"Ojczyzną był język i mowa... Kultura polska a odbudowa niepodległości w 1918 r.", Janusz Żarnowski, Warszawa 1978 : [recenzja]

Nałęcz, Tomasz

"Ojczyzną był język i mowa... Kultura

polska a odbudowa niepodległości w

1918 r.", Janusz Żarnowski, Warszawa

1978 : [recenzja]

Przegląd Historyczny 7 1 /1 , 197

1980

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

I

z a p i s k i

197

Leszek J a ś k i e w i c z , Carat i ziemstwa na przełomie X I X i X X m\ , PW N ,

W arszaw a 1979, s. 236.

P raca L. J a ś k i e w i c z a kładzie nacisk n a polityczny a sp e k t działalności rosyjskiego sa­ m orządu terytorialnego, który w myśl ujętych w przepisy praw ne koncepcji kół rządzących miał ograniczać się d o zagadnień rolnictwa, ochrony zdrow ia, szkolnictw a, kom unikacji itd. A utor stara się ustalić, w ja k i sposób ziem stw a stały się ośrodkiem „liberalnej opozycji szlacheckiej, dążącej d o modernizacji system u sam ow ładztw a, głów nie przez ustanow ienie n a szczeblu centralnym instytucji przedstawicielskiej” (s. € ). P u n k tem wyjścia jego rozw ażań jest ustaw a z czerw ca 1890, znacznie ograniczająca sam odzielność instytucji ziem skich i p od­ porządkow ująca je adm inistracji. Poprzedni okres rozw oju ty ch instytucji został jedynie za­ sygnalizowany we wstępie.

A utor dow odzi, że polityka rząd u wobec ziem stw b y ła kształtow ana przez czynniki u ltra- konserwatywne, przeciwstawiające się najbardziej naw et nieśm iałym projektom reform , k tó re wychodziły z kręgów lojalnej w obec tro n u opozycji szlacheckiej. W rozdziale II („W alka z nieurodzajem i epidem ią 1891— 1893” , s. 53— 77) ukazuje w zrost autorytetu i popularności instytucji ziemskich, ja k i przyniosło im energiczne przeciwstaw ianie się skutkom ówczesnego kryzysu w zestawieniu z indolencją władz. Rozdział III („N arastanie tendencji opozycyjnych w latach 1894— 1899”, s. 78— 124) poświęcony je st odrzucanym przez ca ra t projektom reform ; autor analizuje m .in. adres ziem stwa twerskiego, przedstaw iony z okazji w stąpienia n a tron Mikołaja II. Rozdział IV („R uch ziemski w okresie rządów Sipiagina — Plehwego” , s. 125— 187) zawiera przegląd opinii o działalności sam orządu terytorialnego, k tó re m .in. znajdow ały wyraz n a łam ach prasy. Wreszcie ostatni rozdział („W przededniu rewolucji 1905 r .” , s. 188—222) opisuje krystalizow anie się koncepcji politycznych rosyjskich liberałów, którzy w niedalekiej przyszłości mieli wyjść poza granice ru ch u ziemstw. A u to r uzasadnia tu też przekonanie o niedostatkach liberalnego program u w dobie ^kryzysu sam owładztw a i sytuacji rewolucyjnej.

L. Jaśkiewicz wykorzystał archiwalia wytworzone przez władze adm inistracyjne i policyjne różnych szczebli, wydawnictwa dokum entujące działalność ziemstw, prasę i pam iętniki. P raca odznacza się logiczną argum entacją, przejrzystym stylem i potoczystą narracją.

' A . S .

Janusz Ż a r n o w s k i , „Ojczyzną byl ję z y k i mowa..." Kultura polska a od-,

budowa niepodległości w 1918 r., K rajow a A gencja W ydawnicza, W arszawa 1978,

s. 269.

P opularna, przeznaczona dla szerszych rzesz czytelniczych (nakład — 20 tys. egzemplarzy) książka om awia miejsce i rolę kultury polskiej w kształtow aniu ruchu narodow ego i ściśle z nim związanej walki o własną państwow ość. Analiza tzw. kultury duchowej, a przede wszystkim sztuki, nauki, oświaty i obyczajowości skłoniła autora d o wniosku, iż właśnie przemiany w sferze kultury, głównie zaś jej społeczne rozprzestrzenianie się, ogarnianie wpływem dawniej biernych warstw ludności, stały się najistotniejszym czynnikiem wyzwolenia narodowego. Więź kulturow a przez cały okres rozbiorów była podstawow ym spoiwem łą­ czącym poszczególne dzielnice. Ona też, dzięki osłabieniu ostrza klasowych konfliktów, spełnia rolę katalizatora umożliwiającego podjęcie w odpow iednim m om encie historycznym dzieła od­ budowy suwerenności państwowej.

Stanowiące bazę m ateriałow ą pracy, znane ju ż środowisku historycznem u źródła i opraco­ wania, dzięki oryginalnym przem yśleniom i interpretacjom au to ra pozwoliły na głębsze uka­ zanie procesu odradzania się państwowości polskiej. .