J. Kozanecki
Województwo bydgoskie (1952-1955)
Ochrona Zabytków 8/3 (30), 204-209
K R O N I K A
Rye. 167—168. T oruń — B aszta „M o n stran c ja“. S tan sprzed i po konserw acji.
PRACE KONSERWATORSKIE W OJEW ÓDZTW O BYD GOSKIE (1952— 1955)
1. Z a g a d n i e n i a u r b a n i s t y c z n e W zw iązku z odbudow ą i u p o rzą d k o w a niem , n a jb a rd z ie j zniszczonego w w o je w ództw ie bydgoskim , stareg o m ia sta w G r u d z i ą d z u (okres zniszczeń 1944/45). ru n iu o pracow uje szczegółowy plan s ta re - P raco w n ia K on serw acji Z abytków w To go m ia sta w skali 1:1000 o p a rty na s tu diach naukow ych. Od ro k u 1953 p rz y stą piono do odbudow y p o łudniow ej pierzei ry n k u .
Oprócz tego w P.K.Z. w T o ru n iu o p ra c o w u je się in n e m iasta m niej lu b w cale nie zniszczone d z iała n ia m i w o jen n y m i ja k : Toruń, Bydgoszcz, K ruszw ica.
2. M i e j s k i e b u d o w n i c t w o o b r o n n e .
W la ta c h od 1952 do chw ili obecnej p rze p row adza się rem o n t m u ró w obronnych m iast: C hojnic, C hełm na, In ow rocław ia, B rodnicy N adto przeprow adzono w iele p rac badaw czych — terenow ych, oraz p rac n ad re k o n stru k c ją ja k i u k ształto w an iem te re n u daw nych m u r ó w m i e j s k i c h w T o r u n i u . Koło byłej G azow ni M iej skiej trw a ją n a d a l p race k o n se rw ato rsk ie przy re k o n stru k c ji gotyckich fo rty fik a c ji m iejskich będących niegdyś częścią zespo łu obronnego B ram y S ta ro to ru ń sk ie j.
P rzy ośm iobocznej b a s z c i e o b r o n - n e j „ M o n s t r a n c j a “ położonej przy ul. P o d m u rn ej -przeprow adzono p race za bezpieczające, w yrów nano koronę m urów i p o k ry to dachem nam io to w y m (ryc. 167 i 168). Na szczególną uw agę zasłu g u je rów nież p raca przep ro w ad zo n a przy r e k o n stru k c ji ,,D a n s к e r u “ należącego do zabudow ań zam ku krzyżackiego z X IV w., położonego nad brzegiem W isły na p o g ra niczu daw nego S tareg o i Nowego m ia sta (ryc 169 i 170). Z zam k u n a jle p ie j z a chow ał się i p rz e trw a ł do naszych cza sów tzw. „D an sk er“ w k sz tałcie w ieży po łączony z zam kiem g an k iem k ry ty m o p a r tym na sk le p ie n iu łuku. R e k o n stru k c ję tę oparto na istniejących śla d ac h d a w n ie j szych form arch itek to n icz n y ch o b ie k tu b P rzeprow adzono także rem o n ty przy M y siej W ieży w K ruszw icy oraz przy r a t u szowej w ieży w Żninie.
1 W y k o rz y s ta n o ró w n ie ż p r a c ę C. S t e i n b r e c h t ’a ,,T h o rn im M itte la lte r “ .
Ryc. 169— 170. T o ru ń —zam ek. S tan sprzed i po kon serw acji.
3. M i e j s k i e b u d o w n i c t w o r e p r e z e n t a c y j n e i u ż y t e c z n o ś c i p u b l i c z n e j . C h e ł m n o — R a t u s z r e n e s a n s o w y . B udow la z XV I w z cegły, o ty n k o w an a, na p la n ie p ro sto k ąta, zw ieńczona p ię k n ą a tty k ą renesansow ą. Od stro n y w schodniej w ieża, w n aro ż n ik ac h cztery w ieżyczki, k aż d a o odm iennym ksz tałcie i w ysokości. Z ab y tek te n ulega o sta tn io sta le p o stę p u ją cem u zniszczeniu, w obec czego o p rac o w u je się d o k u m e n tac ję tech n ic zn ą na k a p ita ln y re m o n t ob iek tu ; na raz ie przep ro w ad za się tu ta j p rac e za bezpieczające przy sp ęk an y m n aro ż n ik u północno-w schodnim (ryc. 171).
G r u d z i ą d z — P a ł a c „O p a t e k “ w raz z za b u d o w an ia m i k la szto rn y m i b e n ed y k ty n ek . Czas p o w sta n ia k laszto ru przy p ad a na w iek X V II, przebudow y i po w iększenie na w iek X V III. Od ro k u 1952 do 1954 prow adzono odbudow ę ob iek tu do p ro w a d za jąc ją do sta n u surow ego. P ra ce w ykończeniow e k o n ty n u u je obecnie M u zeum P o m o rsk ie ja k o przyszły u ży tk o w nik (ryc. 174— 175).
4. Z a m k i , P a ł a c e , D w o r y G o l u b , pow. w ąb rzesk i. Z a m e k za łożony przez K rzyżaków ok. ro k u 1300, położony na w zgórzu na północny zachód od m ia sta . Z budow any w czw orobok z dzie dzińcem pośrodku. Z am ek przeb u d o w an y w 1623 ro k u przez A nnę W azów nę o trzy m u je c h a ra k te r ren esan so w y (attyka). P r a w ie do połow y X IX w. zam ek zachow a ny był w do b ry m stanie, dopiero w roku
1842 za w aliła się a tty k a sk rzy d ła w schod niego, co spow odow ało za w ale n ie się w szy stk ich sk le p ie ń aż do p iw nic. Z am ek go- lubski p rzew id zian y je st do całk o w itej od budow y. (W ykonano ju ż in w en tary za cję całości w raz z otaczający m te re n e m oraz d o k u m en tację h isto ry czn o -n au k o w ą). W la ta ch 1952—54 przeprow adzono p rac e za bezpieczające przy połudn.-zach. części zam ku. W ro k u 1954 P. K. Z. w T o ru n iu opracow ały p ro je k t w stę p n y odbudow y całości. W o p rac o w a n iu je s t d o k u m e n tac ja techniczna sk rzy d ła zachodniego i p o łu d niow ego (ryc. 172).
K i k ó ł , pow. lipnow ski. P a ł a c z II połowy X V III w iek u niegdyś w łasność Zboińskich, P iw nickich, Nałęczów . W roku 1952 3 została zabezpieczona p ra w a stro n a pałacu. N ad sa lą sejm ik o w ą został założo ny na m u rac h w ieniec żelbetow y i strop, Ryc. 171. C hełm no — Ratusz.
Rye. 172. R u in y zam ku w G olubiu. Ryc. 173. K ik ó ł-p ałac w czasie p ra c k o n
se rw ato rsk ich w r. 1955.
oraz podciąg n ad k o lu m n ad ą od fro n tu , któ rej rów nież groziło ru n ięc ie. W b ieżą cym ro k u p o k ry to p łask i dach n ad salą sejm ikow ą p ap ą i w y sm aro w an o lepikiem , ja k o tym czasow e zabezpieczenie dachu. W ojew ódzki K o n serw ato r Z ab y tk ó w czyni u siln e s ta ra n ie zdobycia k re d y tó w n a c a ł k o w itą odbudow ę i p rze k aza n ie jej n a ce le k u ltu ra ln o -o św ia to w e (ryc. 173).
5. A r c h i t e k t u r a s a k r a l n a . I n o w r o c ł a w — k o ś c i ó ł r o m a ń s k i p. w. N. M. P. tzw. „ R u in a“. Od r. 1953 przep ro w ad za się p race re k o n s tru k cy jn e w n ętrz a kościoła, p o legające n a u su nięciu zniekształcający ch p rzeró b ek w y k o nan y ch głów nie na początku X X w iek u i p rzyw róceniu za bytkow i b ry ły zgodnej z jego c h a ra k te re m stylowym .
N i e s z a w a , pow. alek sa n d ro w sk i. P rzy k o ś c i e l e p a ra fia ln y m p. w. św. J a d w i gi z XV w. przeprow adzono pow ażne p r a ce k o n se rw ato rsk ie, polegające n a w y m ia n ie całej w iężby dachow ej, gdyż na sk u te k niew y starczająceg o p o w iąz an ia po przecznego w ięzarów dachow ych celem pom ieszczenia sklepienia kolebkow ego w m iejsce daw nego stro p u p łaskiego pow stały p arc ia boczne, k tó re rozsadzały m u ry na zew nątrz, zag rażając pow ażnie bezpieczeństw u budow li. D aleko posu n ię ty proces zniszczenia n ara żo n y ch g ó r nych części m urów , w iężby dachow ej i p okrycia dachow ego oraz d a re m n e d w u k ro tn e próby p rzyw rócenia rów now agi statycznej k o n stru k c ji przy pom ocy śc ią gów żelaznych, zadecydow ały o d okonaniu g ru ntow nego rem o n tu z przy w ró cen iem daw nego stro p u płaskiego i zachow aniem dotychczasow ego n ac h y le n ia dachu.
Roboty rem o n to w o -b u d o w lan e zatem o b ejm u ją :
-— w y k o n an ie niezbędnych robót ro z biórkow ych zniszczonych m urów , sta re j w iężby dachow ej łącznie z p u ła p em o raz p o k ry cia dachow ego,
— w y k o n an ie stro p u ż e lb e to w o -p u sta- kow ego zaw ieszonego na podciągach żel betow ych, dźw igających jed n o cześn ie osiow o w ięz ary dachow e,
— w y k o n an ie k o n stru k c ji dachow ej — płatw io w ej i stojakow ej u szty w n io n ej w Ryc. 174—175. G rudziądz — d. k la sz to r b en e d y k ty n e k — w idok od stro n y W isły.
Ryc. 176. M łyniec —- kościół S ta n z 1950 r.
drew n ian y .
płaszczyźnie w ięzarów przy pom ocy za strzałów i kleszczy w płaszczyźnie k a le n i cy — p ła tw ie i m iecze,
— w y k o n an ie p o k ry cia dachow ego z d a chów ki k la szto rn e j i niezbędnych robót b la c h a rsk ic h z b lach y cynkow7ej.
B y d g o s z c z — F a r a z d ru g iej poł. XV w. P rzy p rac ach rem o n to w y ch n a tr a fiono na ślad y o k n a gotyckiego w z a k ry stii na I piętrze, po ostrożnym odkuciu po lew ej stro n ie w y kutego o kna odsłonięto d atę 1545. — O prócz tego n a p ra w ian o m u ry, ukończono dw a w itra ż e do p re z b ite r iu m oraz odkopano m u ry p re z b ite riu m na głębokości m n ie j w ięcej 1 m.
B y d g o s z c z — K o ś c i ó ł r e k t o r s k i (K laryski). B u dow la o c h a ra k te rz e późnorenesansow ym . W czasie oczyszcza nia w ieży z gruzu n a tra fio n o n a przejście w y k o n an e w m iąższu m u ru z p a rte ru na chór, k tó re zostało odsłonięte.
C h e ł m ż a — k o ś c i ó ł p o k a t e - d r a 1 n y p. w. św. T rójcy. B udow la go tycka, halow a, tró j n aw o w a z n ie ty n k o w a - nej cegły. P o pożarze spow odow anym przez uderzen ie piorunu, w y p alo n e m u ry zabez pieczono przez założenie prow izorycznego dachu. W ro k u 1953 w to k u p rac k o n se r w ato rsk ic h ukończono 3 b alkony chóru, oczyszczono ściany i doprow adzono kościół do sta n u użyteczności (ryc. 179).
R oboty k o n se rw a to rsk ie o m niejszym z a k resie p rzeprow adzone były nad to w n a stę p u ją cy ch o b ie k tac h sa k ra ln y c h :
N i e ż y w i ę ć , pow. b rodnicki. P rzy k o ś c i e l e gotyckim o p rzeróbkach X V III-w iecznych, przeprow adzono drobne p race rem ontow e.
T r z e b с z, pow . ch e łm iń sk i — k o ś c i ó ł gotycki. W ro k u 1953 n ap ra w io n o okna, zm urszałe gzym sy oraz oczyszczono w nętrze.
P rzełożenie dachów i u zu p ełn ien ie k o n stru k c ji w ykonano w kościołach m ia sta K oronow a, G olubia i B rześcia K u ja w skiego.
6. B u d o w n i c t w o d r e w n i a n e . A by zabezpieczyć o b iek ty b udow nictw a d rew nianego, przygotow ano w iele d o k u m e n tac ji n aukow ych i in w en tary za cji. W o jew ódzki K o n serw ato r Z ab y tk ó w z a k u p ił in w en tary za cję zabytkow ych obiektów
Ryc. 177. Bydgoszcz — kościół klarysek. O łtarz głów ny. S tan z r. 1955.
Ryc. 178. C hełm no — fra g m e n t m alow ideł ściennych w ra tu sz a .
d rew n ia n y ch ze zbiorów P o lite ch n ik i G d ań sk iej. P rzystąpiono ró w n ież do r e m o n tu d rew n ia n y ch kościołów w M ł y ń - c u (ryc. 176) i P r z y p u ś c i e. O biekty w. w. należą do je d n y ch z n a jsta rsz y c h obiek tó w bud. drew n ian eg o na te re n ie w ojew ództw a bydgoskiego. Kościół d re w n ia n y w P rzy p u ście pow. A lek san d ro w sk i doprow adzono do sta n u pierw o tn eg o tj. zm ieniono p okrycie d ach u dachów ką na gonty oraz przeprow adzono k a p ita ln y r e m o n t ścian.
Dla ra to w a n ia drew n ian eg o b u d o w n i c tw a m ieszkalnego przeprow adzono cal-Ryc. 179. Chełm ża — kolegiata. W idok
w n ętrz a na o łtarz główny.
kow ity rem o n t c h a t podcieniow ych i o k a pow ych w pow iecie chojnickim . P rz e n ie siono także typow ą c h a t ę d re w n ia n ą z W d z y d z T u c h o l s k i c h do tw o rzą cego się m uzeum skanzenow skiego w w o jew ództw ie gdańskim .
7. B u d o w n i c t w o p r z e m y s ł o w e G r u d z i ą d z — s p i c h r z przy u l. S pichrzow ej n r 47. W ro k u 1953 dokona no odbudow y w szystkich k ondygnacji, ,v 1954 zakończono rob o ty rem o n to w o -b u d o w lane.
T o r u ń — W ro k u 1953 p rzep ro w ad zo no rem o n t s p i c h r z a przy ul. Ł az ien nej 16. P rzy s p i c h r z u położonym przy ul. R ab iań sk iej 23 o d resta u ro w a n o ściany zew n ętrzn e oraz założono in sta la c ję gro- m ochronow ą.
8. M a l a r s t w o i r z e ź b a
T o ru ń — s p i c h r z przy ul. Szczytnej nr. 15. Podczas ro b ó t rem ontow ych przy spichrzu dokonano ciekaw ego odkrycia polichrom ii z p rzełom u XV^XVI w ieku. O d k ry te fra g m en ty sta n o w ią rzadkość w m a la rstw ie średniow iecznym , gdyż p osia d ają te m a ty k ę św iecką. O dbito ty n k i i p rzystąpiono do k o n se rw ac ji m alow ideł (fragm entów ). B udynek ze w zględu n a za chow ane ogólne założenie i d etale a rc h ite k toniczne oraz zachow ane m alow idła był — ja k m ożna w nioskow ać — b udynkiem m ieszkalnym .
T o r u ń — k o ś c i ó ł św. Ja k u b a . D u że znaczenie m a ją p ra c e prow adzone nad re s ta u ra c ją w n ętrz a X V I-w iecznego w tym kościele. T u ta j pod ty n k a m i zachow ała się w p ie rw o tn y m sta n ie w sp an iała p o l i c h r o m i a średniow ieczna. W ykonyw ane p rac e polegały na odbiciu ty n k ó w i z a bezpieczeniu m alow ideł.
T o r u ń — M uzeum P om orskie. P rzy w i t r a ż a c h średniow iecznych pocho dzących z kościoła N. M. P. a obecnie w części zn ajd u jący ch się w M uzeum P o m orskim , (rok 1386 i 1400) przep ro w ad zo no p race k o n se rw a to rsk ie p o legające na w zm ocnieniu, zabezpieczeniu i u z u p e łn ie niu siatk i ołow ianej, u zu p e łn ie n iu części b rak u ją c y c h ł.
B y d g o s z c z — W k o ś c i e l e re k to rsk im (K laryski) przeprow adzono p r a ce zabezpieczające i k o n se rw ac ję s t r o p u k a s e t o n o w e g o ozdobionego kw iecistym i o rn am e n tam i, pochodzącego z X V II w ieku. Na łu k u tęczow ym od stro n y naw y o d k ry to resz tk i p o lichrom ii
i S z czeg ó ło w y o p is p r a c u k a ż e się w d r u k u w p rz y g o to w y w a n y m z e s z y c ie I I I „ T e k i K o n s e r w a to r s k ie j“ .
pierwotnej z XVII w. — trzy m edaliony owalne z kom pozycjam i figuralnym i.
Do tego sam ego kościoła rew indykow a no o ł t a r z głów ny z kościoła paraf, z Sypniew a (woj. koszalińskie), pochodzący z kościoła Klarysek. Ołtarz głów ny fundo wany był w r. 1636 przez Annę M odlibogo- w ą z Kruszyna jako legat. Przy likw idacji kościoła w 1836 r. przez rząd pruski, ołtarz ten na podstaw ie uchwały K om isji lik w i dacyjnej został przydzielony do Sypniewa (ryc. 177). Ołtarz drew niany polichrom o w any jest dziełem snycerstwa polskiego z przełomu renesansu i baroku.
W k o ś c i e l e p a r a f . p. w. św. M i kołaja (Fara) dokonano konserw acji o b r a z u z ołtarza głów nego pt. „M. Boska z D zieciątkiem i różą“. Obraz pochodzi z XVI w. — jest to dzieło jeszcze gotyckie, lecz z elem entam i renesansowymi.
О к o n i n, pow. Grudziądz. W kościele parafialnym znajdują się m a l o w i d ł a ścienne pochodzące z trzech epok: gotyckie, późnorenesansowe i barokowe. Stan ich zachowania jest także różny. W roku 1954 w czasie badań ściany odkryto na ścianie płd. dwa duże fragm enty oraz parę drob nych m alow ideł gotyckich, jak i fragm enty m alow ideł z XVII i XVIII w. Stw ierdzo no również istn ien ie polichrom ii na ścia n ie północnej.
C h e ł m n o — R a t u s z . Przeprowadzo no konserw ację m a l o w i d e ł z sali są dowej w ratuszu poch. z 1743 r. (sygn. Jan Roszkowski). M alowidła pokrywają ściany i sklepienie sali, wyobrażają sceny b iblij ne związane z funkcją sądową (ryc. 178).
O r l e , pow. aleksandrowski — k o ś c i ó ł p a r a f i a l n y . Oddano do konser wacji dw ie r z e ź b y g o t y c k i e Ma donny z Dzieciątkiem , pochodzące z końca XIV i 1 poł. XV w., znalezione na strychu podczas objazdu powiatu w r. 1952.
R u n o w o K r a i ń s k i e , pow. sępo- leński — k o ś c i ó ł p a r a f i a l n y . Prze prowadzono konserw ację p o r t r e t ó w Orzelskich z pocz. XVII w., fundatorów kościoła.
W latach sprawozdawczych poddano kon serwacji większą ilość o b r a z ó w sztalu gowych i ołtarzowych z k o ś c i o ł a p a r a f i a l n e g o w Mokrem, pow. grudziądz ki, z kościoła paraf. w L i p n i e i kościoła fil. w M ł у ń с u pow. Lipno.
S k ę p e , pow. Lipno. W k o ś c i e l e OO. Bernardynów przeprowadzono w ka
plicy bocznej konserwację barokowych
m a l o w i d e ł ściennych Żebrowskiego oraz 4 stacji.
]. K o za n ecki
RÓŻNE
PRACE BADAWCZE NA OBSZARZE OSTROWIA TUMSKIEGO
WE WROCŁAWIU
Bogaty materiał naukowy przyniosło
opracowanie studium historyczno-urbani- stycznego Ostrowia Tumskiego w e Wro cławiu przeprowadzone w ubiegłym roku przez Komórkę Badań Studiów W rocław skiego Zakładu P.K.Z,. przy współpracy spe
cjalistów różnych dziedzin nauki.
Między innym i stwierdzono istnienie licz nych partii murów średniowiecznych, co w konfrontacji z m ateriałami ikonograficz nymi wskazuje na zasięg zabudowy gotyc kiej Ostrowa (ryc. 181).
Natrafiono na dalsze fragm enty m urów średniowiecznych w piwnicach zburzonych budynków na terenie dawnego zamku le żącego w płn.-zach. części wyspy. Dokładne zbadanie murów średniowiecznych na tym terenie pozwala na sprawdzenie znanego z ikonografii (plany i szkice Weinera, Wernera, Meriana, Geislera i innych) częściowego zarysu zespołu budynków zw a nego na starych planach i sztychach zam kiem (ryc. 180).
Interesujące jest zestawienie istniejących resztek m urów średniowiecznych z planem obwarowań grodu i podgrodzia opracow a nym przez dr W. Koćkę ’) w w yniku badań archeologicznych prowadzonych w latach 1948— 1951. Okazuje się bowiem, że na roz m ieszczenie zabudowy gotyckiej w płynął w ał w czesno-średniowieczny, który okreś lił zasięg wcześniejszej zabudowy w e wnętrznej istniejącej w momencie przy stępowania do prac oraz zapew nił dobre podłoże pod fundamenty.
Podczas opracowywania studium stw ier dzono również istnienie bardzo ciekawych reliktów świeckiego budownictwa średnio wiecznego na płn.-w sch. skraju terenu zam kowego. M ianowicie w kilkakrotnie przebu dowanym budynku przy ul. św. Marcina, użytkowanym obecnie przez s. s. de Notre Dame, natrafiono obok licznych fragm en tów murów średniowiecznych na dwa w n ę trza gotyckie, z których jedno zasługuje na szczególną uwagę. Sala ta ograniczona czterema ścianam i o wątku gotyckim po siada od strony płn. dwuprzęsłowy w ykusz przykryty dwoma sklepieniam i krzyżowymi. Wymiary wnętrza wynoszą ok. 8 X 4 m. wymiary w ykuszu ok. 4,60X2,30 m.
Ostro-1 Z u p e łn ie p e w n y je s t u k ła d w a łu w części z a c h o d n ie j, n a to m ia s t w p o z o s ta ły c h p rz e b ie g s tw ie rd z o n y f r a g m e n ta r y c z n y m i s o n d a ż a m i m o ż e u le c p e w n y m p rz e su n ię c io m w w y n ik u b a d a ń sz c z e g ó ło w y c h , a c z k o lw ie k o g ó ln y z a r y s n a le ż y u w a ż a ć za p e w n y .
