"Jagiellończyk" : działania Służby Bezpieczeństwa wobec Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach osiemdziesiątych XX w.

(1)

„Jagiellończyk”

Piotr Franaszek

(2)

(3)

Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Kraków 2012

„Jagiellończyk”

Działania Służby Bezpieczeństwa wobec Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach osiemdziesiątych XX w.

Piotr Franaszek

(4)

Recenzenci

prof. dr hab. Ryszard Terlecki dr hab. Filip Musiał

Opracowanie redakcyjne Przemek Gryc

Korekta Agata Hanula

Projekt okładki i stron tytułowych Joanna Kasina

Skład i łamanie Joanna Kasina Na okładce

Collegium Novum UJ, fot. F. Musiał

ISBN 978-83-62977-16-1

Wydawnictwo „Dante”

ul. Wallek-Walewskiego 4 30-094 Kraków

tel./fax 12 636 92 93/94 dante@dante.krakow.pl

Patronat

(5)

Wstęp

Znika gdzieś pamięć o pierwotnym buncie sumienia.

Można nawet mieć wrażenie, że społeczeństwo weszło w stan rozkładu.

Ks. Józef Tischner, Etyka solidarności oraz Homo sovieticus

Tytułowy „Jagiellończyk” to kryptonim sprawy obiektowej prowadzonej przez Służbę Bezpieczeństwa przez blisko dwadzieścia lat, pomiędzy wrześniem 1970 a styczniem 1990 r. Jej celem było gromadzenie wszelkich informacji odnoszących się do Uniwersytetu Jagiellońskiego, jego pracowników i studentów. Na podstawie tych informacji podejmowano działania nazywane w żargonie SB ochroną Uni- wersytetu. Pod tym względem UJ nie był wyjątkiem, gdyż już od 1945 r. rozmaite fabryki, zakłady pracy, rzemiosło, organizacje i związki, Kościoły oraz wszelkie instytucje i środowiska, a także znaczne obszary życia prywatnego obywateli były kontrolowane przez organa bezpieczeństwa. W ocenie członków PPR/PZPR oraz funkcjonariuszy UB/SB szkoły wyższe oraz instytucje naukowe, zwłaszcza Polska Akademia Nauk, były dla władz wyjątkowo niebezpieczne, ze względu na dużą koncentrację inteligencji, w znacznej mierze kontestującej zasady funkcjonowania tzw. socjalistycznego państwa¹. Demonstracja takich postaw była szczególnie widoczna w marcu 1968 r. oraz przez całą dekadę lat osiemdziesiątych XX w.

Dlatego systematyczna kontrola poglądów i przekonań pracowników naukowych i studentów oraz szybka neutralizacja działań uznawanych za antysocjalistyczne

1 Por.: J. Eisler, Marzec 1968 – Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991; idem, Polski rok 1968, Warszawa 2006; H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990, Warszawa 1997; R. Her- czyński, Spętana nauka. Opozycja intelektualna w Polsce 1945–1970, Warszawa 2008; Spętana akademia.

Polska Akademia Nauk w dokumentach władz PRL. Materiały Służby Bezpieczeństwa (1967–1987), oprac.

P. Pleskot, T.P. Rutkowski, Warszawa 2009; A. Friszke, Anatomia buntu. Kuroń, Modzelewski i komando- si, Kraków 2010; Naukowcy władzy, władza naukowcom, red. P. Franaszek, Warszawa 2010; Stłamszona na- uka? Inwigilacja środowisk akademickich i naukowych przez aparat bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, red. P. Franaszek, Warszawa 2010; Myśl na uwięzi. Kontrola operacyjna środowisk akademickich województwa katowickiego przez Służbę Bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych i osiemdzie- siątych. Studia i szkice, red. A. Dziuba, M. Sikora, Katowice 2010.

(6)

„Jagiellończyk”

6

i antypaństwowe stanowiły podstawowe zadania organów bezpieczeństwa w tych środowiskach. W szkołach wyższych działania te, prowadzone przez wszechobec- ną bezpiekę przez cały okres PRL, zintensyfikowano w latach osiemdziesiątych ze względu na powstanie i aktywność NSZZ „Solidarność”, Niezależnego Zrzeszenia Studentów i innych organizacji, a także opór społeczny nasilający się zwłaszcza po wprowadzeniu stanu wojennego i delegalizacji struktur, których działalność i istnie- nie stanowiło symbol zwycięstwa społeczeństwa polskiego w sierpniu 1980 r.

Służba Bezpieczeństwa kontrolowała wszystkie sfery funkcjonowania Uniwer- sytetu Jagiellońskiego. Jej działania miały zakres niezwykle szeroki, zwłaszcza ze względu na złożoną strukturę szkół wyższych. Z przyczyn oczywistych kontroli operacyjnej SB podlegały działania uznawane przez władze za antypaństwowe. Ale wszechobecność bezpieki widać także w innych aspektach życia Uniwersytetu. In- wigilowano zarówno pojedyncze osoby, jak i grupy pracowników i studentów. Przy- kładów aktywności funkcjonariuszy SB na UJ jest wiele. Bez cienia przesady można stwierdzić, że dla bezpieki ważna była każda informacja dotycząca Uniwersytetu². Kontroli prowadzonej przez SB podlegał proces dydaktyczny, zakres prowadzonych badań naukowych oraz kontakty międzynarodowe pracowników naukowych, szczególnie z naukowcami i ośrodkami badawczymi z tzw. krajów kapitalistycznych.

Z polecenia PZPR funkcjonariusze SB kontrolowali międzynarodowe konferencje i sympozja odbywające się w kraju i za granicą. Służbę Bezpieczeństwa interesowały kontakty osobiste (rodzinne i towarzyskie) pracowników nauki z osobami mieszkają- cymi w Polsce i w innych państwach. Obserwowano obcokrajowców podejmujących pracę lub studia na UJ. Monitorowano wszelkie wydarzenia, jakie miały miejsce na Uniwersytecie i poza nim, w których brali udział pracownicy lub studenci tej uczelni.

Katalog spraw nadzorowanych przez SB jest ogromny. Dla zilustrowania problemu poniżej przedstawiono przykłady takich działań i ingerencji na kilku obszarach.

Do realizowanych corocznie standardowych zadań SB należał nadzór nad in- auguracją roku akademickiego, na UJ odbywającą się tradycyjnie 1 października.

Spisywano treść kazań wygłaszanych podczas mszy świętych poprzedzających ofi- cjalne uroczystości oraz wezwania z modlitwy wiernych. W ocenie SB uroczysto- ści inauguracyjne stanowiły okazję do niekontrolowanych wystąpień o charakterze antypaństwowym, jak pisano o tym na przykład w 1986 r.: Fakty te [inauguracja roku akademickiego], z uwagi na swój charakter, miejsce i czas, mogą być źródłem potencjalnych zagrożeń dla porządku i bezpieczeństwa publicznego, zarówno na terenie samych uczelni, jak i w ich sąsiedztwie³. Każdego roku funkcjonariusze SB przygotowywali się do tych uroczystości szczególnie starannie. Przeprowadza- no rozmowy z władzami uczelni i pracownikami administracji oraz dokonywano

2 Pozostałością po tych działaniach są materiały dotyczące inwigilacji konkretnych osób, np. Jana Błoń- skiego (IPN Kr 010/9767), Marii Boruckiej-Arctowej (IPN Kr 010/11973), Franciszka Gizberta-Studnickie- go (IPN Kr 010/7543, t. 1–2), Stanisława Waltosia (IPN Kr 010/11992), Andrzeja Zolla (IPN Kr 0112/15), Klementyny Żurowskiej (IPN Kr 010/11871).

3 IPN Kr 056/108, t. 3, Plan zabezpieczenia uroczystości inauguracji roku akademickiego 1986/1987 w krakowskich wyższych uczelniach z 30 IX 1986 r., k. 107.

(7)

Wstęp

7 lustracji budynków uniwersyteckich pod kątem ujawnienia ulotek i haseł o wrogiej tre- ści. Przed uroczystościami inauguracyjnymi 1 października 1986 r. do zabezpieczenia przemarszu orszaku oddelegowano dwóch funkcjonariuszy SB, a kolejnych dwóch skierowano do obserwacji przebiegu uroczystości w Collegium Novum. Kierownic- two Wydziału III–1 SB miało być na bieżąco informowane o przebiegu uroczysto- ści przez czterech tajnych współpracowników, dwa kontakty operacyjne i dwa kontakty służbowe. Całość działań koordynował por. Radosław Gutkowski. Ponadto zaplanowano, że w zabezpieczeniu weźmie także udział mł. chorąży M[ieczysław]

Maj dysponujący samochodem osobowym Fiat 126p. W/w w zależności od potrzeb utrzymywał będzie łączność radiową z kierownictwem Wydziału⁴.

Inwigilowano i szczegółowo informowano przełożonych z MSW o wizytach na Uniwersytecie gości zagranicznych. Dotyczyło to zarówno przyjazdu naukow- ców, jak i studentów, ale zwłaszcza oficjalnych delegacji państwowych. Tak było z wizytą przedstawicieli Kongresu Stanów Zjednoczonych, którzy przebywali na UJ 14 kwietnia 1987 r. Wzmożoną czujność SB wywołały informacje o zamiarze przyjazdu na UJ prof. Zbigniewa Brzezińskiego. W zakończeniu jednego z pism zastępca dyrektora Departamentu III MSW płk Leszek Budzikowski stwierdził:

Niemniej jednak, naszym zdaniem, przyjazd w/w na Uniwersytet Jagielloński w Krakowie nie jest wskazany⁶. W maju 1989 r. prof. Brzeziński odwiedził jednak UJ, a jego spotkanie ze społecznością akademicką zrelacjonował bezpiece TW ps. „Bob”⁷. Jeszcze w połowie 1989 r., a nawet pod koniec tegoż roku, naczelnik Wydziału III–1 WUSW w Krakowie ppłk Wiesław Hryniewicz informował De- partament III MSW o przebiegu takich uroczystości, jak wizyta prezydenta Fran- cji François Mitteranda, spotkanie Andrzeja Wajdy ze studentami czy wręczenie Czesławowi Miłoszowi doktoratu honoris causa UJ podczas inauguracji roku aka- demickiego 1989/1990, w której uczestniczył też premier Tadeusz Mazowiecki⁸. Nadzwyczajne okoliczności towarzyszyły uroczystości przyznania tytułu doktora honoris causa UJ papieżowi Janowi Pawłowi II w czerwcu 1983 r.⁹

Funkcjonariusze SB zawsze z baczną uwagą śledzili konferencje naukowe organizowane na Uniwersytecie Jagiellońskim, zwłaszcza te z udziałem zagranicznych gości. Działań podejmowanych w tym zakresie w latach osiemdziesią- tych było bardzo dużo. Poniżej tylko kilka przykładów. W kwietniu 1983 r. jeden z oficerów SB zapisał: Z operacyjnych danych wynika, że prof. Maria Gołaszewska,

4 Ibidem.

IPN Kr 47/66, Szyfrogram nr 1192 z 16 IV 1987 r., k. 130; IPN Kr 47/70, Informacja dotycząca spotkania delegacji Kongresu USA z przedstawicielami krakowskiego środowiska inteligencji twórczej z 16 IV 1987 r., k. 37–39.

6 IPN Kr 47/72, Pismo zastępcy dyrektora Departamentu III MSW płk. Leszka Budzikowskiego z 10 III 1988 r., k. 54.

7 IPN Kr 065/24, t. 30, Pismo do naczelnika Wydziału Departamentu I MSW z 8 VI 1989 r., k. 30.

8 IPN Kr 47/67, Szyfrogram nr 1474 z 8 VI 1989 r., k. 29; ibidem, Szyfrogram nr 1557 z 16 VI 1989 r., k. 25; ibidem, Szyfrogram nr 2071 z 2 X 1989 r., k. 23.

9 Por. rozdział 3 niniejszej pracy „Społeczność akademicka Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach osiemdziesiątych XX w. w oczach SB”.

(8)

8

kierownik Zakładu Estetyki UJ¹⁰, zwróciła się do papieża Jana Pawła II z prośbą o przysłanie tekstu zawierającego życzliwe słowa skierowane do uczestników sesji naukowej „Ethos sztuki” organizowanej przez jej Zakład. Tekst ten zostałby odczytany, wysłuchany i „przeżyty” przez uczestników sesji, która ma się odbyć w dniach 2–4.05.[19]83 r. W sesji ma wziąć udział ok. 50 osób z różnych ośrodków naukowych z całej Polski¹¹.

W materiałach SB sporo miejsca poświęcono sesji naukowej zorganizowanej przez Instytut Filologii Rosyjskiej, która odbyła się w dniach 25–26 listopada 1983 r.

w Collegium Novum. Tytuł konferencji: „»Lecz żywym, żywym być i tyle«

– karta z dziejów literatury radzieckiej”, był na tyle intrygujący, że o planowanej sesji informowano władze partyjne na dziesięć dni przed jej otwarciem. Spotka- nie zdominowała twórczość Borysa Pasternaka i wzbudziło ono na UJ wielkie zainteresowanie¹². Oprócz prelegentów z Polski do udziału zaproszono również gości zagranicznych. Służba Bezpieczeństwa dosyć szczegółowo informowała o treści referatów, starając się oceniać ich poziom i aluzyjność do bieżącej sytuacji politycznej¹³. Przykładowo, wystąpienie Andrzeja Drawicza podsumowano nastę- pująco: W pierwszym dniu sesji, w pierwszej jego części, wygłoszono szereg refera- tów, z których należy odnotować referat dr. hab. Andrzeja Drawicza nt. „Stałości i zmienności w lirykach B[orysa] Pasternaka”. Referat nie zawierał wprawdzie znaczących aluzji politycznych, ale tak sposób jego interpretacji, jak i sama postać prelegenta spowodowały, iż pomimo przeciętnego poziomu tego referatu został przyjęty owacyjnie, co wynika głównie z faktu, iż dr A[ndrzej] Drawicz znany jest środowisku z opozycyjnych poglądów¹⁴.

Dwa miesiące wcześniej w auli Collegium Novum odbyła się sesja naukowa z okazji 55. rocznicy powstania Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”. W jej trakcie przemawiał ówczesny rektor UJ Józef Gierowski, a referaty wygłosili między innymi Alina Fitowa i Roman Turkowski. SB informowała, że wśród uczestników był prezydent Krakowa Tadeusz Salwa i członek Naczelnego Komitetu ZSL Anto- ni Podraza. W kolejnej informacji streszczano zawartość referatów oraz przebieg dyskusji, uwypuklając te wystąpienia, które w swej treści odbiegały od oficjalnej linii politycznej partii¹⁵.

10 W Instytucie Filozofii na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UJ.

11 IPN Kr 066/40, t. 30, Informacja dotycząca sytuacji w środowiskach i obiektach ochranianych przez Wydział III–1 z 6 IV 1983 r., k. 32v.

12 Dla KK PZPR informację o programie i przebiegu sesji sporządził sekretarz KU PZPR Andrzej Koza- necki, por. Archiwum Państwowe w Krakowie [dalej: APKr], Komitet Krakowski PZPR w Krakowie [dalej:

KK PZPR], Wydział Nauki i Oświaty [dalej: WNO], sygn. 29/2382/732 (91/XII/5, t. 1), Informacja z 10 XII 1983 r., k. 561–575.

13 IPN Kr 066/40, t. 36, Informacja dotycząca sytuacji w środowiskach i obiektach ochranianych przez Wydział III–1 z 16 XI 1983 r., k. 149v–150; z 17 XI 1983 r., k. 159; z 21 XI 1983 r., k. 195; z 26 XI 1983 r., k. 246–247; z 28 XI 1983 r., k. 258v–259.

14 Ibidem, z 26 XI 1983 r., k. 246. Por. też „Solidarność” Uniwersytetu Jagiellońskiego 1980–1989.

Wybór dokumentów, oprac. T. Gąsowski, A. Roliński, Kraków 2010, s. 720.

15 IPN Kr 066/40, t. 34, Informacja dotycząca ocen i komentarzy na temat aktualnej sytuacji społeczno- -politycznej w kraju z 3 IX 1983 r., k. 22v; z 5 IX 1983 r., k. 31.

(9)

Wstęp

9 Szczegółowej kontroli operacyjnej poddane były spotkania w ramach tzw.

Krakowskiej Szkoły Fizyki Teoretycznej, organizowane przez Instytut Fizyki UJ i Instytut Fizyki Jądrowej w Krakowie. W czerwcu 1984 r. takie spotkanie miało odbyć się w Zakopanem. Naczelnik Wydziału III–1 otrzymał polecenie ustalenia listy uczestników krajowych i zagranicznych, nazwisk organizatorów, miejsca zakwate- rowania gości, tematyki wykładów, a także stworzenia sieci agenturalnej zabezpie- czającej imprezę, i już w marcu 1984 r. zainstalowano podsłuch telegraficzny o kryp- tonimie „Bever”, przechwytując wszystkie telegramy i treści teleksów wysyłanych w związku z organizacją w Zakopanem Krakowskiej Szkoły Fizyki Teoretycznej¹⁶. W następnym roku założono nawet SOS krypt. „Zakopane”, w celu kontrolowania XX Szkoły Fizyki organizowanej w dniach 13–26 kwietnia 1985 r.¹⁷

Niejednokrotnie SB nie poprzestawała na kontroli operacyjnej konferencji.

Zdarzało się, że podczas obrad funkcjonariusze dokonywali tajnego przeszukania pokoi hotelowych zajmowanych przez zagranicznych gości¹⁸. Tak było na przykład w czerwcu 1988 r. podczas polsko-francuskiego seminarium zorganizowanego przez Instytut Prawa Administracyjnego UJ, w którym zapowiedziało udział trzy- nastu francuskich uczonych z różnych ośrodków. Goście zostali zakwaterowani w hotelu „Pod Różą” przy ulicy Floriańskiej. 6 czerwca Inspektorat I WUSW zwrócił się do naczelnika Wydziału „T”¹⁹ WUSW w Krakowie ppłk. Krzysztofa Ja- rząbczyka z następującą prośbą: Z uwagi, iż niektórzy z obywateli francuskich po- zostają w zainteresowaniu Dep[artamentu] I MSW, planujemy w dniu 8.06.1988 r.

(względnie 9.06. br.) w godz. 8–20 przeprowadzić akcję „TP” [tajne przeszukanie]

w miejscu ich zamieszkania. Uściślono następnie jej termin: Akcję planujemy prze- prowadzić w dniu 8.06. br. w godz[inach] porannych, podczas spotkania delegacji z władzami rektorskimi Uniwersytetu Jagiellońskiego²⁰. Z pewnością zakończyła się ona powodzeniem, gdyż 13 czerwca naczelnik Jarząbczyk informował kierow- nika Inspektoratu I: W załączeniu przesyłam materiały z pracy foto-operacyjnej do sprawy krypt. „Kodeks” w ilości 115 zdjęć²¹.

Tego rodzaju działania wymagały znacznego wysiłku organizacyjnego, o czym świadczy informacja z trwającego cztery dni tajnego przeszukania przeprowadzo-

16 Por.: IPN Kr 065/22, t. 15, Pismo do zastępcy naczelnika Wydziału Departamentu I MSW z 28 III 1984 r., k. 95; ibidem, Pismo naczelnika Wydziału III–1 mjr. W[iesława] Hryniewicza z 30 III 1984 r., k. 79.

17 Por. ibidem, t. 12, Pismo do naczelnika Wydziału Departamentu I MSW z 4 III 1985 r., k. 114; ibidem, Pismo do kierownika Inspektoratu I WUSW w Krakowie z 10 IV 1985 r., k. 106.

18 Tajne przeszukanie. Wejście funkcjonariuszy SB do pomieszczenia lub samochodu bez wiedzy i zgody dysponentów, połączone z przeszukaniem obiektu w sposób niepozostawiający śladów oraz z wykonaniem planów lub schematów pomieszczenia, skopiowaniem bądź sfotografowaniem odnalezionych w nim doku- mentów i przedmiotów lub podrzuceniem określonych dokumentów lub przedmiotów (Instrukcje pracy pio- nów pomocniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa (1945–1989), oprac. M. Komaniecka, Kraków 2010, s. 598).

19 Wydział „T” należał do pionów pomocniczych SB i zajmował się głównie instalacją i eksploatacją środków techniki operacyjnej, czyli podsłuchem telefonicznym i pokojowym oraz podglądem, a także tajny- mi przeszukaniami i sporządzaniem dokumentów legalizacyjnych.

20 IPN Kr 065/24, t. 20, Pismo do naczelnika Wydziału „T” z 6 VI 1988 r., k. 206–207v.

21 Ibidem, Pismo do kierownika Inspektoratu I z 13 VI 1988 r., k. 205.

(10)

10

nego w siedemnastu pokojach zajmowanych przez uczestników konferencji doty- czącej energii jądrowej, zorganizowanej w grudniu 1983 r. w Krakowie. Opisując przebieg akcji, kierownik Inspektoratu I stwierdził: Tajne przeszukania były przeprowa- dzane przy udziale naszego Inspektoratu I, tow. J. Krebskiego z Departamentu I MSW, 2-osobowej ekipy Wydziału „T” oraz zabezpieczane przez 3-osobowy zespół hotelowy Wydziału „B”²² oraz 2 całe grupy obserwacyjne Wydziału „B” z 4 samochodami²³.

W zachowanych materiałach można odnaleźć wiele przykładów rejestrowania przez SB wystąpień pracowników UJ, które miały miejsce poza Uniwersytetem.

Obserwowano zarówno osoby zaangażowane w działalność opozycyjną, jak i zwią- zane z władzą. Na początku grudnia 1983 r. naczelnik Wydziału IV informował Inspektorat Kierownictwa SB o spotkaniu poświęconym polityce wyznaniowej, które odbyło się 26 listopada w siedzibie Stowarzyszenia PAX. Jednym z prele- gentów był ówczesny docent UJ, Jacek Majchrowski. Oficer SB relacjonował: Ko- mentowane są zwłaszcza polemiczne wywody w wykładzie J[acka] Majchrowskiego dot[yczące] stosunków Państwo–Kościół w latach 1945–[19]50. Wg rozeznanych w zagadnieniu słuchaczy materiałem źródłowym dla prelegenta było bezdebitowe opracowanie z roku 1981 autorstwa A[ndrzeja] Micewskiego pt. „Współrządzić czy nie kłamać”²⁴. Rejestrowano też przebieg imprez organizowanych przez kon- sulaty amerykański i francuski w Krakowie, w których brali udział pracownicy UJ.

Na przykład 4 lipca 1983 r. w prywatnej rezydencji konsula amerykańskiego przy ulicy Grottgera 12 z okazji 207. rocznicy uzyskania niepodległości przez Stany Zjednoczone, gdzie wśród zaproszonych gości byli między innymi prof. Zygmunt Ewy z PAN oraz prof. Henryk Batowski i prof. Karol Estreicher z UJ²⁵.

Na bieżąco monitorowano codzienne życie uczelni i jej pracowników. Praw- dziwym jest stwierdzenie, że SB interesowała się dosłownie wszystkim. Z oczywistych względów odnotowywano zaniepokojenie wśród pracowników UJ z powodu ograniczeń ustawy o szkolnictwie wyższym wprowadzonych przepisami ustawy O szczególnej regulacji prawnej w okresie przezwyciężania kryzysu społeczno-po- litycznego²⁶. Zbierano zarówno uwagi i komentarze dotyczące wyroków sądowych w sprawie śmierci Grzegorza Przemyka²⁷, zestrzelenia przez Rosjan południowo- koreańskiego samolotu pasażerskiego²⁸, morderstwa ks. Jerzego Popiełuszki²⁹, jak

22 Wydział „B” należał do pionów pomocniczych SB i zajmował się przede wszystkim obserwacją.

23 IPN Kr 065/21, t. 11, Pismo do naczelnika Wydziału Departamentu I MSW z 10 XII 1983 r., k. 22–23.

24 IPN Kr 066/40, t. 37, Informacja dotycząca ocen i komentarzy na temat aktualnej sytuacji społeczno- -politycznej w kraju z 5 XII 1983 r., k. 47.

25 Ibidem, t. 33, Informacja Wydziału II z 3 VII 1983 r., k. 21.

26 Ibidem, t. 34, Informacja dotycząca sytuacji w środowiskach i obiektach ochranianych przez Wydział III–1 z 8 IX 1983 r., k. 51.

27 Ibidem, k. 66. Grzegorz Przemyk, warszawski maturzysta, zmarł 14 V 1983 r. w wyniku ciężkich obrażeń odniesionych po brutalnym pobiciu przez funkcjonariuszy MO.

28 Ibidem. 1 IX 1983 r. sowiecki myśliwiec zestrzelił boeinga 747 koreańskich linii lotniczych z 269 osobami na pokładzie, lecącego z Nowego Jorku do Seulu. Zdaniem Moskwy, samolot miał naruszyć przestrzeń powietrzną ZSRS.

29 Ibidem. Księdza Jerzego Popiełuszkę funkcjonariusze SB porwali 19 X 1984 r. Zwłoki kapłana znale- ziono niespełna dwa tygodnie później – 30 X. Następnego dnia poinformowano o tym opinię publiczną.

(11)

Wstęp

11 i opinie pracowników w związku z wprowadzeniem reglamentacji towarów oraz podnoszeniem cen towarów spożywczych³⁰. Sporządzano raporty nawet z takich wydarzeń, jak zorganizowana przez NSZZ „Solidarność” sprzedaż karpi przed świętami Bożego Narodzenia.

Podglądano też funkcjonowanie administracji uniwersyteckiej. Przykładowo, na początku stycznia 1983 r. funkcjonariusz SB przekazał naczelnikowi Wydziału III–1 następującą informację: Wg uzyskanej informacji, Dział Nauki UJ pod koniec grud- nia 1982 r. wysyłał życzenia świąteczne i noworoczne za granicę, w przytłaczającej większości do KK [krajów kapitalistycznych]. Listy adresowane były do rektorów tamtejszych uniwersytetów. Życzenia wysyłane były w tzw. kopertach rektorskich (ozdobne, sygnowane przez rektora), w tym ponad 60 listów do uniwersytetów usy- tuowanych na terenie USA³¹. Z kolei w kwietniu 1987 r. informowano Wydział III Departamentu III o nieprawidłowościach stwierdzonych podczas remontu prowa- dzonego w uniwersyteckim Domu Studenckim „Żaczek”. Raport donosił o stratach poniesionych w wyniku niedopełnienia obowiązków spoczywających na służbach UJ (m.in. dwudziestotrzykrotnym zalaniu remontowanych pomieszczeń po awariach instalacji wodnej). W tym samym szyfrogramie wskazywano na nieprawidłowości w dofinansowaniu wypoczynku letniego pracowników Uniwersytetu w ramach tzw.

wczasów pod gruszą, a miały one polegać na przyznawaniu w latach 1985–1986 do- finansowania w jednakowej kwocie (5000 zł), niezależnie od poziomu zarobków³².

W kontekście przytaczanych powyżej przykładów należy wspomnieć o aspekcie współdziałania służb bezpieczeństwa państw komunistycznych, widocznym także na poziomie UJ. W dokumentach zachowały się informacje o współpracy Wydziału III WUSW w Krakowie z KGB i Stasi w zakresie wymiany studentów, wyjazdów pra- cowników naukowych oraz pobytu cudzoziemców na UJ³³. Jednym z przykładów może być informacja przesłana przez naczelnika Wydziału III Departamentu III MSW do naczelnika Wydziału III–1 SB w Krakowie: W załączeniu przesyłam kserokopię informacji Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego NRD dot[yczącej] międzyna- rodowego spotkania studentów organizowanego przez Naukowe Koło Chemików UJ – celem służbowego wykorzystania. Uzyskane informacje na wyżej wymieniony temat proszę przekazać do Wydziału III Dep[artamentu] III MSW – sprawa pilna³⁴. W ten kontekst wpisuje się również opisywana w niniejszej książce SOR krypt. „Mazur”.

Celem pracy jest ukazanie szerokiego wachlarza działań prowadzonych przez Służbę Bezpieczeństwa wobec Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach osiem- dziesiątych XX w. Umownie można przyjąć, że cezurę początkową wyznaczyła

30 Ibidem, t. 36, Informacja dotycząca sytuacji w środowiskach i obiektach ochranianych przez Wy- dział III–1 z 7 XI 1983 r., k. 55; z 16 XI 1983 r., k. 149–149v; ibidem, t. 37, Informacja dotycząca sytuacji w środowiskach i obiektach ochranianych przez Wydział III–1 z 24 XII 1983 r., k. 238; ibidem, Informacja naczelnika Wydziału II z 31 XII 1983 r., k. 285, 287; IPN Kr 065/22, t. 1, Informacja z 29 X 1984 r., k. 38–39.

31 IPN Kr 066/40, t. 27, Informacja dotycząca sytuacji w środowiskach i obiektach ochranianych przez Wydział III–1 z 3 I 1983 r., k. 8.

32 IPN Kr 47/66, Szyfrogram nr 1001 z 1 IV 1987 r., k. 56.

33 Por. np. dokumenty znajdujące się w zespole archiwalnym IPN Kr 47/70, k. 4–7, 10–11.

34 IPN Kr 47/65, Pismo z 25 IV 1988 r., k. 64.

(12)

12

aktywność związana z powoływaniem NSZZ „Solidarność” na UJ, zaś cezurę za- mykającą wyjście Związku z podziemia i rozpoczęcia jawnej, chociaż jeszcze nie- zalegalizowanej działalności w zmienionej już rzeczywistości politycznej. Działo się to w momencie przełomowym dla całego kraju, związanym z załamywaniem się komunizmu, a w mikroskali były to również przełomowe chwile w życiu Uni- wersytetu i całej społeczności akademickiej. Opisanie tego okresu jest niezwykle ważne ze względu na wciąż żywą pamięć o tamtych wydarzeniach i związanym z tym oczekiwaniem na wyjawienie jak największej liczby faktów, ale także z tego powodu, że na Uniwersytecie wciąż zatrudnione są osoby, które w latach osiem- dziesiątych sprzeniewierzyły się zasadom obowiązującym nie tylko pracowników akademickich, ale wszystkich uczciwych ludzi. Zdaniem autora, społeczność akademicka ma prawo poznać możliwie pełną wiedzę o ówczesnych wydarzeniach i postawach. Z tak przyjętego założenia wynika wprost, że zdarzenia oraz ludzie z okresów wcześniejszych interesują autora o tyle, o ile pojawiają się lub pozostają w związku z sytuacją lat osiemdziesiątych. W przeciwnym wypadku nawet zna- nych autorowi faktów nie poruszano w niniejszej monografii.

Intencją autora było ukazanie tych działań SB, które wymierzone były w UJ jako instytucję akademicką oraz w inicjatywy podejmowane przez pracowników i studentów tej uczelni w latach osiemdziesiątych. Innymi słowy, autora interesował Uniwersytet jako podmiot działalności SB (chociaż może lepiej byłoby mówić tutaj o traktowaniu przedmiotowym). Dlatego na przykład nie opisano wszystkich osobowych źródeł informacji związanych z UJ, a zarejestrowanych przez SB, lecz tylko te z nich, które wykorzystywano do rozpracowywania Uniwersytetu i które występują w materiałach operacyjnych powstałych w związku z tą właśnie działalnością SB.

Z drugiej strony, w rozdziale poświęconym OZI znalazły się nie tylko osoby zatrudnione lub studiujące na UJ, lecz także osoby spoza Uniwersytetu, gdyż spełniały one podstawowe kryterium, jakim był fakt występowania w materiałach operacyjnych odnoszących się do UJ. Z całą mocą należy podkreślić, że przyjęte założe- nia wykluczały wprowadzanie do narracji innych postaci, chociaż związanych z UJ i zarejestrowanych jako OZI, ale wykorzystywanych przez SB w innych celach (np.

przez Departament I MSW). Autor nie prowadził w tym kierunku systematycznej kwerendy i jego wiedza we wspomnianym aspekcie jest bardzo ograniczona³⁵.

Zadanie inwigilacji Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywało przede wszystkim na Wydziale III WUSW w Krakowie, a po reorganizacji przeprowadzonej na po- czątku lat osiemdziesiątych na Wydziale III–1. Dlatego działania tego Wydziału (III/III–1) przede wszystkim interesowały autora. Tym samym niniejsze opracowanie zasadniczo nie obejmuje aktywności tzw. cywilnego wywiadu SB, a więc Departamentu I MSW, który werbował do współpracy pracowników wyjeżdżających

35 W 2008 r. autor zamieścił w uniwersyteckim czasopiśmie „Alma Mater” tekst poświęcony kontaktowi operacyjnemu „Zebu”, por. P. Franaszek, Franciszek Ziejka w materiałach Służby Bezpieczeństwa, „Alma Mater” 2008, nr 100, s. 57–61. Zob. także: F. Ziejka, Dokumenty IPN w świetle moich „Dzienników”, ibidem, s. 61–67; F. Musiał, Pomiędzy współpracą a jej zaprzeczeniem. Trzeci głos w sprawie kontaktu operacyjnego

„Zebu”, „Zeszyty Historyczne WiN-u” [dalej: „ZHW”] 2010, nr 32–33, s. 749–783.

(13)

Wstęp

13 za granicę oraz studentów UJ (tych ostatnich w znacznie mniejszym zakresie).

Przyjmowali oni zlecenia polegające między innymi na zdobywaniu informacji o zagranicznych ośrodkach naukowych, zatrudnionych i przebywających w nich badaczach, czasami również informacji o zaawansowanych technologiach. Inni z kolei otrzymywali zadania polegające na dotarciu do ośrodków polonijnych czy środowisk opozycyjnych na emigracji oraz do ich działaczy. W niniejszej pracy nie analizowano również poczynań tzw. cywilnego kontrwywiadu SB, a więc Wy- działu II WUSW w Krakowie, zajmującego się inwigilowaniem przebywających w Polsce cudzoziemców, do czego również wykorzystywano zwerbowaną kadrę naukową UJ. Tym zagadnieniom należy poświęcić odrębne badania, a w konse- kwencji powinny powstać ich monograficzne omówienia. Niemniej pewnych aspektów działalności podejmowanej przez funkcjonariuszy Departamentu I MSW i Wydziału II WUSW w Krakowie nie dało się pominąć. Wynika to z faktu, iż wy- stępowały duże obszary wspólnych lub wręcz konkurencyjnych działań pomiędzy Wydziałem III/III–1 a Departamentem I i jego swoistą delegaturą (tzw. Inspek- toratem I WUSW w Krakowie), Wydziałem II, a nawet Wydziałem IV (zajmują- cym się inwigilacją Kościoła). Stwierdzenie to odnosi się do przepływu informacji pomiędzy Wydziałami i wspólnie podejmowanych akcji, ale zwłaszcza do prze- kazywania agentury Wydziału III/III–1 do realizacji zadań wykonywanych przez Departament I lub Wydziału II. Z kolei informacje pochodzące od konfidentów zwerbowanych przez Departament I lub Wydział II niejednokrotnie były wykorzystywane w operacjach prowadzonych przez Wydział III/III–1. W tym kontekście i z tych wzglę- dów w pracy ukazano wypadki wykorzystywania przez Departament I agentury Wydziału III/III–1. Nie można też było całkowicie pominąć obecności na UJ ofice- rów Wydziału II korzystających z pomocy OZI rekrutowanych w poszczególnych jednostkach organizacyjnych uczelni, np. w Instytucie Badań Polonijnych³⁶. Takie ograniczenie badanej tematyki zostało uwzględnione w podtytule pracy. Zdaniem autora, podtytuł Działania Służby Bezpieczeństwa wobec Uniwersytetu Jagiel- lońskiego w latach osiemdziesiątych XX w. stanowi takie zawężenie. Zgodnie z tym, co stwierdzono powyżej, użycie słowa wobec ma wskazywać jednoznacz- nie, że tematem pracy jest Uniwersytet Jagielloński jako podmiot działań SB, z wy- łączeniem innej działalności operacyjnej podejmowanej przeciwko pracownikom i studentom UJ przez piony I i II SB.

36 Główny cel działań SB w Instytucie Badań Polonijnych dobrze charakteryzuje notatka z 1987 r., sporządzona dla zastępcy szefa WUSW ds. SB w Krakowie płk. Wiesława Działowskiego: W bieżącym roku akademickim w IBP z różnych form nauki korzysta grupa 90 cudzoziemców, z czego 40 to członkowie Polonii amerykańskiej i obywatele amerykańscy, a 30 to obywatele między innymi państw NATO (Francja, RFN, Wielka Brytania, Kanada) i innych krajów kapitalistycznych. I właśnie te dwie grupy studentów objęte są każdorazowo kontrolą przy pomocy różnorodnych form i środków operacyjnych, m.in. osobowymi źródłami informacji. Rozpoznanie zmierza do wyselekcjonowania osób zasługujących na uwagę z wywiadowczego punktu widzenia, które poddawane są następnie szczegółowemu opracowaniu, a naprowadzenia przesyłane są do Centrali – Departamentu I. W roku 1985/[19]86 opracowaniem takim objęto ok. 20 osób, w roku bieżą- cym wydaje się, że liczba ta będzie podobna (IPN Kr 065/23, t. 4, Notatka dla zastępcy szefa WUSW ds. SB płk. W[iesława] Działowskiego z 23 I 1987 r., k. 246–247).

(14)

14

Jak wspomniano, kluczową rolę w inwigilacji UJ odgrywali funkcjonariusze Wydziału III/III–1. Obowiązkiem badacza jest więc ukazanie zasad funkcjonowania krakowskiego WUSW, a zwłaszcza wymienionego Wydziału, w kontekście prowadzonej inwigilacji uczelni i pokazanie, kim byli ludzie, którzy owe działania planowali i realizowali w latach osiemdziesiątych XX w. Zagadnienie to prezentuje pierwszy rozdział książki³⁷. Ale wysiłki funkcjonariuszy SB dawałyby nikły rezul- tat, gdyby nie dysponowali rozbudowaną siecią osobowych źródeł informacji. Dla- tego kolejny rozdział, stanowiący istotną część pracy, dotyczy charakterystyki sieci agenturalnej stworzonej przez SB i działającej na UJ w latach osiemdziesiątych.

Na podstawie dotychczas przeprowadzonych badań ustalono prawie 190 pseu- donimów i inicjałów OZI wykorzystywanych w tamtym czasie do inwigilowania Uniwersytetu, zwerbowanych przede wszystkim przez Wydział III/III–1 oraz w mniejszym zakresie przez Wydział II i Departament I MSW³⁸. Są wśród nich pracownicy i studenci, używający czasami kilku pseudonimów, ale także osoby spoza UJ, które poprzez swoje osobiste powiązania informowały SB o pracownikach i stu- dentach Uniwersytetu oraz o nastrojach panujących na uczelni. Wymóg rzetelno- ści prowadzonych badań nałożył na autora obowiązek ustalenia danych osobowych współpracowników SB. Ich imiona i nazwiska ujawniano tylko w sytuacji dyspono- wania odpowiednią liczbą informacji pozwalających na jednoznaczną identyfikację.

W sytuacjach wątpliwych pozostawano przy pseudonimach, wierząc jednocześnie, że kontynuacja badań pozwoli w przyszłości uzupełnić występujące obecnie braki.

Postawa i aktywność poszczególnych OZI na UJ w latach osiemdziesiątych dają się opisać w różnym wymiarze. W niektórych wypadkach liczba i stan zachowanych materiałów pozwala na stworzenie osobnej, obszernej i szczegółowej roz- prawy opisującej charakter i zakres ich działalności. W wypadku innych konfidentów zachowane informacje są bardzo ograniczone i niejednokrotnie sprowadzają się jedynie do stwierdzenia faktu ich rejestracji, co – w ocenie autora – absolutnie

37 Jego celem jest zwrócenie uwagi czytelnika na zasadnicze sprawy związane z funkcjonowaniem SB i ogólne scharakteryzowanie jej funkcjonariuszy. Szczegółowy opis struktury i zadań WUSW w Krakowie por.: W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, M. Wenklar, Ludzie bezpieki województwa krakowskiego. Obsa- da stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945–1990. Informator personalny, Kraków 2007; W. Frazik, Struktura organizacyjna Służby Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1956–1990, [w:] Strażnicy sowieckiego imperium.

Urząd Bezpieczeństwa i Służba Bezpieczeństwa w Małopolsce 1945–1990, red. F. Musiał, M. Wenklar, Kra- ków 2009, s. 65–87; H. Głębocki, Pion III (Wydział III i Wydział III–1) krakowskiej Służby Bezpieczeństwa – zarys działalności (1975–1989), [w:] ibidem, s. 233–265. Próbę charakterystyki funkcjonariuszy bezpieki, stworzenia portretu społecznego elity SB, podjął P. Osęka, Funkcjonariusze SB 1970–1989 – drogi awansu i model kariery, [w:] Naznaczeni i napiętnowani. O wykluczeniu politycznym, red. M. Jarosz, Warszawa 2008, s. 108–130.

38 Podstawową zasadą, jaką przyjęto w niniejszym opracowaniu, było ukazanie agentury występującej w materiałach operacyjnych SB powstałych w związku z inwigilacją Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ze względu na fakt, iż zajmowali się nią przede wszystkim funkcjonariusze Wydziału III/III–1, praca ukazuje głównie agenturę zwerbowaną przez funkcjonariuszy tego Wydziału. Pojawiają się w niej również informacje odnoszące się do konfidentów zarejestrowanych przez Departament I MSW (Inspektorat I WUSW) lub Wydział II WUSW w Krakowie, jeśli byli wykorzystywani do inwigilacji UJ i współpracowali z Wydziałem III.

W celu ich pełniejszej charakterystyki podano informacje odnoszące się do ich współpracy z tzw. wywiadem cywilnym i tzw. kontrwywiadem cywilnym SB.

(15)

Wstęp

15 nie przesądza o rzeczywistym podjęciu współpracy. Dlatego pomiędzy opisami poszczególnych OZI pojawiają się istotne dysproporcje. Niemniej niezależnie od stopnia szczegółowości opisu każdy pokazany w pracy indywidualny wypadek OZI odzwierciedla metody postępowania SB.

Autor nie podejmował się oceny postaw moralnych osób uwikłanych we współ- pracę z tajną policją. Jest to temat na osobne rozważania, które nie mieszczą się w zakresie problemowym niniejszego opracowania. W miarę możliwości starano się zaprezentować to, co osoby te mają dzisiaj do powiedzenia na ten temat. Udało się to w kilkudziesięciu wypadkach. Najczęściej prezentowane tłumaczenia są niezwykle naiwne, wręcz żenujące, zwłaszcza w konfrontacji z materiałami archiwal- nymi. Dlatego przytaczając je, autor pozostawia to bez komentarza.

W pojedynczym opracowaniu nie sposób zaprezentować ogromnego zakre- su czynności zaplanowanych i przeprowadzonych przez organa bezpieczeństwa wobec Uniwersytetu Jagiellońskiego w okresie PRL. Dlatego ukazano, z jednej strony, działania prowadzone przez SB w latach osiemdziesiątych XX w. w zakresie monitorowania bieżących wydarzeń mających miejsce na Uniwersytecie (rozdział trzeci), z drugiej zaś przedstawiono sprawy operacyjne prowadzone przeciwko pracownikom i studentom UJ (rozdział czwarty).

W pierwszym wypadku chodzi o syntetyczną charakterystykę problemów, z jakimi w latach osiemdziesiątych zmagała się społeczność Uniwersytetu. Niektóre z nich wpisywały się w ciąg zdarzeń ogólnopolskich, inne miały charakter lokalny, jeszcze inne odnosiły się jedynie do środowiska akademickiego lub tylko do UJ.

Wszystkie były obserwowane przez SB i jej konfidentów, spisywane i skrupulat- nie analizowane. Niejednokrotnie stawały się punktem wyjścia zakładanych spraw operacyjnych. Dlatego materiał ten stanowi swoiste tło dla prezentowanych dalej zagadnień.

Głównym zadaniem stojącym przed funkcjonariuszami Wydziału III/III–1 była neutralizacja postaw i zachowań uznawanych przez władze za wrogie wobec systemu komunistycznego. Efektem działań podejmowanych przez organa bezpie- czeństwa były sprawy zakładane i prowadzone przez funkcjonariuszy SB, zwane w nomenklaturze resortowej sprawami obiektowymi (SO krypt. „Jagiellończyk”

i SO krypt. „Union”), sprawami operacyjnego sprawdzenia i sprawami operacyjnego rozpracowania, a także prowadzenie kwestionariuszy ewidencyjnych.

W sumie w latach osiemdziesiątych SB założyła kilkadziesiąt spraw przeciwko pracownikom i studentom UJ. Ponadto bezpieka organizowała różnego rodzaju akcje i operacje. Wszystkie wspomniane zabiegi odzwierciedlają procedury postępowa- nia i stanowią swoisty obraz represyjnych działań aparatu bezpieczeństwa. I właś- nie tym sprawom, prowadzonym przez funkcjonariuszy SB przeciwko pracownikom i studentom UJ zaangażowanym w działalność uznawaną za antypaństwową, poświęcono ostatni (czwarty) rozdział pracy.

Ponieważ książka koncentruje się na działalności SB wobec UJ, stąd zasadni- czą i najważniejszą częścią jej podstawy źródłowej są materiały wytworzone przez funkcjonariuszy SB oraz współpracujące z nimi OZI. Należy zauważyć, że prawie

(16)

16

wszystkie materiały wytworzone przez organa bezpieczeństwa opatrzone były klau- zulą tajności. Kwestia wiarygodności tej kategorii źródeł była przedmiotem licznych sporów, prowadzonych częściej na płaszczyźnie publicystycznej niż naukowej.

W ich trakcie pojawiały się skrajne twierdzenia o całkowitej nieprzydatności takich materiałów do badań historycznych, głównie ze względu na charakter i niską wiary- godność instytucji, która je wytworzyła. Zwolennicy takiego podejścia zapominali o okolicznościach powstania deprecjonowanych przez nich materiałów, wytwarza- nych przecież w celu skutecznej realizacji zadań operacyjnych SB i działań politycznych władz partyjnych, a nie jako podstawa źródłowa przyszłych badań historycznych³⁹. Tak jak wszystkie inne źródła powstałe w przeszłości, także i materiały bezpieki podlegają surowej krytyce. Wydaje się, że dobrą miarą ich wiarygodności jest konfrontacja analizowanych treści z zawartością źródeł innej proweniencji oraz spisanych relacji i informacji przekazywanych ustnie przez uczestników i świadków ówczesnych wydarzeń. W tym kontekście należy zgodzić się z uwagą metodologicz- ną Andrzeja Friszkego proponującego właśnie takie postępowanie przy korzystaniu z materiałów wytworzonych przez SB⁴⁰. Trzeba zauważyć, że w trakcie prowadzonych badań, poza drobnymi i nieistotnymi szczegółami, konfrontacja zawartości różnych kategorii źródeł nie wykazała sprzecznych czy też istotnie różniących się informacji w odniesieniu do tych samych zagadnień. Do wyjątków należą dwie osoby zarejestrowane jako tajni współpracownicy. Jedna z nich kategorycznie odrzuca su- gestie o jakichkolwiek kontaktach z SB, pomimo dość dobrze udokumentowanego w materiale źródłowym faktu tej współpracy. Druga natomiast, potwierdzając fakt kontaktowania się z nią funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa, uznaje to za formę prześladowania i represji ze strony SB, a nie za akt współpracy.

Ze względu na ciągłość inwigilowania Uniwersytetu przez organa bezpieczeń- stwa od 1945 r., kilkuletnia kwerenda miała bardzo szeroki zakres. Objęto nią źródła dotyczące ochrony UJ w całym okresie PRL, a także materiały odnoszą- ce się do inwigilacji innych krakowskich szkół wyższych oraz wielu środowisk, w których obecne były osoby związane z UJ. Funkcjonariusze bezpieki wytworzy- li wiele różnych kategorii materiałów, zarówno o charakterze szczegółowym, jak i bardziej ogólnym. Są to teczki osób rozpracowywanych, określanych jako figuran- ci, a także teczki osobowe i teczki pracy konfidentów. W prowadzonych badaniach

39 Por.: A. Dudek, Z. Zblewski, Materiały operacyjne służb specjalnych PRL jako źródło historyczne.

Uwagi metodologiczne, [w:] Wokół teczek bezpieki – zagadnienia metodologiczno-źródłoznawcze, red.

F. Musiał, Kraków 2006, s. 213–219; W. Frazik, F. Musiał, Akta agenturalne w pracy historyka, [w:] ibidem, s. 301–330; A. Dziuba, Kwestia wiarygodności akt agenturalnych. Refleksje po analizie 150 akt tajnych współpracowników aparatu bezpieczeństwa w województwie śląskim i katowickim z lat 1945–1956, [w:]

W kręgu „teczek”. Z badań nad zasobem i funkcjami archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, red. J. Bed- narek, P. Perzyna, Łódź–Toruń 2006, s. 235–262; W. Suleja, Zasoby źródłowe Instytutu Pamięci Narodowej a badania nad najnowszymi dziejami Polski, [w:] Kościół Opolski w PRL. Wykłady otwarte zorganizowane w okresie Wielkiego Postu 2007, red. M. Worbs, Opole 2007, s. 171–180; Wartość naukowa i stan opracowa- nia zasobu archiwalnego Instytutu Pamięci Narodowej, red. R. Kościański, R. Leśkiewicz, Poznań–Warsza- wa 2010; Z. Zblewski, Kilka uwag o wykorzystaniu zbiorów archiwalnych IPN w badaniach nad najnowszy- mi dziejami Polski, „Kwartalnik Historyczny” 2010, nr 2, s. 61–74.

40 A. Friszke, Anatomia buntu…, s. 16–17.

(17)

Wstęp

17 ważne miejsce zajmowały teczki personalne funkcjonariuszy SB zaangażowanych w kontrolę operacyjną UJ. Osobną grupę stanowi dokumentacja wytworzona podczas prowadzenia spraw obiektowych, spraw operacyjnego sprawdzenia i spraw operacyjnego rozpracowania oraz kwestionariuszy ewidencyjnych, a także dokumentacja operacji podejmowanych przez SB. Wielu cennych danych dostarczyły tzw. akta administracyjne, zawierające między innymi syntetyczne informacje spo- rządzane przez poszczególne Wydziały SB, dokumentację wewnętrznej kontroli Wydziału III/III–1, oceny i opracowania analityczne, roczne plany i sprawozdania wydziałowe, analizy przygotowywane dla władz wojewódzkich i miejskich PZPR w Krakowie, plany operacyjne dotyczące konkretnych przedsięwzięć podejmowanych przez funkcjonariuszy SB wobec pracowników i studentów UJ, informacje o zrealizowanych działaniach. Materiały tzw. funduszu operacyjnego informują nie tylko o wysokości wynagrodzeń wypłacanych współpracownikom i o przekazywanych im prezentach, ale odzwierciedlają również aktywność osób zaangażowa- nych do współpracy. W prowadzonych badaniach wykorzystano także akta spraw sądowych przeciwko działaczom opozycji. W bogatym materiale źródłowym tylko w nielicznych wypadkach zachowały się teczki personalne OZI pozwalające na identyfikację poszczególnych osób (to z pewnością te materiały niszczono w pierwszej kolejności). Więcej pozostało teczek pracy, ale tam, podobnie jak w analizowanych sprawach operacyjnych, osobowe źródła informacji występują pod pseu- donimami. Dlatego tak duże znaczenie dla identyfikacji OZI miała konfrontacja wyników analizy materiałów operacyjnych z zapisami zawartymi w materiałach ewidencyjnych (kartotekach ogólnoinformacyjnych, dziennikach rejestracyjnych i dziennikach archiwalnych Wydziału „C” KWMO/WUSW w Krakowie, kartotekach odtworzeniowych pseudonimów itp.).

W identyfikacji agentury SB wyjątkowo wartościowe okazały się dokumenty wytworzone przez Inspektorat I WUSW. Była to mała komórka organizacyjna, w 1984 r. licząca zaledwie pięciu pracowników⁴¹. Jej głównym celem było intensyfiko- wanie działań operacyjnych jednostek organizacyjnych WUSW na rzecz wywiadu oraz organizowanie kompleksowego wykorzystania krajowej bazy operacyjnej dla potrzeb Departamentu I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych⁴². Dzięki materiałom Inspektoratu I udało się ustalić osoby, które były agenturalnie wykorzystywane przez kilka jednostek organizacyjnych SB. Inną zaletą tych dokumentów był fakt używania w koresponden- cji pomiędzy Inspektoratem I a MSW obok pseudonimów także prawdziwych imion i nazwisk konfidentów, co znacznie ułatwiało identyfikację opisywanych osób⁴³.

Typową właściwością materiałów po byłej SB jest częste powtarzanie się tych samych informacji, a nawet pojawianie się kopii tych samych dokumentów w roz- maitych zespołach archiwalnych, co było wynikiem niezwykle rozbudowanych

41 IPN Kr 065/22, t. 1, Wykaz pracowników Inspektoratu I SB przy szefostwie WUSW w Krakowie z 7 VII 1984 r., k. 140.

42 IPN Kr 065/23, t. 3, Zakres pracy Inspektoratu I SB WUSW w Krakowie z 1 VII 1986 r., k. 14.

43 Taka sytuacja była niedopuszczalna w materiałach operacyjnych Wydziału III, gdyż groziła dekonspi- racją osobowych źródeł informacji.

(18)

18

struktur biurokratycznych aparatu bezpieczeństwa i efektem powielania informacji wykorzystywanych w wielu prowadzonych sprawach i przy rozpracowywaniu róż- nych osób. Inną niezwykle charakterystyczną cechą badanych dokumentów jest specyficzny język używany przez funkcjonariuszy. Ten esbecki żargon sam w sobie mówi bardzo wiele o sposobie działania i myślenia pracowników resortu, a nawet o ich mentalności⁴⁴. Dlatego autor nie uchylał się od przytaczania cytatów zaczerp- niętych z dokumentacji SB, w celu przynajmniej częściowego oddania atmosfery, w jakiej działał komunistyczny aparat represji.

W archiwum krakowskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej udało się ustalić ponad czterysta sygnatur jednostek archiwalnych dotyczących analizowa- nej tematyki. Niejednokrotnie badany zbiór obejmował kilka, a nawet kilkanaście tomów. Stan zachowania materiałów dotyczących poszczególnych osób i spraw jest bardzo zróżnicowany. Nie zawsze liczba zachowanych materiałów jest propor- cjonalna do aktywności agenturalnej i rozmiarów prowadzonej sprawy⁴⁵. Główną przyczyną takiego stanu są spustoszenia, jakich dokonano w dokumentacji SB na przełomie 1989 i 1990 r. Pewną prawidłowością jest zachowanie większej liczby materiałów z okresów poprzedzających ostatnią dekadę PRL. Ale pomimo istotnych zniszczeń dokumentacji źródłowej, jej liczba jest ogromna, co w najlepszy sposób uwidacznia niewyobrażalny wręcz zakres działań prowadzonych przez SB.

Rolę materiałów uzupełniających, a w pewnym stopniu także sprawdzających wiarygodność źródeł SB, odgrywały dokumenty wytworzone przez administrację Uniwersytetu (Archiwum UJ) oraz uniwersytecką „Solidarność” (gromadzone w Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego i pochodzące ze zbiorów prywatnych), a także dokumentacja byłej uczelnianej PZPR, przekazana do Archiwum Państwowego w Krakowie. Dodatkowym uzupełnieniem były pi- semne i ustne relacje uzyskane od uczestników opisywanych wydarzeń⁴⁶. Należy zauważyć, że ten typ materiałów był szczególnie przydatny przy powstawaniu roz- działu trzeciego niniejszej pracy. Przy ustalaniu personaliów niezwykle pomocne były składy osobowe pracowników UJ, drukowane w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w.⁴⁷

44 Por. I. Dojka, Zakłamany słownik, czyli żargon funkcjonariuszy bezpieczeństwa PRL, Kraków 2011.

45 Z badawczego punktu widzenia największą stratą jest zniszczenie materiałów SO krypt. „Jagiellończyk”, w której gromadzono całość dokumentacji dotyczącej UJ, a ponadto materiały pochodzące z innych spraw.

46 Szczególnie wartościowy okazał się zbiór rozmów i wywiadów przeprowadzonych przez Andrzeja Michała Kobosa, por. Czasy „Solidarności” na Uniwersytecie Jagiellońskim 1980–1989 we wspomnieniach, rozmawiał A.M. Kobos, Kraków 2010. Por. także R. Spałek, Jarosław Guzy. U źródeł złego i dobrego. Roz- mowy z pierwszym przewodniczącym Krajowej Komisji Koordynacyjnej NZS, Warszawa 2009. Wielce po- mocny przy ocenie wydarzeń 1981 r. na UJ jest Dziennik rektora Józefa Gierowskiego, obejmujący okres od 1 IX do 13 XII 1981 r., por. J.A. Gierowski, Dziennik. 1 września 1981 – 13 grudnia 1981, Kraków 2011.

47 Skład osobowy w roku 1978 według stanu zatrudnienia z dnia 1 stycznia 1978, Kraków 1978 [dalej:

Skład osobowy 1978]; Skład osobowy pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego w roku 1983 według stanu zatrudnienia z dnia 15 lutego 1983, Kraków 1983 [dalej: Skład osobowy 1983]; Skład osobowy Uniwersy- tetu Jagiellońskiego według stanu zatrudnienia z dnia 31 marca 1988, cz. 1–2, Kraków 1988 [dalej: Skład osobowy 1988].

(19)

Wstęp

Prowadzoną przez kilka lat kwerendę ułatwiało wsparcie udzielane mi przez prezesa IPN, śp. dr. hab. Janusza Kurtykę, a także kolejnych dyrektorów krakowskiego Oddziału IPN – prof. Ryszarda Terleckiego i dr. Marka Lasotę. Szczególne podziękowania kieruję do pracowników Oddziałowego Biura Udostępniania i Ar- chiwizacji Dokumentów IPN w Krakowie, przede wszystkim Marcina Kasprzyc- kiego (dziś już pracownika krakowskiego OBEP) oraz Marii Konieczny, a także Anny Kęszyckiej i innych osób uczestniczących w procesie udostępniania materia- łów archiwalnych, bez pomocy których praca ta zapewne nie powstałaby.

Gorąco dziękuję recenzentom mojej książki, prof. dr. hab. Ryszardowi Terlec- kiemu i dr. hab. Filipowi Musiałowi, za wszystkie konstruktywne uwagi.

(20)

(21)

21

Rozdział 1 Wydział III/III–1 WUSW w Krakowie i jego funkcjonariusze

Praca, która zamiast życia przynosi uwiąd, chorobę i śmierć, jest pracą chorą albo wręcz nie jest pracą.

Ks. Józef Tischner, Etyka solidarności oraz Homo sovieticus

Wydział III/III–1

Służbę Bezpieczeństwa powołano formalnie 28 listopada 1956 r., faktycznie zaś nowe struktury zaczęły funkcjonować od początku następnego roku. Stosow- nie do nowych rozwiązań SB została włączona do struktur Milicji Obywatelskiej.

Były to jednak rozwiązania pozorne, gdyż kierownictwo SB podlegało bezpośred- nio ministrowi spraw wewnętrznych, z pominięciem komendanta głównego MO.

W 1975 r., w związku z reformą administracyjną państwa i podziałem Polski na 49 województw, nastąpiła likwidacja powiatów. W rezultacie struktury wojewódzkie i miejskie SB zostały rozbudowane o etaty przypisane dotąd do Referatów SB w powiatach. Reakcją władz na rozwój organizacji opozycyjnych, zwłaszcza na powstanie NSZZ „Solidarność”, była pośpieszna rozbudowa aparatu represji.

W sierpniu 1983 r. decyzją ministra spraw wewnętrznych Czesława Kiszczaka komendy MO zostały zastąpione przez Wojewódzkie (WUSW), Rejonowe (RUSW) i Dzielnicowe (DUSW) Urzędy Spraw Wewnętrznych. W ich ramach funkcjono- wała SB. Zlikwidowała ją ustawa O Urzędzie Ochrony Państwa z 6 kwietnia 1990 r.

Zgodnie z art. 131 pkt 1 tej ustawy, funkcjonariusze SB zostali z mocy prawa zwol- nieni ze służby w momencie powołania UOP¹.

Pomimo wielu modyfikacji zasadnicza struktura aparatu bezpieczeństwa po- zostawała niezmienna przez cały okres swojego istnienia. Zarówno Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, jak też powołany w jego miejsce w grudniu 1954 i funkcjonujący do listopada 1956 r. Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego,

1 W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, M. Wenklar, Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…, s. 14, 27.

(22)

22

w końcu zaś jednostki SB w ramach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, podzielo- ne były na Departamenty². Ich odpowiednikami w województwach były Wydziały, dzielące się na Sekcje. Wydziałem kierował naczelnik, a Sekcją kierownik. Tak było również w Krakowie. Wydział III – najbardziej interesujący ze względu na przedmiot niniejszego opracowania – od początku zajmował się zwalczaniem sze- roko pojętej działalności uznawanej za antypaństwową. Inwigilacja obejmowała zarówno środowiska intelektualne, w tym szkolnictwo wyższe i średnie, jak też przemysł i rolnictwo. Zarządzeniem nr 00145/71 z 4 listopada 1971 r. w Depar- tamencie III MSW wprowadzono nową strukturę organizacyjną. Regulamin tego Departamentu zezwalał na umieszczanie utajnionych pracowników w przedsię- biorstwach, instytucjach naukowych i kulturalnych, w radiu, telewizji i redakcjach gazet, w celu prowadzenia rozpoznania. W regulaminie podkreślano wiodącą rolę Departamentu III i podległych mu jednostek terenowych w działaniach SB. Funk- cjonariusze tego pionu mieli wspierać nie tylko inne komórki bezpieki, ale również MO, prokuraturę i wymiar sprawiedliwości³. Rosnąca siła opozycji sprawiła, że w połowie lat siedemdziesiątych z Wydziału III wydzielono Wydział III–A, zajmu- jący się zwalczaniem przejawów zachowań opozycyjnych w przemyśle. Następnie 1 grudnia 1981 r. Wydział III–A został przekształcony w nowo sformowany Wy- dział V. Działania te pozostawały niewątpliwie w bezpośrednim związku z przygo- towaniami do wprowadzenia stanu wojennego⁴.

Liczba spraw i instytucji ochranianych przez Wydział III krakowskiej SB rosła lawinowo. Dlatego też 1 lipca 1980 r. podjęto decyzję o utworzeniu Wydziału III–1 i przydzieleniu obu jednostkom ich stref wpływów. Tak więc Wydział III SB w Krakowie zajmował się następującymi instytucjami i środowiskami: Wytwór- nią Surowic i Szczepionek (07379), Duszpasterstwem Akademickim (10022), Oddziałem PAN w Krakowie (15075), Międzyresortowym Instytutem Fizyki Jądrowej (16141), Zakładem Elektronicznej Techniki Obliczeniowej (19007), Środowiskowym Centrum Obliczeniowym „Cyfronet” (19028), klubem „Pod Jaszczurami” (22008), Uniwersytetem Jagiellońskim (25003), Politechniką Kra- kowską (25013), Akademią Górniczo-Hutniczą (25014), Akademią Ekonomiczną⁶ (25030), Wyższą Szkołą Pedagogiczną⁷ (25033), Akademią Rolniczą⁸ (25048),

2 H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL…, s. 126–127; R. Terlecki, Miecz i tarcza komunizmu.

Historia aparatu bezpieczeństwa w Polsce 1944–1990, Kraków 2007, s. 348–363; Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. 1: 1945–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005; t. 2: 1956–1975, red.

P. Piotrowski, Warszawa 2006; t. 3: 1975–1990, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008.

3 H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL…, s. 241–242.

4 Bardziej szczegółowo o strukturach SB i ich przekształceniach por.: P. Piotrowski, Struktury Służby Bezpieczeństwa MSW 1975–1990, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2003, nr 1(3), s. 51–107; idem, Przemia- ny w MSW w latach 1989–1990, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej” [dalej: „BIPN”] 2004, nr 4(39), s. 45–52; Aparat bezpieczeństwa w Polsce…, t. 2 i 3.

W nawiasie podano numer ewidencyjny przypisany poszczególnym obiektom przez SB.

6 Obecnie Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie.

7 Obecnie Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie.

8 Obecnie Uniwersytet Rolniczy w Krakowie.

(23)

Wydział III/III–1 WUSW w Krakowie i jego funkcjonariusze

23 Akademią Medyczną⁹ (25058), Państwową Wyższą Szkołą Muzyczną¹⁰ (25070), Akademią Sztuk Pięknych (25075), Państwową Wyższą Szkołą Teatralną (25081), Akademią Wychowania Fizycznego (25086). Natomiast Wydział III–1 prowadził inwigilację innych obiektów tzw. nadbudowy: Drukarni Narodowej, Drukarni Wy- dawniczej, Krakowskich Zakładów Graficznych i Krakowskiej Drukarni Prasowej (07400), Wojewódzkiego Zarządu Konserwacji Zabytków (07411), krakowskiego oddziału Związku Literatów Polskich (10001), Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu (10004), Związku Polskich Artystów Plastyków (10007), Stowarzy- szenia Polskich Artystów Muzyków (10008), Stowarzyszenia Polskich Artystów Fo- tografików (10009), krakowskiego oddziału Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich (10011), żydowskiej mniejszości narodowej (10014), ukraińskiej mniejszości narodowej (10016), Rozgłośni Polskiego Radia i Ośrodka Telewizji Polskiej (14025), Państwowego Wydawnictwa Naukowego (18036), redakcji tygodnika „Przekrój”

(18039), redakcji tygodnika „Student” (18048), Wydawnictwa Literackiego (18062), redakcji tygodnika „Życie Literackie” (18071), redakcji dziennika „Dziennik Polski”

(18078), Krakowskiego Wydawnictwa Prasowego RSW „Prasa–Książka–Ruch”

(18079), Polskiego Wydawnictwa Muzycznego (18082), kabaretu „Piwnica pod Ba- ranami” (22018), Starego Teatru (22026), Teatru im. Juliusza Słowackiego (22039), Filharmonii Krakowskiej (22047), Teatru „Stu” (22051)¹¹.

Na początku lat osiemdziesiątych sprawami UJ zajmował się Wydział III.

W połowie listopada 1982 r. rozkazem płk. Wiesława Działowskiego, zastępcy komendanta wojewódzkiego MO ds. SB, zamieniono nazwy Wydziału III i Wydziału III–1.

Tym samym ochronę UJ powinien był przejąć Wydział III–1. W rzeczywistości na- stąpiło to dopiero 1 grudnia 1983 r., tj. z chwilą tzw. formalnej zamiany etatów¹².

W badanym okresie, czyli w dekadzie lat osiemdziesiątych, krakowskie Wy- działy III i III–1, zajmujące się kolejno inwigilacją UJ, miały dwóch naczelników – Jana Billa i Wiesława Hryniewicza¹³. Bill był szefem Wydziału III od czerwca 1975 do sierpnia 1981 r. Po nim kierownictwo objął Hryniewicz, początkowo jako p.o. naczelnika (od 1 sierpnia 1981 do 16 stycznia 1982 r.), a od 1 grudnia 1983 r.

już jako naczelnik, gdy w wyniku przeprowadzonej reorganizacji przejął formalnie funkcję szefa Wydziału III–1, którą pełnił aż do połowy listopada 1989 r.¹⁴

Funkcjonariusze Wydziału III/III–1 WUSW w Krakowie

W latach osiemdziesiątych po korytarzach i salach Collegium Novum oraz innych budynków Uniwersytetu Jagiellońskiego krążyli smutni panowie, przed którymi prawie wszystkie drzwi gabinetów rektorów, dyrektorów, profesorów

9 Obecnie Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

10 Obecnie Akademia Muzyczna w Krakowie.

11 IPN Kr 056/94, t. 1, Wykaz obiektów ochranianych przez Wydział III i III–1, 26 VIII 1980 r., k. 32–33;

H. Głębocki, Policja tajna przy robocie. Z dziejów państwa policyjnego w PRL, Kraków 2005, s. 491–493.

12 W. Frazik, F. Musiał, M. Szpytma, M. Wenklar, Ludzie bezpieki województwa krakowskiego…, s. 24–25.

13 Przed zmianą nazwiska Wiesław Heretyk, por. ibidem, s. 243.

14 Ibidem, s. 95–97.

(24)

24

i innych pracowników Uniwersytetu były otwarte. Przychodzili o dowolnej porze dnia i nocy do prywatnych mieszkań, zadając rozmaite pytania i szukając zaka- zanej literatury oraz ulotek o treściach antysocjalistycznych. Od czasu do czasu zapraszali pisemnie, telefonicznie, a nawet osobiście na rozmowę do krakowskiej komendy MO przy ulicy Mogilskiej. Niejednokrotnie rezultatem takiej rozmowy było zatrzymanie przesłuchiwanego w areszcie, ale zdarzało się, że była ona pro- wadzona w życzliwej i sympatycznej atmosferze. Niekiedy inicjowano dyskusję, podczas której funkcjonariusz SB starał się wykazać swojemu rozmówcy niesłusz- ność jego poglądów. Pod koniec spotkania oficer prosił o podpisanie zobowiązania o zachowaniu w tajemnicy treści rozmowy. Zdarzało się również, że finałem takiej wizyty w komendzie było uzyskanie zobowiązania do współpracy z SB.

Kim byli ludzie, którzy podejmowali pracę w Wydziale III/III–1 WUSW w Krakowie? Jaką kierowali się motywacją, trafiając do tej służby? Jaki był przebieg ich kariery zawodowej? Jakim podlegali rygorom? Z jakich korzystali przy- wilejów? Pytania te stawiano tak w czasach komunistycznych, jak i dzisiaj. Dla ówczesnych władz byli mieczem i tarczą komunizmu, a więc stanowili podstawo- wą siłę broniącą systemu. W społeczeństwie postrzegano ich jako stojących ponad prawem. Mogli wejść do każdego, podejmować działania, jakie tylko uznawali za wskazane, zastraszać dowolnymi metodami, pobić, a nawet zabić, jeśli tylko wymagał tego interes przewodniej siły narodu. Cieszyli się specjalnymi przywi- lejami, czego jednym z zewnętrznych przejawów była własna sieć sklepów, tzw.

konsumów. Jednocześnie podlegali wielu wynikającym z podjętej służby rygorom. Musieli uzyskiwać zgodę swoich przełożonych na wyjazd zagraniczny, i to nie tylko swój, ale również wszystkich członków rodziny, w tym także dorosłego i samodzielnego rodzeństwa. Zobowiązani byli do informowania zwierzchników o zawieranych związkach małżeńskich czy rozwodach. Niejednokrotnie przełożeni rozstrzygali ich problemy osobiste.

Funkcjonariusze odpowiedzialni za ochronę Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach osiemdziesiątych byli przede wszystkim pracownikami Wydziału III/III–1 WUSW w Krakowie. Ale uczelnię inwigilowali również funkcjonariusze Depar- tamentu I MSW, Inspektoratu I, Wydziału II, Wydziału IV oraz pionów pomocniczych SB¹⁵.

Rekrutacja

W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych osoby podejmujące pracę w SB lub w MO kierowały się przede wszystkim względami materialnymi.

W warunkach pogłębiającego się kryzysu, piętrzących się kłopotów z zaopatrzeniem w podstawowe produkty, nieskończenie długim okresem oczekiwania na mieszka- nie i wszelkimi trudnościami dnia codziennego, podjęcie pracy w resorcie spraw wewnętrznych wydawało się być łatwym sposobem rozwiązania większości tych

15 Por. Instrukcje pracy pionów pomocniczych...