Nowe odkrycia i prace konserwatorskie w refektarzu klasztoru dominikanów w Krakowie

Franciszek Studziński

Nowe odkrycia i prace

konserwatorskie w refektarzu

klasztoru dominikanów w Krakowie

FRANCISZEK STUDZIŃSKI

NOWE ODKRYCIA I PRACE KONSERWATORSKIE

W REFEKTARZU KLASZTORU DOMINIKANÓW W KRAKOWIE

Od 1964 r. prow adzone są w k lasztorze dom i­ nik an ó w w K rak ow ie p race re sta u ra c y jn e i konserw atorskie, k tó ry c h konieczność w y n i­ k ła p rzy od naw ianiu n ie k tó ry ch pom ieszczeń (il. 1). D otychczas przeprow adzono k o n serw a­ cję re fe k ta rz a (A) *, o d słaniając m iędzy in ny m i fra g m e n ty rom ańskiej polichrom ii. P race w re ­ fe k ta rz u prow adził w 1967 r. a u to r n in iejsze­ go, k tó ry korzy stał częściowo z ra d prof. d r J. D utkiew icza (zwłaszcza w spraw ie odnow ienia polichrom ii zn a jd u jąc e j się na ścianie zachod­ n iej refek tarza) oraz z sugestii M iejskiego K on­ se rw ato ra Z abytków m. K rako w a m gr. J. K os­ sowskiego.

R efek tarz jest b u d y n k iem o w y m iarach 15,93 X 9 m w przyziem iu i o w ysokości 9 m, poło­

* Literowe oznaczenia w nawiasach odnoszą się do sym boli na rysunku — il. 1 (przyp. red.).

żonym pośrodku zabudow ań klasztornych. Od południa przy leg a do krużganków , od w scho­ du do sieni, od zachodu i północy do zab u ­ dow ań gospodarczych, sk ładu w ęgla i kuchni. Z w y ją tk ie m ceglanych żeber sklepiennych b y ł on w ew n ątrz cały otynkow any. Naokoło zw o r­ ników istn iała polichrom ia w form ie wici po­ dobnych do tych, jakie w idzim y pod polichro­ m ią z XV w. z n a jd u jąc ą się n a ścianie zachod­ niej refe k ta rza . Dół re fe k ta rz a p okryw ała p ro ­ w izoryczna podłoga z tarcic. Główne drzw i (a), um ieszczone w e w schodniej ścianie, zam knię­ te b y ły od góry łukiem półkolistym . A nalo­ gicznym luk iem zam k n ięte b y ły drzw i (b) w ścianie południow ej (il. 2). W tejże ścianie w id ­ n iały też trz y m ałe rom ań sk ie okna (с) o k a- m ienno-ceglanych glifach i o takich sam ych lukach (il. 3).

T aką form ę o trzy m ał re fe k ta rz w w yniku k o n ­ serw acji, k tó rą przeprow adzono w 1943 r.; u su

-1. K r a k ó w klasztor dom in ik anów, frag­ m ent planu ob ejm u ją ­ cego teren prowadzonych prac konserwatorskich. A — refektarz, В — krużganek, С — skład węgla, D >—1 kuchnia, E — skarbiec, F — sień 1. Dominican Friars Mon astery at Cracow —1 Fragment of plan sho­ wing the area of pre- servating operations; A

— refectory, В — clois­

ter, С — coal store, D — kitchen, E — tre a­ sury, F — vestibule

2. K r a k ó w , re fe ktarz klasztoru dominikanów, d r z w i romańskie w ścianie połu dniow ej

2. Dominican Friars Monastery at Cracow — Rom a­ nesque door in the south wall of refectory

n ięto wów czas z jego ścian i sk lep ien ia poli­ chrom ię pochodzącą z początku naszego w ieku oraz goty cyzu jącą boazerię, k tó ra obiegała r e ­ fe k ta rz naokoło do w ysokości dw óch m etrów . Z erw ano też w ted y now szego pochodzenia po­ sadzkę i obniżono poziom re fe k ta rz a o 60 cm. N ad drzw iam i (a) zam urow ano gotycki luk, a na to m iejsce dano łu k półkolisty. P a ra p e ty okien p o k ry to w ygładzoną p ły tą cem entow ą. O becna ko n serw acja m iała pójść dalej, dążono bow iem — w m iarę m ożliw ości — do w y ek s­ ponow ania całej n a jsta rsz e j zaby tk o w ej su b ­ sta n c ji refe k ta rza . U sunięto zatem ze ścian ty n k i, k tó re z a k ry w ały w iele szczegółów, n a ­ tu ra ln ie po poprzednim zbadaniu, czy nie m a n a nich polichrom ii. Po odbiciu ty n k ó w stw ie r­ dzono, że w szystkie ściany są do w ysokości 380 cm rom ańskie, a pow yżej gotyckie (il. 4). Ścia­ n y w części ro m ańskiej zbudow ane są głów nie z w apienia. K am ień je st z gru b sza ty lk o obro­ biony, w form ie dość n iere g u la rn y ch k o stek o w y m iara ch w licu od 7 X 11 do 26 X 55 cm. P rz y ich u k ład a n iu s ta ra n o się jed n a k zacho­ wać pew ne linie poziome. S u b stan c ja m urów

rom ańskich n ajlep iej — praw ie w całości — zachow ała się w ścianie południow ej (il. 4, 5) i w schodniej, dużo gorzej w ścianie północnej, w której w ybito w czasie późniejszym trz y d u ­ że gotyckie okna (d), otoczone cegłą palców ką 0 w ym iarze 8 X 13 X 27,5 — 28 cm. Ściana zachodnia jest raczej dobrze zachow ana; są ­ dząc z tego, co zaobserw ow ano p rzy okazji w y ­ konyw ania b ru zd y na in sta la c ję elek try czn ą, zbudow ana jest tak , jak pozostałe — dołem z kam ienia, górą z cegły. T ynków jed n a k z niej nie zbijano — n aw et w p a rtii dolnej, m ożliw ej do odsłonięcia — gdyż w jej p a rtii górnej z n a j­ duje się polichrom ia.

Po odbiciu ty n k ó w ściany oczyszczono i u z u ­ pełniono uszkodzone spoiny, dostosow ując ich fo rm y do spoin zachow anych. Tynków n a skle­ pieniu nie zbijano, n ato m iast zam alow ano poli­ chrom ię położoną w 1943 r. wokół zw orników , nie odpow iadającą obecnem u w yglądow i r e ­ fektarza. Pozostaw iono jed n ak w ym alow ane wówczas na zw ornikach h e rb y i sym bole. Całe sklepienie n a nowo z a ta rto zapraw ą z w apna 1 mielonego m arm u ru .

3. Kraków, re fe k ta rz klasztoru dominikanów, okno ro­ mańskie w ścianie połu dniowej

3. Dominican Friars Monastery at Cracow — Rom a­ nesque w in d o w in the south w all of refectory

4. K r aków , refektarz klasztoru domin ikanów, frag­ m e n t ściany połu dniowej w dolnej partii kamiennej w górnej ceglanej

4. Dominican Friars Monastery at Cracow — Frag­ m e n t of the refectory’s south wall in its low er por­ tion built of stones and in upper one of bricks

Rów nocześnie z odbiciem ty n k ó w ze ścian w y­ burzono zam urow ania, głów nie w ścianie w schodniej, i w ten sposób odsłonięto dw a okna rom ańskie: jedno podłużne (e) o w y m iarach w e w n ątrz 135 X 45 cm, d w u stro n n ie rozglifio- ne o półkolistym zw ieńczeniu, z podw ójnym p ółkolistym rom ań sk im w ałkiem (ił. 6), drugie okrągłe (f), rów nież d w u stro n n ie rozglifione i z tak im sam ym w ałkiem (il. 7). O ba okna zachow ały się n ieste ty ty lk o w połowie. S y m e­ try czn ie po dru g iej stro n ie okna okrągłego z a j­ m ującego ce n traln e położenie w ścianie, zn ale­ ziono ślad drugiego okna podłużnego. J e s t to n e g a ty w w y ciśnięty w zapraw ie n a sk ra ju głów nych d rzw i (a), p rzy k tó ry c h w y b ijan iu w XV w. to w łaśnie okno zniszczono. Okno podłużne zostało uzupełnione, okrągłego nie dało się zrekonstruow ać, poniew aż część jego z a jm u ją głów ne drzw i. R om ańskie okna w ścianie południow ej odsłonięte podczas po­

p rzed n iej k on serw acji, nie potrzebow ały w ięk ­ szych zabiegów konserw ato rsk ich . W je d ­ n y m ty lk o oknie, położonym n ajbliżej ściany w schodniej, uzupełniono b ra k u ją c y w ościeżu kam ień.

W oknie okrąg łym od k ryto polichrom ię ro m a ń ­ ską p rzed staw iającą krzyż złożony z czterech

pól zielonych i czerw onych, na przem ian po sobie następ u jący ch . Szczątki polichrom ii za­ chow ały się w oknie podłużnym w północno- w schodnim naro żn ik u ścian. P olichrom ia w oknach leży na cienkim narzucie; n a ścianach znajd o w ała się na pobiale, rzuconej b ezpośred­ nio na kam ień. Polichrom ię w oknach zabez­ pieczono.

I

W tra k c ie k onserw acji w yburzono też now e za­ m urow anie znad głów nych d rzw i z n a jd u jąc y c h się w ścianie w schodniej, przy w racając im w ten sposób gotycką form ę z XV w. tak ą, jak ą m iały, gdy je w ykonano w sta re j ro m ańsk iej ścianie p rzy ów czesnej przebudow ie re fe k ta rz a (il. 8). Podłogę d rew n ian ą zerw ano, a na jej m iejsce położono posadzkę ceram iczną z p ły ­ tek.

R ów nocześnie zakonserw ow ano i polichrom ię n a ścianie zachodniej (il. 9). P olichrom ia ta, o w y m iarach 9 X 5 m, p rzed staw ia m ękę C h ry ­ stu sa na K alw arii. Obok krzyża stoją po jego praw ej stro nie na p ierw szym planie M atka Bo­ ska w otoczeniu dw óch niew iast i św. J a n a , k tó ry ją p o d trzym u je. Nieco z ty łu w idoczny je st L ongin p rze b ija jąc y bok C hrystusa, oraz d ru g i żołnierz. Po przeciw nej stronie krzy ża w idoczna jest g rup a trzech m ęzczyzn, za k tó rą z n a jd u je się żołnierz z ro zw inięty m proporcem w ręku. K to stoi n a czele te j gru p y tru d n o określić, m ożna jed n ak przypuszczać, że jest to Józef z A rym atei. U stóp krzyża klęczy m a­ lu tk a postać dom inikanina, którego słow a m o­ d litw y: M iserere m ei D eus (zm iłuj się nade m ną Boże) w idoczne są n a w stędze in sk ry p c y j- n ej. Może to być tw órca polichrom ii albo jej fu n d ato r, to jest m iejscow y przeor. Na w y so ­ kości p iersi C hry stu sa unoszą się w pow ietrzu po obu stro n ach krzyża dw aj aniołow ie, z k tó ­ ry c h jed en zbiera do kielicha k rew w y ciek a­ jącą z boku C hrystusa, a d ru g i ad o ru je U k rz y ­ żowanego. W ielką tę polichrom ię, obrysow a­ n ą pasam i ram ow ym i, zam y k ają pc bokach dw ie klęczące postacie — św. D om inika i św. K a ta rz y n y ; pochodzą one już z okresu p ó źn iej­ szego.

P olichrom ia została odsłonięta przez prof. M a­ karew icza w 1911 r., za sta ra n ie m w ielkiego m iłośnika zabytków w zakonie, o. Czesław a M ączki, k tó ry usiłow ał n aw et stw orzyć w k la ­ sztorze krako w sk im m uzeum zabytków p ro w in ­ cji dom inikanów w Polsce. Polichrom ia ta b y ła już raz konserw ow ana, m ianow icie w 1943 r. przez kons. R. K ozłowskiego. O becna k o n se r­ w acja przeprow adzona została przez

kilkuoso-5. K raków , refekta rz klasztoru dom in i­

kanów, południowa ściana refektarza, w idok z e w n ę trz n y — od krużganku 5. Dominican Friars Mon astery at Cra­ cow — The refectory’s south wall as seen from cloister

6. Kraków, refektarz klasztoru domin ikanów, okno ro­ mańskie w ścianie wschodniej

6. Dominican Friars Mon astery at Cracow >—1 Roma­

nesque w in d o w in the south wall of refectory

7. K r aków , refektarz klasztoru dominikan ów, okrągłe

okno romańskie w ścianie wschodniej

7. Dominican Friars Mon astery at Cracow — Roma­

8. Kraków, refekta rz klasztoru d o ­ minikanów, gotycki luk nad d r z w ia ­ mi w ścianie wschodniej

8. Dominican Friars Monastery at Cracow — Gothic arch above the door in the refectory’s south wall

bow ą grup ę (J. P łu sk a, T. S topka, J. B łysz- kosz oraz piszący) pod nad zo rem prof. d r J. D utkiew icza i n a pod staw ie jego re c e p tu ry . K onserw acja by ła już konieczna, gdyż w częś­ ciach starszy ch polichrom ia zaczęła się łusz­ czyć. Zabiegi ograniczone zostały do rzeczy n ajk onieczniejszych. Po dw óch lata ch zm ian w polichrom ii nie zanotow ano.

P rzeprow adzone prace, a zw łaszcza u sunięcie ty n k ó w i zam urow ań, pozw alają obecnie n a lep ­ sze odczytanie h isto rii re fe k ta rz a , k tó ra z a j­ m ow ała i z a jm u je histo ry k ó w sztu k i od w ielu lat. Chodzi głów nie o ostateczne w y ja śn ie n ie sto su n k u re fe k ta rz a do kościoła Sw. T ró jc y — n ajstarszeg o kościoła p arafialn eg o w K rakow ie. W spraw ie tej postaw iono dotychczas z asad n i­ czo dw ie hipotezy. J e d n a z n ich m ówi, że dzi­ siejszy re fe k ta rz to p re z b ite riu m d aw neg o koś­ cioła farnego św. T rójcy, k tó re razem z k ry p tą stanow iło przedłużenie d rew n ia n e j n a w y te ­ goż kościoła. H ipoteza ta s ta ra się pogodzić zapis u D łu g o sz a 1 m ów iący, że dom in ik an ie o trzym ali w d arze od b isk u p a Iw ona O drow ąża kościół d rew n ia n y św. T rójcy, z fak te m od­ k ry cia przez H endla w m u rach dzisiejszego r e ­ fek ta rz a dużego m urow anego obiektu s a k ra l­ nego pochodzącego z czasów bisku p a Iw ona, je ­ żeli nie w cześniejszego. W edług tej hipo tezy

zatem , k tó rą po staw ił F. K opera, d zisiejszy re fe k ta rz b y łb y budow lą p rzed do m in ik ań sk ą i stan ow iłb y część kościoła farn eg o św. T ró j­ cy 2. Kościół te n m iałby n a p rzed łu żeniu d re w ­ nianej n aw y głów nej k am ien n e p rezb iteriu m , dochodzące w raz z k ry p tą do 9 m wysokości. N aw a d rew n ia n a m iałaby około l i m w ysokoś­ ci.

W edług d ru g iej hipotezy re fe k ta rz je st n a j­ starszą św iąty n ią, w zniesioną przez sam ych do­

1 J. D ł u g o s z, Lib er Beneficiorum, t. III. 2 „Rocznik K rakow ski”, t. X X , s. 59.

3 T. S z y d ł o w s k i , Pomniki arc h itektu ry epoki

pia-m inikanów lub też przez bisk up a Iw ona d la nich 3. M iała ona k ry p tę , w k tó rej m ieściło się orato riu m braci; dla w iern y ch przeznaczona by ła górna część św iąty ni, do k tó rej dostęp był od połud n ia przez zachow ane dotychczas drzw i rom ańskie.

Obie hipotezy w zbudzają duże w ątpliw ości. T ru dn o sobie w yobrazić, ab y na p rzed łu żen iu n aw y kościoła d rew nianego stało kam ien n e prezb iteriu m , podzielone poziomo na dw ie k o n ­ dygnacje, n a k ry p tę i w łaściw e p rezb iteriu m ; w te d y n asu w a się p ytan ie, n a jakim poziom ie sta ł kościół d rew n ian y . Jeżeli n a poziom ie k r y ­ pty, to m u siały b y być ślady schodów p ro w a ­ dzących z poziom u kościoła drew n ianeg o n a d k ry p tę , do w łaściw ego p rezb iteriu m . Je że li zaś stał on na poziom ie sklepień k ry p ty , to m u sia ł­ by stać na jak im ś podw yższeniu, n a nasyp ie, a w y kopy poczynione w ty m rejo n ie w y k a z u ją znaczne podniesienie Terenu w późniejszym czasie i na istnienie takiego nasypu nie m a do­ wodu.

H ipoteza pierw sza jest więc nie do p rzy jęcia, zarów no co do m urow anego p rez b ite riu m z k ry p tą , k ry p ty bow iem nie było (budow la zo­ sta ła podpiw niczona dopiero w późniejszym czasie) jak co do d rew n ian ej n aw y, gdyż ściana zachodnia w y gląda na oryginalną. N a jedn o m ożna się zgodzić w te j hipotezie bez sp rze­ ciw u, a m ianow icie — że refe k ta rz je st je d n a k budow lą p rzeddom inikańską, czyli d a w n y m kościołem św. T rójcy. T rud no bowiem p rzy ją ć, aby je d y n y kościół p a ra fia ln y w K rako w ie — gdzie m iał sw ą siedzibę dw ór książęcy i b i­ skup — b ył d rew n ian y , żeby nie p o staran o się o okazalszy i b ardziej re p re z e n ta c y jn y kościół m u ro w an y . Św iadczy o ty m także fak t, że n a ­ ty ch m iast po oddaniu kościoła św. T ró jcy dom i-sto w skiej, K raków 1928. Szerzej hipotezę rozpracował

dr inż. J. J a m r o z w pracy, Średniowieczna archi­

te ktura kościoła i klasztoru Sw. Trójcy oo. dom in i­ kan ów w Krakowie.

n ik an o m p rzy stąp io n o do bu d ow y dużej św ią­ ty n i m ariackiej. D o k um ent m ów iący, że dom i­ n ik an ie o trzy m ali d re w n ia n y kościół św. T ró j­ cy m ożna w y tłu m aczy ć istn ien iem obok koś­ cioła m urow anego stareg o drew nianego, o k tó ­ r y m tra d y c y jn ie tak że m ów iło się ,,kościół Św. T ró jc y ” ; zapew ne te n w łaśnie d re w n ia n y koś­ ciół daro w ał od raz u d om inikanom b isk up Iwo O drow ąż. N iew ątpliw ie obiecał im dać i kościół m u ro w an y , ale dopiero z chw ilą, k ied y d la p a ­ ra fii w y b u d u je się no w y kościół, do czego z re ­ sz tą z m iejsca przy stąpio n o. Nie m ogło być inaczej — b isku p n ie m ógł pozbaw iać p arafii kościoła, p rz y k tó ry m n a pew n o m ieszkali w y­

b itn iejsi księża, zw łaszcza, że to by ła jed y n a p a ra fia w K rakow ie. T ak iem u tłu m aczen iu nie sprzeciw ia się fak t, że w k ró tce p rzy stą p ili do­ m in ik an ie do p rzeb u dow y m urow anego kościo­ ła, bo budow a now ego p arafialn eg o kościoła m ogła postępow ać szybko n aprzód, a s ta ry koś­ ciół d re w n ia n y m ógł chw ilow o zaspokajać i konieczne p o trz e b y życia p a ra fia ln eg o ii obec­ n y ch w K rakow ie dom inikanów . Za uto żsa­ m ien iem kościoła św. T ró jcy z obecnym re fe k ­ ta rz e m i za jego p rzed d o m in ik ań sk im pocho­ d zeniem p rzem aw ia i to, że — ja k już w spom ­ n iałem — b y ł on cały polichrom ow any, a poli­ chrom ie w kościołach dom inikańskich b y ły b a r­ dzo rzadkie, zw łaszcza w p oczątkach istn ien ia zakonu. Nie by łob y zresztą p o trzeb y p olichro­ m ow ania b u d y n k u , jeśli o d p oczątku — n a w e t

po przeróbce — planow ano in n e jego przezn a­ czenie 4.

H ipoteza d ru g a p rz y jm u je d om inikańskie po­ chodzenie refe k ta rza , w y su w ając m iędzy in ­ nym i fak t, że n a zachód od re fe k ta rz a nie m a m iejsca na kościół drew nian y , o k tó ry m m ówi ak t n ad an ia bisk u p a Iw ona O drow ąża. iZatem re fe k ta rz dzisiejszy n ie m oże mieć nic wspól­ nego z d aw n y m kościołem św. T rójcy, d rew ­ niany m czy m urow anym . H ipoteza ta p rz y jm u ­ je — podobnie jak p ierw sza — że dzisiejszy re fe k ta rz , jako kościół d om inikański, posiadał k ry p tę od początku, gdyż cechy b u d ow y zarów ­ no kościoła, jak i k r y p ty są podobne, X III- wieczne, sobie współczesne.

Czy to w szystko jest p rzekonujące? Zw róćm y uw agę n a to, że dom inikanie, w ty m w y p ad k u św. Jacek i bł. Czesław , zapoznali się już n a Zachodzie z gotyckim budow nictw em cegla­ nym . C zyżby więc w K rak ow ie budow ali ro ­ m ański kościół i to w yłącznie z kam ienia? Śla­ du użycia cegły n ie m a anil w e w n ątrz m uru , an i n a zew nątrz, jak to stw ierd ziłem w ścianie w schodniej, o n a jle p ie j zachow anej p ierw o tnej su b stan cji. Jeżeli w y stę p u je cegła, to tylk o w m iejscu p rze ró b k i z 1 połow y X III w., np. w oknach ścian y południow ej, niew ątpliw ie p rze­ budow anych p rzez dom inikanów . N ie m ają już one podw ójnego, czysto rom ańskiego w ałka,

4 Siady wspomnianej polichrom ii dochodzą aż do dzi­ siejszej posadzki, co jest św iadectw em , że poziom w obecnym refektarzu — dawnym kościele — m usiał

być niższy, bo zazwyczaj nie kładziono polichrom ii do samej posadzki kościoła.

9. Kraków, refekta rz klasztoru do­

minikan ów, gotyckie m alow idło na ścianie zachodniej

9. Dominican Friars M onaste ry at Cracow — Gothic painting on the re fe ctory’s w e st wall

znanego ze ściany w schodniej, glify ich są p ła ­ skie, w zw ieńczeniu zaś w y stę p u je cegła o sp ecjaln y ch w ym iarach.

Owe trz y przerobione rom ań sk ie okienka ścia­ n y południow ej uznaw ano — do m o m en tu od­ k ry cia okien w ścianie w schodniej — za in te ­ g raln ie zw iązane z m urem ; fo rm ę ich określano jako lom bardzką, p rzy niesio n ą do P olski przez dom inikanów . W edług nich określano czas b u ­ dow y refe k ta rza , co oczywiście jest błędne. Za przeddo m in ik ańsk im pochodzeniem re fe k ­ ta rz a p rzem aw ia i to, że nie jest on duży. D ziw ­ n y b y łb y fak t, że dom inikanie w łaśnie w K r a ­ kow ie zbudow ali sobie ta k m ały kościół, gdy rów nocześnie niem al w znieśli w S andom ierzu i W rocław iu kościoły w iększe. Nie w y d a je się, aby m ieli zam iar pow iększyć go w przyszłości; nie m a na to zresztą i m iejsca, gdyż na zachód od re fe k ta rz a z n a jd u je się bardzo s ta ra b u do ­ w la, jeżeli nie w spółczesna kościołowi przeddo- m inikańskiem u , to w każdym razie zaraz na początku przez dom inikanów postaw iona, w k tó re j żadnych cech n aw y kościelnej nie ma. H ipoteza drug a, broniąc dom inikańskiego po­ chodzenia re fe k ta rz a zakłada rów nocześnie, że re fe k ta rz jako kościół m iał od początku k r y p ­ tę. T w ierdzenie to nie w y trzy m u je k ry ty k i, gdyż n a pierw szy ju ż rz u t oka w idać, że nie m a p odobieństw a cech technologicznych s tru k tu ry m urów w re fe k ta rz u i w krypcie. P rzeciw n ie — są duże różnice. P rzed e w szy stk im k am ień w k rypcie lepiej jest obrobióny niż w r e f e k ta ­ rzu, a pow inno być odw ro tn ie zw łaszcza, że r e ­ fe k ta rz jako kościół m iał być polichrom ow any. Z atem budow niczy, k tó ry bu dow ałby ró w n o­ cześnie jed n ą część i drug ą, zad b ałb y o jakość ścian kościoła w ięcej niż k ry p ty . Poza ty m w k ry p cie użyto do g u rtó w cegieł, k tó ry c h — jak m ów iliśm y — nie było w ścian ach kościoła. Co w ięcej, cegły uży te w kry p cie nie w y g ląd ają n a najw cześniejsze na tere n ie k laszto ru . N a j­ w ażniejszy m arg u m e n te m w te j spraw ie jest fak t, że próg drzw i (b) prow ad zących do koś­ cioła od stro n y k rużganków , a w ięc drzw i p ie r­ w o tnych , z n a jd u je się niżej sklepienia k ry p ­ ty i to o 30 cm. T ru d n o przypuścić, aby tw ó r­ ca ta k d o jrzałej a rc h ite k tu ry , b u d u ją c y koś­ ciół i k ry p tę rów nocześnie, aż ta k żle zrobił ob­ liczenie i dał próg niżej poziom u kościoła. P o ­ ziom obecnego re fe k ta rz a m usiał w ięc być z n a­ cznie n iż s z y 5. W św ietle p rzed staw io n y ch a r ­ gum entów nie ulega w ątpliw ości, że podpiw ­ niczenie re fe k ta rz a n astąp iło później i że w ów ­ czas podniesiono poziom w progu.

T rzeba w reszcie dodać, że o statn io n atrafio n o p rzy n ap raw ie drzw i prow adzących z k ry p ty

5 Dowodem tego jest i fakt, że polepa wapienna, któ­ rą pokryto sklepienie krypty od góry prz.y w yrów n y­ w aniu sklepienia wchodziła i w e w n ęk ę drzwiową, co stw ierdzono przy kładzeniu wspom nianej posadzki w

do sąsiedniego pom ieszczenia na zachód od r e ­ fek ta rz a na pew ne ślad y okładzin ścian k a­ m iennych w k rypcie, co niew ątp liw ie św iad ­ czyłoby za późniejszym podpiw niczeniem r e ­ fek tarza. D o kładniejszych jed n ak badań jesz­ cze nie przeprow adzono.

Na koniec należałoby może zająć się sam ym pom ieszczeniem położonym n a zachód od re ­ fek tarza. Istn ien ie jego przem aw iać m a w edług d rugiej hipotezy za tym , że refe k ta rz jest b u ­ dow lą dom inikańską. W ydaje się jed n a k , iż nic nie przeszkadza, aby kościół p rzeddom ini- kańsk i sąsiadow ał z b ud ow lą sobie w spółczes­ ną, być może należącą do w iększego zespołu inkastelow anego. In n a sp raw a, że hipotezę n a ­ szą należałoby jeszcze udokum entow ać dow o­ dam i m aterialn y m i, co nie je st łatw e, gdyż do­ tychczasow e odkryw k i na ty m odcinku — choć stw ierd zały kam ień w m urze ciągnącym się na p rzedłużen iu m u ru re fe k ta rz a — u jaw n iły tam i cegłę, k tó rej w m u rach refe k ta rza , czyli p ie r­ w otnego kościoła, nie było. A le m ogła ona z n a ­ leźć się tam na sk u te k przeróbek.

G dybyśm y przy jęli, że w te j budow li należy w idzieć budow lę k laszto rn ą w spółczesną re fe k ­ tarzow i jako kościołowi do m inikańskiem u, to należałoby w skazać na połączenie jej z re fe k ­ tarzem , jakie zawsze wiodło z k lasztoru do ko ś­ cioła, poza ogólnym w ejściem dla w szystkich. T ym czasem obie części nie k o m u n ik u ją się ze sobą. D rzw i o d k ry te przez H endla w ścianie za­ chodniej są późniejsze; poziom ich w skazu je, że zostały w ybite w czasie, kied y podniesiono poziom w refek tarzu .

Biorąc to w szystko pod uw agę, a zw łaszcza o p ierając się na odk ry ciach dokonanych w cza­ sie k on serw acji re fe k ta rz a n ależy powiedzieć, że re fe k ta rz dzisiejszy jest n iew ątp liw ie kościo­ łem św. T rójcy, należącym do n a jsta rsz e j i je ­ dy n ej p a ra fii n a początku X III w. w K rakow ie. Kościół ten nie posiadał k ry p ty , podpiw nicze­ nie jego n astąpiło dopiero po objęciu św ią ty n i przez dom inikanów , w czasie jej p rzebudow y podyktow anej now ym i w aru n k am i.

S p ró b u jm y dokonać re k o n stru k c ji owego p rzed - dom inikańskiego kościoła św. T rójcy, w o p a r­ ciu o dow ody m aterialn e, uzy sk an e w w y n ik u ostatn ich b adań terenow ych. Kościół był o rie n ­ to w any , salow y i — jak na ówczesne czasy — dość duży, bo posiadał około 19 m długości i 9 m szerokości. Z budow any był z grubsza ob ro­ bionych kostek w apienia, w śród k tó ry ch m ożna znaleźć kostki tu fu oraz piaskow ca. K ostki, m im o różnic ich w ielkości, są dobrze zlicow ane i ułożone sta ra n n ie . Spoiny w m urze są p ła ­ skie. W ścianie w schodniej zn ajd o w ały się trz y

refektarzu. Polepa ta urywała się dopiero na ok. 10 cm od krawędzi progu, który b ył pod nią, ale widać było, że jest naruszona, co nastąpiło przy poprzed­ nich badaniach Z. Hendla i dr inż. J. Jamroza.

okna: jed n o okrągłe i po jego bokach dw a po­ dłużne. Te ostatn ie b y ły w ąskie, od góry zam ­ k n ięte półkolistym łukiem . W szystkie trz y b y ­ ły d w u stro n n ie rozglifione i m iały podw ójny w ałek pośrodku. P odobne okna zn ajd o w ały się w ścianie południow ej i północnej. W tej o sta t­ niej nie zachow ały się do dziś, ale jest ślad po jed n y m z nich przy w ejściu do obecnej k u c h ­ ni.

J a k w y g ląd ała ściana zachodnia tego kościoła tru d n o powiedzieć, gdyż nie przeb ad an o jej do­ k ładnie, głów nie z pow odu zastrzeżeń ze s tro ­ ny prof. d r J. D utkiew icza, k tó ry sprzeciw iał się n aru sz a n iu ty n k u poniżej polichrom ii, żeby nie spow odow ać od k lejen ia się ty n k u położo­ nego w yżej. T yn k bow iem , na k tó ry m jest poli­ chrom ia, nie trz y m a się dobrze w ą tk u i m u sia­ no włożyć w iele w y siłk u podczas po przedniej k o n serw acji aby go przychw ycić i spoić z w ą t­ kiem . W czasie robót H end la ściana b y ła od­ sła n ia n a i w ted y u k azały się w niej zary sy d w ojga drzw i, u sy tu o w an y ch niesy m etry cznie. G dyby śm y p rzy ję li za hipotezę p ierw szą, że od zachodu sta ła d rew n ia n a naw a, to w m iejscu obecnej ściany zachodniej n ależałoby um ieścić łu k tęczowy.

W ejście do kościoła, w idoczne do dziś, zn ajd o ­ w ało się w ścianie południow ej (b). Ogólnie zn a n y p o rta l ty ch drzw i zachow ał się in situ. Kościół m iał płaski stro p na w ysokości 7 m, co m ożna w yw nioskow ać z poziom u p ierw o t­ nego progu zachow anego p o rta lu oraz z poło­ żenia otw orów okiennych, n a d k tó ry m i k a m ie n ­ n y m u r rom ański w znosił się w yżej, niż jest dziś. W ątek jego p rz y k ry ty jest ceglaną okła­ d ziną gotyckiej części m u ru n ad b u d o w an ej w późniejszym etapie.

S p ró b u jm y teraz prześledzić k o lejn e zm iany, jak ie zachodziły w dzisiejszym re fe k ta rz u , a d aw ny m kościele, po jego p rzejściu do rą k do­ m inikanów . Po o trzy m an iu z rą k b isk u p a Iw o­ na O drow ąża kościoła rom ańskiego d o m in ik a­ nie p rzy stąp ili n iew ątp liw ie do jego ad a p ta c ji, ab y mógł służyć im chw ilow o — zanim nie w y ­ b u d u ją nowego dużego kościoła. Z tego czasu pochodziłaby różnica w idoczna w form ie i k o n ­ s tru k c ji okien w ścianie w schodniej i p o łu d ­ niow ej. W ścianie w sch odn iej, ołtarzow ej zo­ sta ły one nie zm ienione, a w ięc z p od w ójnym w ałkiem rom ań sk im pośrodku. U legły n a to ­ m iast zm ianie okna w ścianach bocznych, k tó ­ ry m nadano cechy s ty lu lom bardzkiego. W oś­ cieżach przerobionych okien zn alazły zastoso­ w anie cegły na p rzem ian z k am ieniem . W ty m czasie nastąp iło w edług w szelkiego p raw d o po ­ dobieństw a i podpiw niczenie, do któ reg o u ż y ­ to nie tylk o kam ienia, ale i cegły; w y k o n ano z niej g u rty i w ysklepki. K am ień zaś jest tu — ja k już w spom niano — o w iele lepiej obrobio­ n y niż ten, którego użyto do bu d ow y d zisiej­ szego refe k ta rza , co też w skazu je, że budow a obu części nie jest sobie w spółczesna.

10. K r a k ó w , refektarz klasztoru dominikanów, g o ty c­ kie d r z w i i śla dy kominka na ścianie północnej 10. Dominican Friars Monastery at Cracow — Gothic door and traces of a fireplace in the refectory’s north w all

W ty m czasie m usiała także stan ąć ściana za­ chodnia refe k ta rza , o ile p rzyjm ie się hipotezę, że p ierw o tn ie znajdo w ał się tam łuk tęczow y. Te w łaśnie zm iany spowodow ały, że w 1223 r. n a stą p iło ponow ne pośw ięcenie kościoła, czego nie p ra k ty k u je się, jeżeli nie zachodzą w iększe zm ian y w b u d y n k u kościoła. P o w stały w te d y tzw . do lny kościół mógł rów nie dobrze być zam ierzoną na przyszłość fra te rn ią , czyli m ie­ szk an iem dla braci, co spotyk am y w M ogilnie. Czy już w ted y pow stała też duża sala gotycka n ad kościołem , nie wiadom o; raczej nie, bo to w y m agało b y p ew nych w zm ocnień w e w n ętrz ­ nych, k tó re ro zb ijały b y sam o w nętrze kościo­ ła. W zm ocnienia te w ięc w form ie ścian dzia­ łow ych postaw iono później, zapew ne w 2 poło­ w ie X III w., k iedy istn iało już p rezb iteriu m dzisiejszego kościoła i m ożna było p rzestrzeń n a d pop rzed nim kościołem spokojnie w y k o rzy ­ stać.

N iew ątpliw ie rów nocześnie ze zm ianam i w s ta ­ ry m kościele dom in ikan ie p rzy stąp ili do b u

11. Kraków, refekta rz klasztoru dominikanów, śla dy zam u row an ych otw o ró w w górnej partii ściany p ó ł­ nocnej

11. Dominican Friars Monastery at Cracow — Traces of bricked up openings in the upper portion of the re fe cto r y’s north wall

dow y dużego obecnego kościoła, m ając na u w a ­ dze rozw ój zakonu, którego c e n tru m m iał się stać oczyw iście K raków .

N ajazd T ataró w w r. 1241 zniszczył k laszto r dom inikanów . O dbudow a p rzy n io sła pow ażne zm iany m. in. w refe k ta rzu . W jego ścianie północnej w y b ito gotyckie okna, k tó ry c h śla ­ dem są zachow ane do dziś drzw i (h), p ro w ad zą­ ce z re fe k ta rz a do k u ch n i (ił. 10). Ich bu do w a (cegła, m alow ane spoiny, k tó ry c h nie m a n i­ gdzie poza ty m w refe k ta rzu ) i w ysoki poziom ponad sklepieniem k ry p ty w sk azu ją n a ich po­ chodzenie z X III w . 6. Z budow ano w te d y za­ pew ne i dużą salę g otycką n a p iętrze n ad dzi­

6 Wyraźnych śladów tych okien w innych przęsłach ściany północnej nie ma, bo są tam dziś duże okna gotyckie z X V w ., ale pod nimi znaleziono w środku m uru p ew ne w arstw y w yrów n yw u jące na w ysokości parapetu w spom nianego okna, czyli na w ysokości pro­ gu dzisiejszych drzwi prowadzących do kuchni. T w ier­ dzenie w ięc o ich istnieniu opiera się na obserw acji budowy dzisiejszych drzwi, które m ają cechy raczej okna niż drzwi, i na przypuszczeniu, że po zam ienie­ niu kościoła na lokale klasztorne powiększono okna dla lepszego ośw ietlenia.

siejszym refek tarzem , o k tó re j istn ien iu św iad ­ czą okna, um ieszczone pod sam ym sklepieniem w ścianie w schodniej, w idoczne od zew n ątrz r e f e k ta r z a 7. To spow odow ało, że w re fe k ta ­ rzu — d aw n ym kościele — zbudow ano dw ie poprzeczne ściany przegrodow e, k tó ry c h ślad y w idoczne są n a ścianach re fe k ta rz a (ja śn ie j­ szy kolor kam ienia w m iejscu sty k u ty c h ścian). W ybito też z konieczności nowe drzw i (g) do dzisiejszego re fe k ta rz a w ścianie południow ej obok narożn ika południow o-w schodniego (ił. 4), k tó ry ch poziom odpow iadał poziom owi r e ­ fek ta rz a po jego podpiw niczeniu.

Z tego czasu pochodzi k om inek (i), którego śla ­ dy znaleziono w n arożn iku północno-zachod­ nim (il. 10). O kap tego k o m inka w znosił się aż po w spornik.

W późniejszym czasie n astąp iło podniesienie poziom u refe k ta rza . J e d n e i drug ie d rzw i w ścianie południow ej zostały zam urow ane, pow ­ sta ły n ato m iast d rzw i o w yższym progu w ścia­ nie zachodniej, k tó re o d k ry ł H endel i d rzw i w ścianie w schodniej w sam ym naro żnik u p ół­ nocno-w schodnim (j). W ty m chyba czasie po­ budow ano i d ru gi piec — poniew aż re fe k ta rz b y ł podzielony — w ścianie południow ej, w m iejscu gdzie przed tem b y ły drzw i g otyc­ kie (g).

Połączenie z salą nad re fe k ta rz e m było od s tro ­ ny dzisiejszej kuchni. S tą d w ścianie północ­ nej pierw szego przęsła re fe k ta rz a od zachodu m am y na w ysokości p ię tra szereg zam u ro w a­ nych drzw i, po k tó ry c h pozostały tylk o łu k i (ił. 11). W skazują one, jak ie b y ły tam p rz e j­ ścia do re fe k ta rz a w ró żnych okresach. D rugie połączenie z górną salą było od stro n y w schod­ niej, są tam bow iem zam urów ki n a piętrze, w i­ doczne od zew nątrz.

N ajw iększe zm iany n a stą p iły jed n a k w XV w., kiedy to całość przebudow ano n a bibliotekę, o czym m ówi k ro n ik a k laszto rna. To tłu m ac z y ­ łoby znalezienie się w ielkiej polichrom ii n a ścianie zachodniej, biblioteki bow iem od zna­ czały się bogatszą dekoracją. P rz y tej p rze b u ­ dowie w yburzono płaski strop, łącząc w te n sposób salę górną z dolną oraz w ylicow ano cof­ n iętą uskokiem górną część ścian. Z tą now ą płaszczyzną połączono w jed n ą całość now e

7 Okna te są podobne do okien niżej położonych w tej ścianie z tym, że okno środkow e nie jest okrągłe, a podłużne. N ie leżą jednak sym etrycznie do ścian bocznych, lecz są przesunięte w kierunku ściany p ó ł­ nocnej. N ależy w ięc przypuszczać, że sala ta była w ęższa od dzisiejszego refektarza i że w zdłuż niej biegł koło ściany południowej korytarzyk. To tłum a­ czy nam, dlaczego w ścianie w schodniej przy naroż­ niku południowo-w schodnim jest nowsza zamurówka, widoczna od zew nątrz i mur jest naruszony od środ­ ka — tam w łaśn ie b yły drzwi tego korytarzyka — co widoczne jest i na sąsiednich ścianach — w ystępują tam zamurowane kam ienne w ęgary drzwiowe.

12. Kraków , refektarz klasztoru dominikanów, okna gotyckie w ścianie północnej

12. Dominican Friars Monastery at Cracow — Gothic w in d o w s in the north wall

sklepienie, zachow ane do dziś. W ty m czasie pow stały też dzisiejsze głów ne d rzw i w ejścio­ w e do re fe k ta rz a (a). Z am u ro w an o n a to m ia st d rzw i w ścianie zachodniej i w ścianie w schod­ n iej w północno-w schodnim n aro żnik u . Dzi­ siejsze drzw i do ku ch n i ch yba jeszcze nie fu n ­ kcjonow ały, gdyż są ślady , że w ty m czasie wchodziło się n a w iry d a rz p rz y k u c h e n n y przez drzw i w ścianie północnej tu ż p rzy n aro żn ik u północno-w schodnim , w k tó ry m było obok sie­ bie dw oje drzw i, ale nie w ty m sam y m cza­ sie. C ały re fe k ta rz — ów czesną bib liotek ę — p o k ry to jeżeli nie od razu , to w k ró tce k re d o ­ w ym ty n k ie m gładzonym , a n a nim położono polichrom ię, o k tó re j istn ien iu św iadczą szcząt­ ki znalezione pod ty n k ie m H endla. W ty m też czasie w ybito w m urze północnym duże go­ tyck ie okna (d), k tó re zachow ały się do dziś (il. 12). W tedy też zlikw idow ano jed e n z pie­ ców w ścianie południow ej a w ybudow ano no­ w y w ścianie w schodniej. O tw ór do p alen isk a b y ł pod dzisiejszym i schodam i w sieni. Z a­ chow ały się po n im śla d y okopcenia n a ścia­ nie. Piec ten b ył szereg raz y p rze ra b ia n y , w końcu o nim całkow icie zapom niano i k o rzy ­ stano z w cześniejszego kom ina w ścianie po­

łudniow ej. W czasach późniejszych p rzep ro ­ w adzano w re fe k ta rz u niew ielkie zm ian y — oknom dodano renesansow e zw ieńczenia, k tó re zostały pousuw ane przez H endla i dziś w idocz­ ne są tylko na kraw ędzi łu k u okien.

W ty m stan ie sala biblioteczna p rz e trw a ła aż do czasów H endla, k tó ry odnow ił ją po pożarze K rakow a i k laszto ru w 1850 r. O dbił w te d y ty n ­ ki, w y b u rzy ł zam u row an ia renesanso w e w ok­ nach gotyckich i zam urów kę n a d drzw iam i głów nym i, pochodzącą też z okresu ren esan su . Położył now y g ru b y ty n k na sklep ieniu p ra w ­ dopodobnie, a na ścianach na pewno. Z am u ro ­ w ano drzw i w ścianie północnej koło n aro żn ik a północno-w schodniego, a w ykonano now e w sta ry m gotyckim oknie z X III w. (h). Łączyło się to z p rzeniesieniem re fe k ta rz a z przyziem ia gm achu św. Jack a na obecne m iejsce. P o p rz ed ­ nio — jeśli naw et re fe k ta rz się tu zn ajd ow ał — to tylko przejściow o i raczej w sali górnej. Do n ap ad u T ataró w re fe k ta rz a należy szukać w n ajbliższych zabudow aniach k lasz to rn y c h od zachodu i północy. N ajpraw dopodobniej zn a

j-13. Kraków, skarbiec klasztorny dominikanów, mas- w e r k gotycki

13. Dominican Friars Monastery at Cracow — Gothic tracery in the tre asu ry

dow ał się on na zachód od obecnego (C). Po n a ­ padzie refe k ta rz przeniesiono do przyziem ia (D) świeżo w ybudow anego gm achu św. Jacka. W początku X X w. re fe k ta rz o trzy m ał now ą polichrom ię i boazerię. Dalsze losy są już z n a ­ ne.

T ak w ięc w skrócie m ożna by u jąć z dużym praw dopodobieństw em historię, o p artą na n a j­ now szych odkryciach, jednego z bardzo w aż­ nych zabytków K rak o w a jeszcze p rzed lok acyj- nego, h istorię kościoła św. T ró jcy , należącego do n a jsta rsz ej p a ra fii tego m iasta.

N a koniec należałoby zasygnalizow ać niezw y ­ kle in te resu jąc e odkrycia, dokonane w latach

1964— 66 w dzisiejszym skarb cu (E), gdzie w y ­

dobyto na św iatło dzienne X III-w ieczn e re li­ k ty — m asw erki (il. 13), schody w m u rze p ro ­ w adzące do d o rm itoriu m z n a jd u jąc e g o się na piętrze, w sporniki i piec z o gro m n y m okapem . S karbiec z n a jd u je się n a p a rte rz e w e w schod­ niej części klasztoru i przyleg a od północy bez­ pośrednio do gm achu gim n azju m św . Jacka. Pew ne ślad y w skazują, że obecny S k arb iec b ył częścią w iększej budow li o fasadzie długości 22 m, obejm u jącej dodatkowTo te re n trz e c h po­ m ieszczeń sąsiad u jący ch od północy (zob. il. 1 — linia przery w ana). P ro w ad ził do te j bud o ­ w li duży w czesnogotycki p o rta l, którego w ięk ­ szy fra g m en t (k) zachow ał się we w schodniej ścianie dzisiejszego a triu m (F).

kons. Franciszek Studziński '

RECENT DISCOVERIES AND PRESERVAT1NG OPERATIONS CARRIED OUT IN THE REFECTORY OF DOMINICAN FRIARS MONASTERY AT CRACOW

In 1967 the author conducted a range o f preser vatin g opérations in the Dominican Friars Monastery at Cra­ cow . T he above w orks have led to revealing of m any details throwing new light on the history of m ona­ stery’s refectory and at the sam e time allow ing to de­ fine more exactly the tim e and circum stances in w hich this Romanesque building was erected.

Hypotheses as to erection of the building valid up to now suggested the existence of a crypt-typ e D om ini­ can church dating as far back as to the 13-th cen ­ tury. However, m ore detailed investigations are allo ­ w in g to suggest that the refectory m ight be dated to th e early 13-th century and that it is even pre- Dom inican building. According to author’s opinion it could be Trinity church, Cracow’s oldest parish

church. Its dimensions w ere as follow s: about 19 m et­ ers in length, som e 9 m eters in w idth and 7 m eters in height up to ceiling. The church w as constructed of the not too sk illfu lly worked lim eston e cubes. A fter acquiring of the church from the bishop Ivo Odrowąż the Dominican Friars h ave reb u ilt it slig h t­ ly. From those tim es, flor exam ple, dates th e crypt beneath it. It w as not too long after it that the D o­ m inican Friars have gained another church and the Romanesque building has been turned into monastery. The building that w as m eanw hile heightened in the 15-th century has been designed for the m onastery’s library, that, in turn, in 1850 w as replaced b y the refectory. The traces of several reconstructions from the Middle Ages m ay still be clearly seen in places w here the plaster work was rem oved.