o s z c z e g ó ln y c h d z ie ł z z a c h o w a n ia m i s p o łe c z n y m i, o b y c z a ja m i l u b i n s t y tu c j a m i , z t e c h n i k a m i, p r a k t y k a m i c z y p o t r z e b a m i . „ G e n e z a , c ią g ło ś ć , s c a la n ie — o to w i e lk i e t e m a t y h i s t o r i i id e j, o to p o d s t a w a j e j z w i ą z k u z p e w n ą , o b e c n ie j u ż t r a d y c y j n ą p o s t a c i ą h i s t o r i i ” (s. 181), k t ó r a — p o w t ó r z m y to r a z je s z c z e — w i ą ż ą c w s z y s tk o z e s o b ą , w y n a j d u j ą c w s z ę d z ie n i e p r z e r w a n ą c ią g ło ś ć , t k a j ą c z l u d z k i c h s łó w i c z y n ó w w s z e c h o g a r n i a j ą c e p a s m o n i e z b y t j a s n y c h s y n te z , s t a ł a s ię w e w s p ó łc z e s n e j k u l t u r z e e u r o p e j s k i e j „ u p r z y w i l e j o w a n y m s c h r o n i e n i e m w s z e c h w ła d n e j ś w ia d o m o ś c i” (s. 21). F o u c a u lt t w o r z y a r c h e o lo g i ę w ie d z y p o to , a b y z e r w a ć z t y m i p r a k t y k a m i i u j a w n i ć p r z y ś w i e c a ją c e im z łu d z e n ia , k t ó r e w n o s z ą d o w s p ó łc z e s n e j w ie d z y b e z ­ w i e d n y i r r a c jo n a l iz m , a d o k r y t y c z n e j r e f l e k s j i f ilo z o f ic z n e j b e z k r y t y c z n e id e o lo g ie . W z a m i e r z e n i u t w ó r c y a r c h e o lo g ii w ie d z y m a o n a j a k o m e t o d a b y ć d r o g ą k u r z e ­ c z o m o n g iś p o w i e d z i a n y m w y m i j a j ą c ą w s z y s tk i e d ro g i, k t ó r e p o z n a n i u h i s t o r y c z ­ n e m u i n i e h i s t o r y c z n e m u n a r z u c a o b e c n a k o n f i g u r a c j a w ie d z y ; m a n a s u w o l n i ć o d r o j e ń o c ią g ło ś c i i o to ż s a m o ś c i c z a s u h is to r y c z n e g o , w k t ó r y m n ie c h c e m y w id z ie ć ż a d n y c h p r z e r w i w y r w , n ic z e g o in n e g o i o b c e g o , le c z z a w s z e s ie b ie s a ­ m y c h ; m a o n a t a m , g d z ie a n tr o p o l o g i a f ilo z o f ic z n a w i d z i w y łą c z n ie b y t l u d z k i l u b p o d m io t, o d s ło n ić c o ś in n e g o n iż m y , c o ś z e w n ę t r z n e g o w s t o s u n k u d o n a s .

D o c ie k a n ia a r c h e o lo g ic z n e F o u c a u l t a m a j ą — u ż y jm y je g o w y r a ż e n i a — c h a ­ r a k t e r „ d ia g n o s t y c z n y ” (s. 208 i 268) ; o b r a c a j ą s ię w o k ó ł r ó ż n ic , d e f i n i u j ą ic h p o j ę c i a i c z y n ią j e p r z e d m io t e m a n a liz . R ó ż n o r o d n o ś ć l u d z k i c h r o z w a ż a ń z o s t a j e z a b e z p ie c z o n a p r z e d z a g u b i e n i e m s ię w s c a la ją c e j j e je d n o ś c i, d o k t ó r e j o s t a tn i o b y ł a s p r o w a d z a n a t a k c z ę s to , p r z e d s t a w i o n a p o d w ł a ś c iw y m i j e j r o z m a it y m i p o s t a ­ c ia m i — t a k i j e s t c e l b a d a ń i p u b l i k a c j i F o u c a u l t a (s. 208— 209), je g o r o z w a ż a ń 0 r o z w a ż a n ia c h , je g o r o z p r a w o r o z p r a w i a n i u , a i n n y m i i o b c y m i s ło w y — je g o d y s k u r s u o d y s k u r s a c h (s. 267). D o t a k i c h c e ló w p r z e z n a c z o n a — m e t o d a F o u c a u l t a p r z e s t a j e o d t w a r z a ć to , co l u d z i e m y ś le li i z a m i e r z a l i , c z e g o c h c ie li, p o ż ą d a li i d o ś w ia d c z a li w c h w ili, k i e d y s ię w y p o w ia d a li. J e s t b e z u ż y te c z n a p r z y o d c z y t y w a n iu te g o , c o m ia ł o b y ć p o w i e ­ d z ia n e z te g o , co z o s ta ło w y p o w ie d z i a n e — o n a b o w ie m t y lk o p r z e p i s u j e n a n o w o 1 p r z e k s z t a ł c a p o d łu g p e w n y c h p r a w i d e ł to , c o o n g iś j u ż z a p i s a n o (s. 182). F o u c a u lt c h c e , b y a r c h e o lo g ia w i e d z y s ł u ż y ła n i e d o d e f in i o w a n ia s ą d ó w , p r z e d s t a w i e ń , o b r a z ó w , te m a tó w , k t ó r e s k r y w a l u b u j a w n i a u n o s z ą c a j e p r z e z c z a s i p r z e s t r z e ń p r a k t y k a d y s k u r s y w n a , le c z w ł a ś n i e d o d e f in i o w a n ia t e j p r a k t y k i i j e j p r a w i d e ł ; a lb o w ie m w y p o w ie d ź n ie j e s t d l a ń d o k u m e n t e m , z n a k i e m in n y c h rz e c z y , t y lk o p o m ­ n i k ie m p r z e s z ło ś c i (s. 182).

(6)

T a k p o s t a w i o n e p r z e d a r c h e o lo g ią w ie d z y z a d a n ie n i e p o z w a la w tło c z y ć j e j w ż a d e n z e z n a n y c h m e to d o lo g ic z n y c h s c h e m a tó w , p o le g a o n o b o w ie m n a u c h w y ­ c e n i u s w o is to ś c i w y p o w ia d a n i a s ię i r o z p r a w i a n ia , n a u w y d a t n i e n i u o r y g in a ln o ś c i p r a w i d e ł te g o p r o c e s u i n a p r z e ś l e d z e n i u je g o t o k u w w y b r a n y c h p r z y k ła d a c h h i s t o ­ r y c z n y c h . A r c h e o lo g ia w ie d z y n i e j e s t t e d y a n i p s y c h o lo g ią , a n i s o c jo lo g ią , a n i n a w e t a n tr o p o l o g i ą tw ó r c z o ś c i — n ie d z ie ło j ą i n t e r e s u j e , le c z t y p y i p r a w i d ł a p r a k ­ t y k d y s k u r s y w n y c h , k t ó r e p o z w a l a ją u j r z e ć d z ie ło m ś w i a t ł o d z ie n n e i c z a s a m i o p a n o w u j ą t e d z ie ła c a łk o w ic ie , c z a s e m z a ś j e d y n i e r z ą d z ą i c h c z ę ś c ią (s. 183). C z y m j e s t w y p o w ie d ź , c z y m j e s t d y s k u r s , k tó r e g o o n a j e s t „ a t o m e m ” (s. 107)? F o u c a u lt u s t a l a j ą c s w ó j s ł o w n i k t e c h n i c z n y p o w i a d a : „ J e ś li z g o d z im y s ię n a z w a ć d o k o n a n i e m s ł o w n y m , a lb o m o ż e l e p ie j d o k o n a n i e m j ę z y k o w y m , p e łn y z e s p ó ł z n a k ó w j u ż z r e a liz o w a n y c h w o b ­ r ę b ie ja k ie g o ś j ę z y k a n a t u r a l n e g o (lu b s z tu c z n e g o ) , w ó w c z a s b ę d z ie m o ż n a n a z w a ć f o r m u ł o w a n i e m i n d y w i d u a l n y ( lu b w o s ta te c z n o ś c i z b io r o w y ) a k t, d z ię k i k t ó r e m u p o j a w ia s ię w d o w o ln y m m a t e r i a l e i p o d łu g j a k i e j ś o k r e ś lo n e j f o r m y o w a g r u p a z n a k ó w : s f o r m u ł o w a n ie j e s t z d a r z e n i e m , k t ó r e p r z y n a j m n i e j w z a s a d z ie d a j e s ię u m ie js c o w ić p o d łu g w s p ó łr z ę d n y c h p r z e s t r z e n n o - c z a s o w y c h , k t ó r e z a w s z e m o ż e b y ć p r z y p is a n e j a k i e m u ś a u to r o w i i k t ó r e s a m o m o ż e e w e n t u a l n i e s ta n o w ić s w o is ty a k t ( z w a n y p r z e z a n g ie ls k ic h f ilo z o f ó w a n a l i ty c z n y c h » a k te m w y k o n a w ­ c z y m « ) ; z d a n i e m l u b t w i e r d z e n i e m n a z w ie m y j e d n o s tk i , k t ó r e g r a m a ­ t y k a i lo g ik a m o g ą r o z p o z n a ć w d a n y m z e s p o le z n a k ó w : j ę d n o s t k i t e z a w s z e m o g ą b y ć s c h a r a k t e r y z o w a n e p r z e z w y s tę p u j ą c e w n i c h e le m e n t y i p r z e z j e d n o c z ą c e j e p r a w i d ł a k o n s t r u k c j i ; w o d n ie s ie n iu d o z d a n i a i t w i e r d z e n i a k w e s t i e ź r ó d e ł, c z a s u i m ie j s c a o r a z k o n t e k s t u s ą k w e s t i a m i w y ł ą c z n ie p o m o c n ic z y m i, k w e s t i ą r o z s t r z y ­ g a j ą c ą j e s t b o w ie m ic h p o p r a w n o ś ć (i to b o d a j t y lk o w p o s t a c i i c h » a k c e p to w a l- n o ś c i« ). W y p o w i e d z i ą n a z w i e m y s p o s ó b i s t n i e n i a w ł a ś c iw y t e m u z e s p o ło w i z n a k ó w , [...] s p o s ó b , d z ię k i k t ó r e m u ó w z e s p ó ł z n a k ó w w c h o d z i w z w ią z e k z j a k ą ś d z ie d z i n ą p r z e d m io to w ą , w y z n a c z a o k r e ś l o n e s ta n o w i s k o k a ż d e m u m o ż liw e m u p o d ­ m io to w i, z o s t a j e u m ie s z c z o n y p o ś r ó d in n y c h d o k o n a ń s ł o w n y c h i w y p o s a ż o n y n a k o n ie c w p e w n ą m d te r i a l n o ś ć u m o ż l i w i a j ą c ą je g o p o w t a r z a n ie . C o s ię ty c z y t e r ­ m i n u d y s k u r s [...], p r z y c z y n a je g o w ie lo z n a c z n o ś c i j e s t o b e c n ie j u ż z r o z u m ia ł a : [...] b y ł o n p o j m o w a n y j a k o z b ió r a k tó w f o r m u łu j ą c y c h , j a k o c ią g z d a ń l u b t w i e r ­ d z e ń ; w o s t a te c z n y m r a c h u n k u — i s e n s t e n o s t a te c z n i e o k a z a ł s ię u p r z y w i le jo ­ w a n y ( w r a z z s e n s e m p ie r w s z y m , k t ó r y p o s łu ż y ł m u z a h o r y z o n t) — d y s k u r s s t a ­ n o w i z b ió r c ią g ó w z n a k ó w w t e j m ie r z e , w j a k i e j s ą w y p o w ie d z ia m i, c z y li w t e j m ie r z e , w j a k i e j m o ż n a p r z y p is a ć im p o s z c z e g ó ln e s p o s o b y i s t n ie n i a . A j e ś l i [...] p r a w o t a k ie g o c ią g u s t a n o w i w ł a ś n i e [...] d a n ą f o r m a c j ę d y s k u r s y w n ą , j e ś li [...] j e s t o n a z a s a d ą r o z r z u t u i r o z d z ia łu , a le n ie s f o r m u ł o w a ń , n ie z d a ń , n i e t w i e r d z e ń , t y lk o w y p o w ie d z i (w n a d a n y m p r z e z e m n ie t e m u s ło w u s e n s ie ) t e r m i n » d y s k u r s « b ę d z ie m ia ł z n a c z e n ie u s t a l o n e : j e s t to z b ió r w y p o w ie d z i z a le ż ą c y c h o d te g o s a m e g o s y s te m u f o r m a c j i ; d z ię k i t e m u w ł a ś n i e b ę d ę m ó g ł m ó w ić o d y s k u r s ie k lin ic z n y m , d y s k u r s ie e k o n o m ic z n y m , d y s k u r s ie h i s t o r i i n a t u r a l n e j , d y s k u r s ie p s y c h i a t r y c z n y m ” (s. 140— 141).

Z n a m i e n n e t o s ło w a . S ą b o w ie m ś w ia d e c t w e m ś m ia łe g o i r d z e n n i e f ilo z o ­ f ic z n e g o z a b ie g u , k t ó r y p o p r z e z ś c is łe w y t y c z e n ie g r a n ic z a i n t e r e s o w a ń s e m io lo g ó w , ję z y k o z n a w c ó w , lo g is ty k ó w w y z n a c z y ł w b a d a n y c h p r z e z n ic h z ja w i s k a c h d z ie ­ d z in ę u c h o d z ą c ą d o t ą d u w a d z e b a d a w c z e j. J e s t t o p r a w d z i w e o d k r y c ie . D o k o n a w s z y g o F o u c a u lt o d s ło n ił n o w e p o le d l a f ilo z o f ic z n y c h d o c ie k a ń . J e s t t o p o le , w k t ó r y m w s z e lk ie g o r o d z a j u z n a k i p e ł n i ą f u n k c j ę w y p o w ie d z i, k t ó r e p r z e t o r o z c ią g a sw ój, o b s z a r d a le k o p o z a g r a n ic e j ę z y k a i s ło w a .

(7)

J a k w id a ć , s k o r o d z ię k i w y p o w ie d z i d o p ie r o m o ż n a i n t u i c y j n i e l u b a n a l i ty c z n i e r o z s t r z y g n ą ć , c z y z n a k i p o w o ł a n e d o i s t n i e n i a p r z e z j e d n o s tk ę l u b g r u p ę m a j ą s e n s a lb o g o n ie m a j ą , c z e g o s ą z n a k a m i , p o d łu g j a k i c h p r a w i d e ł z ó s ta ły z e s o b ą p o ł ą ­ c z o n e , j a k i e g o r o d z a j u a k t s t a ł s ię m o ż liw y d z ię k i ic h s f o r m u ł o w a n iu — to n ie m o ż n a w y p o w ie d z i u t o ż s a m i a ć a n i z e z b u d o w a n i e m z d a n i a g r a m a ty c z n e g o , a n i z w y ­ d a n i e m s ą d u lo g ic z n e g o , a n i n a w e t z ty m , co a n g ie ls c y f ilo z o f o w ie a n a l i ty c z n i n a ­ z y w a j ą „speech a c t ”, co w ię c e j, o b e c n o ś ć ż a d n e j z t y c h „ je d n o s t e k ” n ie j e s t k o ­ n i e c z n a d o te g o , b y w y p o w ie d ź p a d ła , i d l a t e g o m o ż e n i ą b y ć c z ę ś ć z d a n ia , z b ió r t w i e r d z e ń l u b r ó w n o w a ż n y c h i m s f o r m u ł o w a ń (s. 139). P r a k t y k a d y s k u r s y w n a , k t ó r ą F o u c a u lt p o j m u j e o s t a te c z n i e ja k o „ z b ió r p r a w i d e ł a n o n im o w y c h , h i s t o ­ r y c z n y c h , z a w s z e o k r e ś l o n y c h w c z a s ie i w p r z e s t r z e n i , k t ó r e d e f i n i u j ą w ła ś c iw e d a n e j e p o c e [...] w a r u n k i p r z e b i e g a n i a f u n k c j i w y p o w ie d z i o w e j ” (s. 153— 154), m o ż e w y s tę p o w a ć w s z ę d z ie t a m , g d z ie c z ło w ie k w d o w o ln y s p o s ó b o d n o s i s ię d o rz e c z y . N a w e t w m a l a r s t w i e i w p o lity c e (s. 253 i 254). T a j e m n i c a p r z e m o ż n e j s iły , z j a k ą p r a k t y k a d y s k u r s y w n a d z ia ł a n a i n d y w i d u a l n e r o z w a ż a n ia , t k w i w f u n k c j i w y p o w ie d z io w e j, k t ó r ą n a d a j e z n a k o m s a m o ic h u ż y c ie j a k o z n a k ó w w ł a ś n i e , d o k t ó r e j w s z a k ż e s p r o w a d z a s ię w is to c ie w y p o w ie d ź . J e s t to f u n k c j a z ło ż o n a , z ło ż o n a p o c z w ó r n ie . D z ię k i f u n k c j i w y p o w ie d z io w e j d a n y z e s p ó ł z n a k ó w u tw o r z o n y w o b r ę b ie j ę z y k a n a t u r a l n e g o l u b s z tu c z n e g o — j a k to z o s ta ło p r z y to c z o n e p r z e d c h w i lą — 1) „ w c h o d z i w z w ią z e k z j a k ą ś d z ie d z in ą p r z e d m io t o w ą ” , 2) „ w y z n a c z a o k r e ś l o n e s t a n o w i s k o k a ż d e m u m o ż liw e m u p o d m io ­ to w i ” , 3) „ z o s ta je u m ie s z c z o n y p o ś r ó d i n n y c h d o k o n a ń s ł o w n y c h ” , 4) „ w y p o s a ż o n y n a k o n ie c w p e w n ą m a t e r i a ln o ś ć u m o ż l i w i a j ą c ą je g o p o w t a r z a n i e ” . K a ż d y w ię c , k t o r o z p r a w i a , d z ię k i w y p o w ie d z i o d n o s i się , c h c ą c n i e c h c ą c , i n t e n c jo n a ln i e d o c z t e r e c h r ó ż n y c h d z ie d z in , t y m a k t e m z a k ł a d a j ą c j e i p r o j e k t u j ą c n a p o ły , t a k iż t o k je g o d a ls z y c h w y p o w ie d z i, c z y li p o p r o s t u t o k je g o r o z w a ż a ń , j e s t d o p e w n e g o s t o p n i a p r z e s ą d z o n y w c z e ś n ie js z y m i f a z a m i. D o j a k ie g o s t o p n i a ? P y t a n i e to s ię g a s a m e g o s e d n a p r o p o z y c j i F o u c a u lt a . O tó ż g d y r o z p a t r z y ć b liż e j p i e r w s z ą z d z ie d z in , k t ó r e p r z y w o ł u je f u n k c j a w y ­ p o w ie d z e n io w a , o k a z u j e się , ż e n i e t w o r z ą j e j , c h o c ia ż j e s t d z ie d z i n ą p r z e d m io to w ą , a n i f a k ty , a n i s t a n y r z e c z y , a n i p o s z c z e g ó ln e p r z e d m io t y , le c z j e d y n i e s c h e m a ty r ó ż n ic u ją c e , w y z n a c z a j ą c e d z ię k i w s k a ź n i k o m i n t e n c j o n a l n y m z a r y s y r z e c z y , p r z e d ­ m io ty ; d o p ie r o t e p r z e d m io t y , i n t e n c j o n a l n e i z a l e d w ie z a r y s o w a n e , s ą w o b r ę b ie d a n e g o d y s k u r s u o p a t r y w a n e n a z w a m i, o p is y w a n e , r o z k ła d a n e , d o o k r e ś la n e , p r z e ­ r a b ia n e , p o n o w n ie d e f in i o w a n e , z b i j a n e i o d r z u c a n e . D z ie d z in a d r u g a w y d a j e s ię k r ó l e s tw e m p o d m io tu . J e s t to k r ó l e s tw o w y łą c z n ie z n a z w y . A lb o w ie m n ie o b e jm u j e o n a a n i ś w ia d o m o ś c i m ó w ią c e j, a n i a u t o r a s f o r ­ m u ło w a ń , z a w i e r a z a t o r o z m a it e p o z y c je , k t ó r e m o g ą b y ć z a j ę t e p r z y s p e ł n ie n i u p e w n y c h w a r u n k ó w p r z e z d o w o ln e j e d n o s t k i ; p o z y c jo m t y m o d p o w i a d a j ą r o z m a it e r o d z a j e w y p o w ie d z i k s z t a ł t u j ą c e d y s k u r s , n p . o p is y j a k o ś c io w e l u b ilo ś c io w e , r o z u ­ m o w a n ia p r z e z a n a lo g ie , i n t e r p r e t a c j e , d e d u k c j e , o c e n y s t a ty s ty c z n e , w e r y f ik a c je e k s p e r y m e n ta l n e itd ., itd . D z ie d z in ą tr z e c ią , d o k t ó r e j u ż y w a j ą c e g o z n a k ó w o d n o s i w y p o w ie d ź , j e s t p o le w y p o w ie d z io w e . N ie n a le ż y m y lić g o , w e d l e F o u c a u lt a , a n i z r z e c z y w is ty m k o n ­ t e k s te m , a n i z f a k ty c z n ą s y t u a c j ą p r o c e s u f o r m u ło w a n i a , j e s t to b o w ie m o b s z a r w s p ó łi s t n i e n i a w s z y s tk i c h i n n y c h w y p o w ie d z i z w y p o w ie d z ią d a n ą , w r a z z k t ó r ą n a le ż ą o n e d o je d n e g o i te g o s a m e g o d y s k u r s u , a ś c iś le j — d o j e d n e g o i te g o s a ­ m e g o s y s te m u f o r m a c ji d y s k u r s y w n y c h . K a ż d y d y s k u r s w y z n a c z a w ł a s n e p o le w y ­ p o w ie d z io w e . U p r z y t o m n i e n i e s o b ie te g o b r z e m ie n n e j e s t w w a ż n e n a s t ę p s tw a b a d a w c z e . U m o ż liw ia o n o d o s tr z e ż e n ie p e w n y c h s c h e m a tó w p r z e b i e g a j ą c y c h p r z e z

(8)

c a ły o b s z a r w y p o w ie d z i, w ł a ś c iw y c h d a n e m u d y s k u r s o w i ; b e z w y o d r ę b n i e n i a o w e ­ g o o b s z a r u s c h e m a ty t e p o z o s ta ły b y n ie z a u w a ż o n e , a w r a z z n i m i p e w i e n p o n a d - i n d y w i d u a l n y c z y n n ik p o ję c io w e j o r g a n iz a c j i p o s z c z e g ó ln y c h w y p o w ie d z i. A lb o w ie m s ą to s c h e m a ty p r z e d p o ję c io w e , a w ię c z r a z u n i e u ś w i a d a m i a n e p r z e z t y c h , k tó r z y p o c z y n a ją j a k o e k o n o m iś c i, l e k a r z e c z y j ę z y k o z n a w c y r o z p r a w i a ć w o b r ę b ie w ł a s ­ n y c h d z ie d z in o t y m l u b o o w y m , i o b e c n e w p r z e s t r z e n i s p o łe c z n e j z a p e łn io n e j j u ż i n n y m i w y p o w ie d z ia m i, a w ię c p r z e z j e d n o s t k i g o to w e d o r o z p r a w i a n i a z a s ta n e ja k o co ś, d o c z e g o t r z e b a s ię u s t a w i c z n ie o d n o s ić , ż e b y s ię w z a j e m n i e r o z u m ie ć i p r z e k o n a ć i n n y c h l u b s a m e m u z o s ta ć p r z e k o n a n y m . J a k o ż s c h e m a ty t e p o z w a l a ją , a r a c z e j k a ż ą r o z p r a w i a j ą c y m d e d u k o w a ć p o s z c z e g ó ln e p o j ę c i a j e d n e z d r u g ic h , w y p r o w a d z a ć je , łą c z y c z e s o b ą , p r z e c iw s t a w ia ć so b ie , p o d s t a w i a ć p o d s ie b ie , p r z e k s z ta łc a ć , o d r z u c a ć itd ., itd . S ło w e m , s t a n o w i ą r a c j o n a l n ą o s n o w ę r o z w a ż a ń .

M a te r ia ln o ś ć , w k t ó r ą w y p o s a ż a z n a k i ic h f u n k c j a w y p o w ie d z io w a , tw o r z y d z ie d z in ę c z w a r t ą . T o d z ię k i n i e j i s t n ie n i e w y p o w ie d z i u z y s k u j e n i e t y lk o s u b s ta n c ję , a le p e w ie n s t a tu s , z a p e w n i a s o b ie n i e t y lk o t r w a ło ś ć , a le p o w t a r z a ln o ś ć , w k o n ­ s e k w e n c j i z a ś w i e l o k r o t n ą u ż y te c z n o ś ć . D z ię k i m a t e r i a l n e j p o w ło c e d y s k u r s u b a ­ d a c z e m o g ą u s t a l a ć s p o s ó b , w j a k i d a n e w y p o w ie d z i b y ł y w s w o im c z a s ie i n s t y - t u c jo n a liz o w a n e , w y k o r z y s t y w a n e , t r a k t o w a n e j a k o e le m e n t y p e w n e j s t r a te g i i, k t ó r a p r z e s ą d z a o w y b o r a c h t e m a ty c z n y c h i t e o r e ty c z n y c h , p o d e jm o w a n y c h p r z e z t e n c a ły c z a s p r z e z r o z p r a w i a j ą c y c h w o b r ę b ie d a n e g o d y s k u r s u . C z w o r a k a f u n k c j a w y p o w ie d z i, p e ł n i o n a p r z e z r o z m a it e z e s p o ły z n a k ó w i p o d ­ d a n a c z w o r a k ie g o r o d z a j u p r a w i d ło m j e s t d l a F o u c a u lt a ź r ó d łe m p r a k t y k i d y s k u r - s y w n e j, k t ó r a w e d l e n ie g o r z ą d z i i s t n ie n i e m , w s p ó łi s t n i e n i e m , p r z e o b r a ż e n ia m i o r a z z a n i k a n i e m w y p o w ie d z i o b j ę t y c h j e d n y m d y s k u r s e m . J a k m a u c z y ć d o ś w ia d c z e n ie h is to r y c z n e , p r a w i d ł a p o s z c z e g ó ln y c h f o r m a c j i d y s k u r s y w n y c h , w k t ó r y c h t a p r a k ­ t y k a s ię k o n k r e t y z u j e h is to r y c z n ie , p o j a w i a j ą s ię w j e d n y m m o m e n c ie d z ie jo w y m i z a n i k a j ą w d r u g im , le c z p r z e z c a ły c z a s s w e g o t r w a n i a m a j ą c h a r a k t e r a p o d y k ty c z ­ n y — z te g o w z g lę d u n a le ż y u p a t r y w a ć w n ic h r o d z a j f o r m h is t o r y c z n y c h i a p r i o ­ r y c z n y c h z a r a z e m . F o u c a u lt o b s t a je p r z y t y m s t a n o w c z o : „ p r a w i d ł a f o r m a c j i m a j ą s ie d lis k o n ie w » u m y s ło w o ś c i« l u b ś w ia d o m o ś c i je d n o s te k , le c z w d y s k u r s ie s a m y m ; n a r z u c a j ą s ię z a t e m w s p o s ó b j e d n o l i ty i a n o n im o w y w s z y s tk i m j e d n o s tk o m , k t ó r e 'z a b i e ­ r a j ą g ło s w o b r ę b ie d a n e g o p o la d y s k u r s y w n e g o ” (s. 83— 84). O c z y w iś c ie , k o n i e c z ­ n o ś c i d y s k u r s y w n e g o r o d z a j u n i e s ą w y ł ą c z n y m ź r ó d łe m a p o d y k ty c z n o ś c i w y s t ę p u ­ j ą c e j w r o z w a ż a n ia c h . T o t a k ż e p o d k r e ś l a F o u c a u lt s ta n o w c z o . U w a ż a o n , ż e n p . w r o z w a ż a n ia c h n a u k o w y c h k o n ie c z n o ś c i d y s k u r s y w n e d o ł ą c z a j ą s ię p o p r o s t u d o in n e g o r o d z a j u k o n ie c z n o ś c i, a to l i ic h w a g a , k t ó r e j n i e w o ln o p r z e o c z y ć a n i h i s t o ­ r y k o w i, a n i m e to d o lo g o w i, p o le g a w ł a ś n i e n a ty m , ż e w t r a k c i e i n t e r s u b i e k t y w n e j , w ię c s p o łe c z n e j k o n s t y t u c j i w ie d z y w y p r z e d z a j ą o n e i n n e k o n ie c z n o ś c i i s ą c z y m ś , „ w o p a r c i u o co d o p ie r o s ą b u d o w a n e s p ó j n e (lu b n ie s p ó jn e ) t w i e r d z e n i a , p r o w a ­ d z o n e m n ie j l u b b a r d z i e j ś c is łe o p isy , d o k o n y w a n e w e r y f ik a c je , r o z w i ja n e t e o r i e ” (s. 237). Z t y c h to w z g lę d ó w e le m e n t y p o s z c z e g ó ln y c h f o r m a c ji , t w o r z o n e p r z e z s p o łe c z n ą p r a k t y k ę d y s k u r s y w n ą , t r z e b a u z n a ć z a w s tę p n e , a le p o z y t y w n e r a m y te g o , co z o s t a n i e d o p ie r o w e w n ą t r z n i c h p r z y j ę t e z a w i e d z ę a lb o z a z ł u d z e ­ n ie , z a p r a w d ę l u b z a b łą d , z a o s ią g n ię c ie l u b t r u d n o ś ć d o p o k o n a n ia . W c z e ś n ie js z e p r a c e F o u c a u lt a z a j m o w a ł y s ię w ł a ś n i e — j a k p o s t f a c t u m t w i e r ­ d z i w s w y m m e to d o lo g ic z n y m w y z n a n i u w i a r y — o p is e m i r o z b io r e m t a k p o j ę ­ ty c h f o r m a c ji i p o z y ty w n o ś c i d y s k u r s y w n y c h , d z ię k i c z e m u m o g ły w o s t a te c z n y m r a c h u n k u (zo b . z w ła s z c z a L e s M o ts e t le s choses) u k a z a ć z w i ą z k i ty c h f o r m a c j i i p o z y ty w n o ś c i z f i g u r a m i e p is te m o lo g ic z n y m i o r a z z n a u k a m i p o j a w i a j ą c y m i s ię

(9)

w b a d a n y m o k r e s i e d z ie jó w . T o w ł a ś n i e r ó ż n i a r c h e o lo g ię w ie d z y ja k o m e t o d ę o d d o ty c h c z a s o w e j h i s t o r ii n a u k i i p o z w a l a j e j d o tr z e ć d o p o s z c z e g ó ln y c h e p is te m e .

T e r m i n te n , r o z s ła w io n y g łó w n ie d z ię k i k o n t r o w e r s j o m , j a k i e r o z b u d z i ły z w ła s z c z a w ś r ó d e u r o p e j s k i c h u c z o n y c h L e s M o ts e t les choses, b y ł p r z e d m io t e m l ic z n y c h n ie p o r o z u m ie ń , i n t e r p r e t o w a n y r o z m a ic ie , w z a le ż n o ś c i o d z a i n t e r e s o w a ń c z y te ln ik ó w . A rc h é o lo g ie du s a v o i r m a p o ło ż y ć k r e s t y m n ie p o r o z u m i e n io m ; d la j e j a u t o r a ó w t e r m i n n ie o z n a c z a „ w iz ji ś w ia t a , j a k ie g o ś f r a g m e n t u d z ie jó w w y ­ z ie r a j ą c e g o r ó w n o c z e ś n ie z w s z y s tk i c h r o d z a j ó w w ie d z y i n a r z u c a j ą c e g o im t e s a m e n o r m y i te s a m e w y ty c z n e , a n i te ż ja k i e g o k o lw ie k o g ó ln e g o s t a d i u m r o z u m u , j a k i e j ­ k o lw ie k o k r e ś l o n e j s t r u k t u r y m y ś le n ia , k t ó r e j l u d z i e d a n e j e p o k i n ie m o g lib y o b e jś ć [...]. E p is t e m e [...] t o z b ió r s t o s u n k ó w , k t ó r e w d a n e j e p o c e m o ż n a w y k r y ć m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i n a u k a m i w t o k u a n a l i z o w a n i a ic h n a p o z io m ie p r a w i d ł o ­ w o ś c i d y s k u r s y w n y c h ” (s. 250). D z ię k i h i s t o r i i p o m y ś l a n e j n a n o w o , a w ię c p r z e d e w s z y s tk im p o m y ś l a n e j a r c h e o lo g ic z n ie , u p r z y to m n i o h e b a d a c z o m z o s ta ły p r a k t y k i d y s k u r s y w n e , k t ó r e „ s t a n o w ią p o d ło ż e w ie d z y i w k t ó r y c h o b r ę b ie w i e d z a t a n a ­ b i e r a s t a t u s u i r o l i n a u k i ” (s. 249). J a k s ię j u ż p o w ie d z ia ło , p r ó b k i h i s t o r i i a r c h e o lo g ic z n e j, k t ó r e p o d a ł F o u c a u lt n a k a r t a c h H istoire de la folie à l’âge cla ssiq ue l u b N a issance de la cliniq ue c zy w r e s z c ie L es M o ts e t les choses, o d t w a r z a j ą z a r y s y z a m i e r z c h ł y c h i f a s c y n u j ą c y c h p r o j e k t ó w m y ś lo w y c h — p r o j e k t ó w , b o j a k ż e in a c z e j n a z w a ć t e p o c z y n a n ia r o z ­ p a t r y w a n e w y łą c z n ie z d y s k u r s y w n e g o p u n k t u w id z e n ia , f a s c y n u j ą c y c h , b o z u p e ł n i e i n n y c h n iż n a s z e w s p ó łc z e s n e p o c z y n a n ia , z a m ie r z c h ły c h , b o u n i e p a m ię tn i o n y c h p r z e z o b e c n ą w ie d z ę . U p r a w i a n a p r z e z F o u c a u l t a h i s t o r i a i s t w o r z o n a d l a j e j u z a ­ s a d n i e n i a t e o r i a m ia ł y b y p o n o w n ie u d o s t ę p n ić m y ś l e n i u o w e d z ie d z in y , k t ó r e d z ię k i r ó ż n o r a k i m p r a k t y k o m d y s k u r s y w n y m w y ł a n i a ł y się , p o j a k i m ś c z a s ie z a n i k a j ą c , w o d r o d z e n iu , w k la s y c y z m ie , a k t ó r e z o s ta ły — j a k s ą d z i F o u c a u lt — z a t a r t e p r z e z w s p ó łc z e s n e n a m b a d a n i a , z w ła s z c z a p r z e z d z is ie js z ą m y ś l h u m a n i s t y c z n ą , z a ­ p r z ą t n i ę t ą e f e m e r y c z n y m i n ie r z e c z y w is ty m , b o i n t e n c j o n a l n y m p r z e d m io t e m — c z ło w ie k ie m j a k o t a k i m . C ó ż te d y d a j e a r c h e o lo g ic z n a h i s t o r i a u t w o r z o n a p r z e z F o u c a u l t a ? Z m y ś le n ie czy p r a w d ę ? C o o s t a je s ię z n ie j p o s p r a w d z e n i u t y c h p r ó b e k , k t ó r y c h d o s t a r c z a n a m F o u c a u lt ? N i e ła t w o o d p o w ie d z ie ć n a t e p y t a n i a . U c z y n ić t o m ó g łb y t y lk o te n , k t o p o t r a f i d o r ó w n a ć F o u c a u lt o w i e r u d y c j ą i p r z e n i k li w o ś c i ą o r a z z e s ta w ić je g o te o r ię z p o d p o r z ą d k o w a n y m i j e j f a k ta m i . T e o r ia t a j e s t w A r c h é o lo g ie d u sa v o i r z a l e d w ie n a s z k ic o w a n a , i to c h w i la m i b e z t r o s k i o s p ó jn o ś ć , z a t o z n a d m i e r n ą e lo k w e n c ją , z iś c ie r e to r y c z n ą b ie g ło ś c ią . U p o d s t a w j e j le ż y w ie d z a , k t ó r ą F o u c a u l t p o p i s u j e s ię n i e u s t a n n i e : z j e d n e j s t r o n y z n a jo m o ś ć s e t e k p i s m h i s t o r y c z n y c h w s z e lk ie g o r o d z a j u , lic z b ą o r a z z a w a r t o ś c ią p r z e k r a c z a j ą c y c h c h ło n n o ś ć c o r a z b a r d z i e j w y s p e c j a l iz o w a n y c h h is to r y k ó w , z d r u g i e j s t r o n y z n a jo m o ś ć d o r o b k u t a k i c h d y s c y p lin , j a k ję z y k o z n a w s tw o , m e to d o lo g ia n a u k i, m e to d o lo g ia h is t o r ii , p r z e k r a c z a j ą c y c h p o j ę t n o ś ć z k o le i c o r a z b a r d z i e j w y s p e c j a l iz o ­ w a n e g o h u m a n i s t y . A p r z e c ie ż n i e m o ż n a p r z e j ś ć o b o j ę t n i e o b o k k w e s tii, c z y z a j ę t y p r z e z t w ó r c ę a r c h e o lo g ii w ie d z y p u n k t , z k tó r e g o p a t r z y n a k u l t u r ę i n a j e j d z ie je , j e s t s łu s z n y l u b m y lą c y , a i n n y m i s ło w y , c z y to , c o d a j e n a m d o m y ś le n ia , n i e j e s t n ie p o m ie r n ie m n ie j s z e o d te g o , c o m y ś l e n i u o d b ie r a . P o w ie d z ia ł k ie d y ś M e r l e a u - - P o n t y : „ M y ś le n ie n i e j e s t p o s i a d a n i e m p r z e d m io t ó w m y ś li, j e s t z a k r e ś l a n i e m p o p r z e z n ie d z ie d z in y d o m y ś le n ia , k t ó r e j w ię c s a m i je s z c z e n i e m y ś l im y ” 2 ; n a le ż a ło b y t ę

2 M . M e r l e a u - P o n t y , L e P h ilo so p h e e t son o m br e. W : Signes. P a r i s 1960, s. 202.

(10)

d e f in i c j ę u z u p e ł n i ć : j e s t o n o b o w ie m r ó w n i e ż z a c ie r a n ie m d z ie d z in y d o m y ś le n ia , k t ó r e j s a m i ju ż n ie m y ś lim y . A to li j e ś li p ó jś ć z a g ło s e m w s p ó łc z e s n o ś c i i u z n a ć , że d o is to ty p o w o ła n ia filo z o f ic z n e g o n a le ż y u j a w n i a n i e w s ło w ie w s z y s tk i c h u t a j o n y c h j e g o z a ło ż e ń , F o u c a u lt j e s t m y ś lic ie le m , j e s t f ilo z o fe m , k tó r e g o n ie m o ż n a z le k c e ­ w a ż y ć .

N ie z a p r z e c z a ln y m je g o o s ią g n ię c ie m w y d a j e s ię w y k a z a n i e — m o ż e w s p o s ó b n i e t y le te o r e ty c z n y , co p r a k ty c z n y , b o u k o n k r e t n i o n y h i s t o r y c z n i e — ż e w s z e lk a p r a k t y k a i n d y w i d u a l n a w y o d r ę b n i a s ię z d a n e j p r a k t y k i z b io r o w e j, k t ó r a j ą p o p r z e ­ d z a i d o p e w n e g o s t o p n i a d e t e r m i n u j e , a s p o łe c z n a p r a k t y k a e k s p r e s y j n a j e s t je d y n y m ś r o d o w is k ie m , w k t ó r y m je d n o s tk o w a m y ś l s ię r o d z i, k s z t a ł t u je , d o ­ c h o d z i d o s ie b ie i m o c ą tw ó r c z e g o w y s ił k u p r z e o b r a ż a p r a k t y k ę d y s k u r s y w n ą w ł a s n e j e p o k i. A le w ł a ś n i e t e m u o s t a t n i e m u s p o s tr z e ż e n iu F o u c a u l t o d m a w ia t r a f n o ś c i ; w o l ­ n o ś ć i tw ó r c z o ś ć j e d n o s tk o w e g o m y ś l e n i a s ą ty m , c z e g o j a k b y s a m n ie c h c ia ł d o ­ s tr z e g a ć , a co p r z e c ie ż le ż y u 'ź r ó d e ł je g o w ła s n e g o d z ie ła . N ie g d y ś , w t r a d y c y j n e j h u m a n i s t y c e , g d y p r ó b o w a n o z r o z u m ie ć z ja w i s k o lu d z k i e j t w ó r c z o ś c i p r z e ł a m u j ą c e j z a s t a n e s c h e m a ty , p o s łu g iw a n o s ię k a t e g o r i ą t a l e n t u — m i a ł a n i m b y ć s i ł a tw ó r c z a , w p r a w d z ie b e z o s o b o w a , le c z i n d y w i d u a l n a ; F o u c a u lt n i e c h ę t n y w s z y s tk ie m u , co w k a te g o r ia c h in d y w i d u a l n y c h m ia ło b y t łu m a c z y ć z j a w i s k a k u l t u r a l n e , w o li p r z y ­ p is y w a ć n a t u r ę b e z o s o b o w ą i p o n a d in d y w id u a l n ą s iło m t w o r z ą c y m k u l t u r ę . C o k o l­ w i e k p o w ie d z ie lib y ś m y o n i m d o b re g o , j a k k o l w i e k c h w a l i l ib y ś m y je g o u m ie j ę t n o ś c i m y ś le n ia c zy p is a n ia , je g o i n te lig e n c ję , w ie d z ę c zy k r y t y c y z m , je g o p r z e k o r n e g o c zy b u n to w n ic z e g o d u c h a , n ig d y s a m n ie p r z y z n a s ię d o te g o i u c ie le ś n io n e w s w y m d z ie le w a r t o ś c i p r z y p is z e c z e m u ś n ie o k r e ś lo n e m u , j a k b y w i s z ą c e m u w ł a ś n i e w p o ­ w i e tr z u , n p . „ m u t a c j i ” , k t ó r ą w ł a ś n i e p r z e c h o d z i h i s t o r ia , l u b n o w e j „ e p i s t e m e ”, k t ó r a n ie z n a n a — n a w e t s a m e m u F o u c a u lt o w i — i n ie w id o c z n a , p o c z y n a p r z e n i k a ć w s p ó łc z e s n y d y s k u r s , w s p ó łc z e s n e r o z w a ż a n ia . I z te g o w ł a ś n i e m o ż n a z r o b ić a u t o ­ r o w i z a r z u t, z a r z u t o g ó ln y , n ie z a le ż n y o d w y n i k ó w t e o r e ty c z n e j r e w i z j i c a łe j k o n ­ c e p c ji. Z a r z u tó w t a k i c h m o ż n a p o s ta w ić w ię c e j. M o ż n a b o w ie m p o c z y ta ć F o u c a u lt o w i z a z a s łu g ę p o k a z a n ie , ż e m y ś l e n i e n a u k o w e i f ilo z o f ic z n e z a z w y c z a j n i e w y ­ k r a c z a p o z a z a k l ę t y k r ą g p r o j e k t o w a n y c h p r z e z m o w ę d z ie d z in , n i e m o ż n a j e d n a k z g o d z ić s ię z a u to r e m , ż e t k w i o n o w t y m k r ę g u b e z r e s z t y n a z a w s z e , ż e n ie j e s t m u w n ic z y m p o m o c n a e m p ir y c z n a , n a w e t p r a g m a ty c z n a w e r y f i k a c j a n a s z y c h w y ­ p o w ie d z i, b o p r z e c ie ż m o ż e m y n ie ty lk o r o z p r a w i a ć o r z e c z a c h , le c z r ó w n i e ż s k u ­ te c z n ie o b c o w a ć z n im i. D z ie ło F o u c a u lt a p o s z e r z a p r a w d o p o d o b n i e n a s z ą z n a jo m o ś ć w ł a s n e j p r z e s z ło ś c i, s k o r o p r ó b u j e n a m u k a z a ć , w j a k i s p o s ó b w n a s z e j k u l t u r z e co p e w i e n c z a s s ą c o r a z in a c z e j w i ą z a n e z e s o b ą d o ś w ia d c z e n ie i m y ś le n ie , r z e c z y i s ło w a ; a to li o p i e r a ją c o s t a te c z n i e c a łe t łu m a c z e n i e n a s t w i e r d z e n ia c h : „ t a k b y ł o ” i „ w s z y s tk o s ię z m i e n ia ”, a u t o r m im o w o ln ie g ło s i k w i e ty z m i n t e l e k t u a l n y , a p r z e z t o — j e ś li r z e c z u j m o w a ć lo g ic z n ie — w i k ł a s ię w a n ty n o m i a c h p r a k ty c z n y c h lu b , c o g o r s z a — j e ś li r z e c z y u j m o w a ć p o lity c z n ie — w y ł ą c z a c a ły d z ia ł z ja w i s k k u l t u r y s p o d k o n t r o li ty c h , k t ó r z y j ą tw o r z ą . N ic d z iw n e g o . A r c h e o lo g ia w ie d z y z a j m u j e s ię ty l k o b e z i m ie n n ą g r ą f o r m , k t ó r e u d o s t ę p n i a j ą k u l t u r ę p o s z c z e g ó ln y m lu d z io m , p o ­ m i j a n a to m i a s t w k ł a d , k t ó r y d o o w e j g r y w n o s z ą c i lu d z ie . S ta n i s ł a w C ic h o w ic z

Cytaty

Powiązane dokumenty

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/3,

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/4,

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/4,

Dit onderzoek richt zich voor wat betreft de planning en programmering met name op de activiteiten die betrekking hebben op het bepalen van de behoefte aan

analysis the dynamic behaviour of flexible marine risers. and these can be used by designers of such

To obtain answers onto these questions, several activities were carried out: (i) Stakeholder analysis (quick-scan & for workshops), (ii) Stakeholder workshop 1: SEES –

To validate the results obtained from the time-variant reliability model (Equation 16) used in the study, a MCS is carried out for 10 4 simulations and is seen in Figure 4 to

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 63/2,