Zbigniew Kantyka
"Pieriestrojka" w amerykańskiej
nauce o polityce
Studia Politicae Universitatis Silesiensis 3, 289-293
2007
W 2000 ro k u do red ak cji „A m erican P olitical Science Review ” i „PS: Political Science a n d Politics”, pism w ydaw anych przez A m erican Political Science A ssociation (APSA), sk ierow any zo stał ag resyw n y w swej form ie i treści o tw arty e-m ail podpisany „Mr P e re stro ik a ”, w k tó ry m znalazły się kry ty czne sp o strzeżen ia i z a rz u ty zw iązane ze s ta n e m m erytorycznym i organizacyjnym am ery k a ń sk iej n a u k i o polityce. L ist w ywołał żywy od zew w środow isku. In tern e to w y nick a u to ra tego listu dał sym boliczną n a zwę ruchow i p ro te s tu i zm iany, k tó ry zaczęto o k reślać jak o ,,‘P e re s tro ik a ’ m ovem ent”. Tym sam y m rosyjski te rm in „p ieriestro jk a” nieoczekiw anie wzbogacił się o now e znaczenie.
Po pięciu la ta c h gorącej dyskusji, k tó ra z I n te r n e tu p rzen io sła się n a konferencje naukow e i n a łam y czasopism fachow ych1, w ydaw nictw o Yale U n iv ersity P re ss opublikow ało pod re d a k c ją K riste n R enw ick M onroe r e prezentatyw ny, liczący blisko 600 stron, zbiór kilkudziesięciu tekstów
poli-1 P. S c h w a r t z - S h e a : C u rricular Visions: D octoral Program R equirem ents, Offe
rings an d the M eanings o f P o litica l Science (n iepu blikow any tekst w ystą p ien ia p o d cza s A n n u al M eeting o f the A m erican P olitical Science A ssociation, San Francisco, S eptem ber 2001; dostępn y po ad resem [http://w w w .asu .edu /clas/p olisci/cqrm /pap ers/S ch w artz-
Shea.pdf]); G. J. K a s z a : Perestroika: For an Ecum enical Science o f P olitics. „PS: P oliti cal Science and P olitics” 2001, No 34, s. 597-599; S.E. B e n n e t t : P e re stro ik a ’ Lost:
Why the L atest ‘R eform ’M ovem ent in P olitical Science S h ou ld Fail. „PS: Political Science
and Politics” 2002, No 35, s. 177-179; D. L a i t i n: The P erestroikan Challenge to Social
Science. „Politics and Society” 2003, Vol. 31, No 1, s. 163—184; S. S c h r a m : R eturn to Politics: P erestroika a n d P o stp a ra d ig m a tic P olitical Science. „Political Theory” 2003,
Vol. 31, No 6, s. 835-851; J.C. G a r a n d : Integration a n d F ragm en tation in P olitical
Science: E xploring P a ttern s o f Sch olarly Com m unication in a D ivid ed D isciplin e. „The
Journal of Politics” 2005, Vol. 67, issu e 4, s. 9 7 9 -1 0 0 5 .
290 Recenzje i omówienia
tologów zaangażow anych w ru ch odnowy oraz biorących u d ział w w y m ia nie zd ań toczącej się wokół zgłaszanych postulatów reform 2.
W ydawać by się mogło, że podstaw ow e kontrow ersje m etodologiczne — po epoce fu n d am e n taln y ch w alk i sporów — n a u k a o polityce m a ju ż za sobą. W iek XX w ykreow ał i u trw a lił pozycję politologii jak o sam odzielnej dyscypliny naukow ej. N iekw estionow any je st jej akadem icki s ta tu s, który zaw dzięcza p rzed e w szystkim - dzisiaj ju ż oczywistej - refleksji, że poli tyczn a sfera stosunków społecznych, ze w zględu n a sw oją w y ra z is tą sp e cyfikę, nie może być w yłącznie sporadycznie i wyrywkowo obiektem z a in te re so w a n ia różnych innych n a u k społecznych. Choć do n ie d aw n a ta k to sobie w yobrażano w ram ach pluralistycznej opcji, której konsekw encją było w ylansow anie - stosowanego n ie stety do dzisiaj — te rm in u „nauki politycz ne”. Tym czasem wiele w skazuje n a to, iż zasadnicze kontrow ersje pozosta ły je d n a k nierozstrzygnięte. N ieoczekiw anie okazało się, że pod pow ierzch n ią pozornej zgody i ład u ukształtow anego w epoce postbehaw ioralnej, drze m ie w rzący w u lk an, k tó ry szu k a drogi do w yładow ania nagrom adzonej w nim energii.
Rzecz dotyczy sy tuacji w am ery k a ń sk iej n au ce o polityce, choć echa sporu d o tarły ju ż n iem al w szędzie i nowy ru ch oporu m a swoich zw olenni ków ta k ż e n a S tary m K ontynencie. W ygląda n a to zatem , że to je d n a k konflikt globalny, i choć spora część w stępnych kontrow ersji m a zab arw ie nie lokalne i w iąże się ze sposobem funkcjonow ania - n a płaszczyźnie o r ganizacyjnej i p erso n aln ej — APSA, wiodącej organizacji w środow isku am ery k ań sk iej politologii, to je d n a k chodzi zdecydow anie o coś więcej niż tylko o lokalne, pozamerytoryczne, osobiste ambicje i spory. W yraźnie św iad czy o tym treść opublikowanego tom u, obejm ująca zag ad nien ia fu n d am e n ta ln e dla przyszłości n a u k i o polityce.
W pierw szej części to m u um ieszczone zostały te k sty ilu stru ją c e h is to rię, podłoże i perspektyw y ruchu „Pieriestrojki”. To w prowadzenie daje szan sę p o zn an ia źródeł b u n tu , k tó re s ię g a ją czasów rad y k aln ej k ry ty k i beha- w ioralizm u z początków la t siedem dziesiątych XX w ieku. N adejście epoki postbehaw ioralizm u w ytłum iło konfrontację, lecz współczesny konflikt je st niew ątpliw ie n aw iązan iem do ówczesnych argum entów .
Część d ru g a zbioru, zaw iera n e g a ty w n ą ocenę rezu ltató w hegem onii we w spółczesnej am ery kańsk iej nauce o polityce podejść i m etod w y ra s ta jących z tradycji pozytywistycznej oraz behaw ioralnej. O cena sytuacji, ja k a u k sz ta łto w a ła się w końcu XX w ieku, je s t jedn oznaczn a — mimo oficjalnie d ek larow anego p lu ralizm u , de facto zdecydow any p ry m a t zdobyli r e p r e
2 Perestroika!: The Raucous R ebellion in P olitical Science. Ed. K.R. M o n r o e . New H aven 2005.
zentanci m etod k w an ty taty w n y ch . Podstaw owe zastrzeżen ia zwolenników „Pieriestrojki” budzi bierne naśladow anie metodologii n au k przyrodniczych, co prow adzi do o d erw an ia od specyfiki św iata społecznego i niem ożności uchw ycenia isto ty relacji m iędzy lu d źm i3. N ajw ięcej arg u m en tó w sk iero w anych je st przeciw ko teo rii racjonalnego w yboru, k tó ra kon cen tru jąc się n a m ech an izm ach k alk u la cji op arty ch n a m odelu ludzkiej racjonalności, pom ija ekonomiczne, kulturow e, socjalne asp ekty działan ia człowieka, k lu czowe dla jego postaw y politycznej i dokonyw anych wyborów4. Główne metodologiczne p o stu la ty zw olenników ru c h u to: ak cep tacja p lu ralizm u w b a d a n ia c h polityki, za stą p ie n ie b a d a n ia m i zo rientow anym i n a p ro b le m y (problem -driven) b a d a ń zorientow anych n a m etody (m eth od-driven ), w y jaśn ian ie in terd y scy p lin a rn e , odbudow a pozycji m etod jakościow ych i filozofii polityki, rozwój b a d a ń regionalnych.
W części trzeciej dom inuje k ry ty czn a ocena polityki person aln ej w in sty tu cjach działających w środow isku am ery k ań sk iej n a u k i o polityce, zw łaszcza w APSA, w ty m z arz u t, iż o o b sadzaniu stan o w isk decydujączę- sto życiorysy i poglądy, a nie k ry te ria m erytoryczne. N egatyw nie ocenia się w adliw e funkcjonow anie w ew nętrznej dem okracji, czego re z u lta te m je st od la t n ie re p re z e n ta ty w n a s tr u k tu r a w ładz, nieodzw ierciedlająca zróżni cow ania środow iska5. P roponow ane zm iany to: w iększe otw arcie i zdem o k raty zo w a n ie A PSA oraz reform a polityki z a tru d n ie n ia i zasad aw an so w an ia6.
W opracow aniach zam ieszczonych w części czw artej, poświęconej cza sopismom politologicznym - dominuje, p o p arta a n a liz ą treści, krytyk a poli ty k i w ydaw niczej, faw oryzującej autorów rep reze n tu ją cy ch „tw ard ą” m e todologicznie orientację (ujęcie ilościowe, sform alizow any język, teoria gier) kosztem n u r tu „m iękkiego” (m etody jakościowe). N a cenzurow anym z n a lazł się zwłaszcza k w artaln ik A m e ric a n Political Science Review”7. P a d a ją zarzuty, iż b ard zo często z a m ia st rzeczyw istej an alizy podstaw ow ych pro
3 S.F. S c h r a m : R eturn to P olitics Perestroika, Phronesis, a n d P ost-P aradigm atic
social Science. „Political Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 103-114.
4 1. S h a p i r o : P roblem s, M ethods, an d Theories in the S tu d y o f P olitics or: W h at’s
Wrong With P olitical Science an d What to Do A bout It. „Political Theory” 2003, Vol. 31,
No 6, s. 6 6 -8 6 .
5 M. P r i p s t e i n - P o s u s n e y : D em ocracy vs. D iv e rsity - A F alse D ichotom y:
A C ritique of the Jacobson C om m ittee R eport. „Political Theory” 2003, Vol. 31, No 6,
s. 2 5 0 -2 5 9 .
6 G. J a c o b s o n : The Case A g a in st M an datory C om petition for A P S A Offices. „Poli tical Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 241—249; M. A c k e l s b e r g : Confessions o f a Con
fused Democrat: Some Thoughts on R epresentation a n d Governance in the APSA. „Politi
cal Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 2 8 2-290.
7 D. P i o n - B e r l i n , D. C l e a r y : M ethodological B ia s in the A P SR . „Political T he ory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 3 0 4-322.
292 Recenzje i omówienia
blem ów żywej polityki, w raz ze zw iązanym i z asp e k ta m i społecznym i i etycznym i, publikow ane s ą opracow ania opierające się n a k o n stru k cjach czysto ab strakcy jn y ch lub też prace o n a sta w ie n iu w ąsko em pirycznym 8.
W ażny elem ent kryzysu, ściśle pow iązany z innym i płaszczyznam i, s ta nowi edukacja. Zdaniem zw olenników „P ieriestro jki”, w yraźnie w idoczna je s t p rzew ag a w p ro g ram ach studiów politologicznych bloków m etodolo gicznych zaw ierających n a u k ę posług iw an ia się szczegółowymi te c h n ik a m i em pirycznym i i form alnym i, b ra k n a to m ia s t tła, ja k im pow inno być w y jaśn ian ie społeczno-historyczne i ujęcie in terd y scy p lin a rn e. J a k pisze H. Alker, now a, ekscytująca, in te le k tu a ln a sz a n sa politologii tk w i w o p a r tej n a m yśleniu klasycznym roli m e d iato ra m iędzy dyscyplinam i h u m a n i stycznym i i przyrodniczym i9. Tym czasem w ed ukacji politologicznej b ra k p rzestrz en i dla refleksji n a te m a t isto ty polityki i sen su jej b a d a n ia 10.
Tom zam yka, podsum ow ująca całość, część szósta, z której w ynika je d noznacznie, iż ru ch „Pieriestrojki” pow ażnie w strząsn ął a m e ry k a ń sk ą poli tologią. Ta je d n a k , ja k to o kreślił obrazow o J. D ryzek, p o została n a razie ja k m a rtin i J a m e s a Bonda - w strz ą śn ię ta , lecz nie zm ieszana. Nowy n u rt kry ty k i może zm ienić u k ła d sił w ew n ątrz dyscypliny - jeśli je d n a k ta k się nie sta n ie , p ra k ty k a pozostanie n iezm ieniona. D om inacja w m etodologii an alizy ilościowej i teo rii racjonalnego w yboru n ie m a dzisiaj u z a s a d n ie nia, problem polega je d n a k n a tym , by to m iejsce zastąp iło coś więcej niż p u sty p lu ralizm , o p arty n a odrzu cen iu w szelkich paradygm atów . „ P lu ra lizm bez krytycznych stan d ard ó w nie w ytw orzy postępu, poniew aż nie b ę dzie w sta n ie oceniać różnych badaw czych trad y cji w edług k ry te riu m ich jakościowego w kładu w rozw iązyw anie problem ów”11.
P oglądy p rezen to w an e przez au to ró w tru d n o oceniać w sposób zo biektywizowany. R uch „Pieriestrojki”, z którym się id e n ty fik u ją je st od po czątku przede w szystkim in te le k tu a ln ą p ro w o k acją p ró b ą ożyw ienia dys k u sji n a te m a ty zasadnicze zw iązane z teraźn iejszo ścią i przyszłością poli tologii - w każdym z możliwych aspektów : badaw czo-m etodologicznym , edukacyjnym , prak ty czn y m , filozoficznym, etycznym . N a u z n a n ie z a s łu
8 S. S t e i n m o : The E m peror H ad No Clothes: The P olitics o f Taking Back the
A P SR . „Political Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 2 9 4-303.
9 H. A l k e r : On C urricular Perestroika: Seven P rin ciples o f M ethodological P lu ra
lism . „Political Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 4 3 4 -4 6 4 .
10 P. S c h w a r t z - S h e a : The G radu ate S tu d e n t Experience: ‘H egem ony’ or B alance
in M ethodological T rain in g? „Political Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 374-402; L. A n
d e r s o n : G radu ate E du cation in a P lu ra list Context: The M etaphor o f a Tool Box. „Poli tical Theory” 2003, Vol. 31, No 6, s. 403—420.
11 J. D r y z e k: A Pox on Perestroika, A Hex on Hegemony: Toward a C ritical P olitical
guje p lu ra lizm poglądów au to ró w - te k sty z a w ie ra ją nie tylko odm ienne akcenty, ale i zró żnico w aną w iarę w pow odzenie przebudow y oraz sp o rą dozę sam okrytycyzm u w ocenie w ielu w łasnych postulatów . W ygląda to nieco podobnie ja k w czasach rewolucji behaw ioralnej - uczestników i sym p atyków ru c h u łączy p rzed e w szy stk im sprzeciw wobec tego, co je st, w m niejszym stop n iu jednorodność w łasnych przekonań. „P ieriestrojka” to parasol, pod k tórym sz u k a ją schronienia. P ytanie, czy te n typ identyfikacji w ystarczy, by dokonać rzeczyw istych przem ian?
P ew ne sk u tk i odnowy s ą ju ż widoczne. N a stą p iły zm ian y p erso n aln e i organizacyjne w A PSA i „American Political Science Review”, powstał nowy ty tu ł w ydaw niczy „Perspectives on Politics”, zdecydowanie bardziej o tw ar ty n a autorów i te k sty odpow iadające nowej orientacji, w k ilk u uczelniach przedm ioty metodologiczne zostały uzupełnione o bloki tem atyczne poświę cone zastosow aniu m etod jakościowych.
Ten tom to - w edług rekom endacji D avida E a sto n a - „pasjonujący i często prow okacyjny zbiór opracow ań n a te m a t pochodzenia, możliwości, sensu, ograniczeń i konsekw encji ru ch u »Pierestrojki«, osadzonych w k o n tekście zm ian w politologii, k tóre dokonyw ały się przez o statn ich 50 la t od pojaw ienia się behaw ioralizm u, postbehaw ioralizm u i racjonalnego m ode low ania. K siążka u k azu je dyscyplinę jako dynam iczne, niespokojne i o p ar te n a ryw alizacji poszukiw anie różnorodnych sposobów rozum ienia i n a d a w a n ia sen su życiu politycznem u w czasie i p rzestrz en i. J e s t niew ątpliw ie w ażn ąp o zy c jąw lite ra tu rz e n a te m a t h isto rii politologii”.
Zbiór m a szansę odegrać w a ż n ą rolę w edukacji, w ypełniając lukę w li te ra tu rz e metodologicznej i prow okując do zain teresow an ia się sensem b a d ań rzeczyw istości politycznej, a nie tylko ich techniką.
