Arnold Bernaciak
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomiki Przestrzennej i Środowiskowej
relAcJe GoSpoDArKA-śroDoWiSKo W polSce. FAZy i proceSy ZMiAN
Streszczenie: Relacje pomiędzy systemem społeczno-gospodarczym i ekosystemami charakteryzuje ciągła zmienność. Pod wpływam oddziałujących czynników endo- i egzo- genicznych układ gospodarka-środowisko przemieszcza się do kolejnych faz rozwojo- wych. W Polsce w latach 1988–2010 wyróżnić może cztery kolejne fazy. Różnią się one między sobą poziomem presji wywoływanej przez gospodarkę na otoczenie przyrodni- cze, stanem środowiska i poziomem działań reakcyjnych podejmowanych przez system społeczno-gospodarczy.
Słowa kluczowe: system społeczno-gospodarczy, środowisko przyrodnicze, presja, ewolucja.
Wstęp
Relacje zachodzące pomiędzy systemem społeczno-gospodarczym a jego otocze- niem przyrodniczym podlegają ciągłej zmienności. Kierunek i tempo zachodzą- cych zmian są specyficzne dla danego układu gospodarka-środowisko i zależą od endogenicznych i egzogenicznych wobec niego czynników. Do czynników endo- genicznych należą np. wielkość i struktura gospodarki, przymioty społeczeństwa oraz cechy środowiska naturalnego. Z kolei czynniki egzogeniczne to np. uwarun- kowania prawne tworzone na wyższym od analizowanego szczeblu organizacji życia politycznego (np. konwencje międzynarodowe, regulacje Unii Europejskiej), ogólnoświatowe trendy społeczne czy globalne uwarunkowania środowiskowe.
Część z oddziałujących czynników ma charakter stabilizacyjny i utrzymuje układ w stanie równowagi. Inne powodują wytrącenie układu ze stanu równowagi i prze- mieszczenie go w miejsce, w którym ponownie osiąga równowagę, jednak przy zamienionych wielkościach, charakteryzujących go parametrów. W długim czasie obserwowane jest przemieszczanie się układu pomiędzy kolejnymi stanami rów- nowagi określanymi inaczej jako fazy rozwoju.
Szczególnej zmienności poddane są relacje gospodarka-środowisko w syste- mach społeczno-gospodarczych przechodzących okres intensywnych przemian.
Procesy zmian zachodzą w szybszym tempie, a poszczególne fazy rozwoju są bardziej zauważalne. Łatwiej również zidentyfikować czynniki wpływające na zachodzące procesy ewolucyjne. Taki charakter mają zmiany w zakresie relacji gospodarka-środowisko w Polsce w okresie transformacji ustrojowej.
Modelem niezwykle przydatnym w analizie wzajemnych relacji pomiędzy sys- temem społeczno-gospodarczym i jego otoczeniem przyrodniczym jest łańcuch przyczynowo-skutkowy presja-stan-reakcja. Pozwala on identyfikować zmiany przedmiotowych relacji w trzech oddzielnych, jednak silnie powiązanych ze sobą etapach: presji systemu na środowisko, stanu ekosystemów i reakcji systemu spo- łeczno-gospodarczego na zmieniający się stan otoczenia przyrodniczego. Przed- stawiony w modelu związek pomiędzy poszczególnymi etapami zwraca uwagę na dynamiczny charakter relacji gospodarka-środowisko. Ukazuje jej tendencję do ciągłych, ewolucyjnych zmian.
Celem niniejszego artykułu jest identyfikacja zmienności układu gospodarka- -środowisko w Polsce w okresie minionych 23 lat. Opierając się na modelu presja- -stan-reakcja, zmierza się do wyróżnienia charakterystycznych faz analizowanej relacji. Podjęta zostaje również próba opisu procesów zachodzących w ramach każdej z wyróżnionych faz.
1. Metodyka i zakres badania relacji gospodarka-środowisko w układzie presja-stan-reakcja
W badaniu relacji gospodarka-środowisko zastosowano podejście przyczynowo- -skutkowe, oparte na schemacie presja-stan–reakcja (pressure-state-response) [Bartelmus 1994; OECD 1993]. Wzorowano się na typologii wskaźników zapro- ponowanej przez de Bruyna [2000, s.66]. Skorzystano, szczególnie po względem metodycznym, z doświadczeń wcześniej przeprowadzonych badań w przedmioto- wym zakresie [Bernaciak 2009]. Badaniem objęto trzy etapy relacji zachodzących pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a jego otoczeniem społeczno-gospodar- czym (rysunek1).
Pierwszy etap to presja systemu społeczno-gospodarczego na środowisko.
W efekcie zachodzących procesów gospodarczych zarówno w zakresie produk- cji, jak i konsumpcji ekosystemy są poddane ciągłemu oddziaływaniu niekorzyst- nych czynników. Presja powoduje określone zmiany stanu środowiska. Stan ten, a w szczególności zachodzące w nim zmiany, stanowią drugi etap analizy. W trze- cim etapie następuje reakcja systemu społeczno-gospodarczego na zmiany, które zaszły w środowisku. Reakcja ta może mieć różny charakter. Może się sprowadzać
Reakcja Produkcja i konsumpcja Presja Stan środowiska
Wpływ na funkcje środowiskowe Zużycie walorów
i zasobów środowiskowych Dobrobyt
Wartość walorów i zasobów środowiskowych
rysunek. 1. łańcuch przyczynowo-skutkowy relacji gospodarka- -środowisko
Źródło: [Kuik i Gilbert 1999, s. 723, zmienione]
do działań politycznych, prawnych czy inwestycyjnych, w których efekcie nastąpią zmiany w zakresie presji systemu społeczno-gospodarczego na środowisko1.
Badanie zachodzących w czasie zmian w zakresie każdego z wyróżnionych elementów łańcucha przyczynowo-skutkowego: presji, stanu i reakcji, przeprowa- dzono z wykorzystaniem miernika syntetycznego skonstruowanego na podstawie odpowiednio dobranych zmiennych. Dla każdego z powyższych etapów wyróż- niono siedem charakteryzujących go zmiennych (tabela 1). Dobierając zmienne opisujące poszczególne etapy relacji, wybrano takie, które charakteryzują różne komponenty środowiska (grunty, wody, powietrze, zasoby geologiczne, żywe zasoby przyrody). Dla konstrukcji miernika syntetycznego presji [MSp] wyko- rzystano zmienne charakteryzujące oddziaływanie na powierzchnię ziemi, zasoby geologiczne, wody i powietrze. Włączono także zmienną ukazującą presję zwią- zaną z gospodarowaniem odpadami. Miernik syntetyczny ukazujący stan środo- wiska [MSs] zawiera w sobie zmienne opisujące powierzchnię ziemi, wody i żywe zasoby przyrody. Niesie ze sobą również informacje związane z gospodarowaniem odpadami. Reakcja systemu społeczno-gospodarczego została ukazana za pomocą miernika syntetycznego [MSr] obejmującego zmiany zakresie emisji do powietrza, gospodarowania gruntami, lasami, wodami, żywymi zasobami przyrody. Ujęto w nim również wielkość nakładów finansowych przeznaczanych na działalność w zakresie ochrony środowiska.
Możliwość doboru zmiennych była w znacznym stopniu ograniczona dostęp- nością danych. W przypadku wielu z nich, gromadzonych przez urzędy staty- styczne, brak jest ciągłości. Dla innych, w okresie, który stanowi zakres czasowy niniejszych badań, zmieniona została metodyka pozyskiwania informacji i w kon- sekwencji dane są nieporównywalne.
1 Czasami do powyższego schematu dodaje się jeszcze jeden element – wpływ zmienionego stanu środowiska na społeczeństwo. Więcej na ten temat: [Kuik i Gilbert 1999, s.723].
tabela 1. Wykorzystane w badaniach zmienne presji, stanu i rekcji etap relacji
presja stan reakcja
powierzchnia gruntów leśnych wyłączonych na cele nieleśne (w ha)
powierzchnia gruntów zdewa- stowanych i zdegradowanych (w ha)
powierzchnia gruntów zrekulty- wowanych (w ha)
wydobycie węgla kamiennego
(w mln Mg) powierzchnia gruntów leśnych
(w tys. ha) powierzchnia lasów ochronnych w zarządzie Lasów Państwo- wych (w tys. ha)
pobór wody na potrzeby go- spodarki narodowej i ludności (w hm3)
zasoby eksploatacyjne wód pod-
ziemnych (w hm3) liczba oczyszczalni ścieków (w liczbie sztuk)
emisja dwutlenku siarki (w Gg) niezrekultywowane tereny skła- dowania odpadów, z wyłącze- niem komunalnych (w ha)
zdolność urządzeń przekaza- nych do eksploatacji w zakresie redukcji zanieczyszczeń gazo- wych (w tys. Mg/rok)
emisja ołowiu (w Mg) stan liczebny populacji żubra
(w liczbie sztuk) zdolność urządzeń przekaza- nych do eksploatacji w zakre- sie unieszkodliwiania odpadów (w tys. Mg/rok)
ścieki przemysłowe odprowa- dzone do wód powierzchnio- wych i do ziemi (w hm3)
stan liczebny populacji jelenia
(w liczbie sztuk) powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych praw- nie chroniona (w tys. ha) odpady z wyłączeniem komu-
nalnych wytworzone w ciągu roku (w tys. Mg)
odsetek długości rzek z wodami
pozaklasowymi (w %) udział nakładów inwestycyj- nych na środki trwałe w zakresie ochrony środowiska (w % PKB)
Dla każdej zmiennej zgromadzono dane z lat 1988–2010. Pierwszy rok bada- nego okresu obejmuje koniec epoki gospodarki centralnie planowanej. Z kolei 2010 rok jest ostatnim dla którego, w okresie przygotowywania niniejszego arty- kułu, dostępne były dane statystyczne.
Część zmiennych wykorzystanych do opisu stanu środowiska miała charakter destymulant (powierzchnia gruntów zdegradowanych i zdewastowanych, niezre- kultywowane tereny składowania odpadów, odsetek długości rzek z wodami poza- klasowymi). Wymagały one doprowadzenia do postaci stymulant. Przekształcenia destymulant w stymulanty dokonano zgodnie ze wzorem:
1 ,
j D
j j
X = X c
+ gdzie:
Dj
X – zmienna o charakterze destymulanty,
Xj – zmienna doprowadzona do postaci stymulanty, c – stała.j
W przypadku zmiennych ukazujących presję gospodarki na środowisko nie zachodziła konieczność ujednolicenia, gdyż wszystkie posiadały charakter desty- mulant. Następnie dane poddane zostały normalizacji poprzez unitaryzację. Prze- prowadzono ją zgodnie ze wzorem:
min maxj jmin ,
j
j j
X X
Z X X
= −
− gdzie:
Zj – zmienna o znormalizowanych wartościach,
Xj – zmienna w postaci stymulanty (doprowadzona do tej postaci jeżeli pierwotnie miała charakter destymulanty),
minj
X – minimalna zaobserwowana wartość zmiennej,
maxj
X – maksymalna zaobserwowana wartość zmiennej.
Powyższe zabiegi umożliwiły zastąpienie zróżnicowanych zakresów zmienno- ści stałym zakresem 0;1 , a w efekcie wzajemną porównywalność danych.
Pozwoliło to na agregację wartości zmiennych i skonstruowanie mierników syn- tetycznych opisujących dynamikę presji otoczenia społeczno-gospodarczego na środowisko przyrodnicze [MSp], stanu środowiska [MSs] i reakcji systemu spo- łeczno-gospodarczego [MSr]. Zastosowano formułę miernika syntetycznego opi- saną wzorem:
1 K ,
i j ij
j
MS w z
=
=
∑
gdzie:
MSi – miernik syntetyczny,
zij – wartość znormalizowanej zmiennej Zj w obiekcie i (j = 1, 2, …, K), wj – waga zmiennej Zj.
Przyjęto, że wszystkie zmienne w jednakowy sposób wpływają na ocenę obiektu i, czyli:
j 1
w =K dla j = 1, 2, …, K.
W efekcie miernik syntetyczny przyjmuje postać:
1
1 K .
i ij
j
MS z
K =
=
∑
Zagregowane zmienne ukazujące presję, stan i reakcję w kolejnych latach okresu 1988–2010 przedstawiono na odpowiednim wykresie. Na każdy wykres nanie-
siono również krzywą ukazującą kształtowanie się w poszczególnych okresach wartości PKB per capita stanowiącego tło i punkt odniesienia badań relacji gospodarka-środowisko.
Badania zostały przeprowadzone w latach 1988–2010. Objęto nimi cały okres transformacji systemowej Polski. Pierwszy rok badanego zakresu obejmuje jeszcze poprzedni system społeczno-gospodarczy. Rok 2010 jest ostatnim, dla którego dostępne były dane statystyczne w momencie przeprowadzania badań. Wykorzy- stane do badań dane pochodziły z baz GUS i Econstat.
2. Zmienność relacji gospodarka-środowisko w polsce w układzie presja-stan-reakcja
W badanym okresie zaznacza się duża zmienność wszystkich analizowanych czynników (rysunek 2). Produkt krajowy brutto charakteryzował się systematycz- nym wzrostem, począwszy od 1992 roku. Jedynie w początkowych latach okresu badawczego zanotowano jego malejący charakter. W przeliczeniu na jednego mieszkańca wartość PKB w 1988 roku, wyrażona w cenach stałych z 2011 roku wynosiła 16 032 zł. Spadek wielkości produkcji, charakterystyczny dla pierwszych lat okresu transformacji, doprowadził do obniżenia wartości PKB do niewiele powyżej 14 tys. zł. Według danych Econstat najniższa wartość została zanotowana w 1991 roku i wyniosła 14180 zł na jednego mieszkańca. Od tego czasu notowany jest ciągły wzrost wartości produktu krajowego. W 1998 roku przekroczyła ona granicę 20 tys. zł, a dziesięć lat później 30 tys. zł. W 2010 roku na każdego miesz- kańca Polski przypadało 32 414 zł wytworzonego PKB.
Presja na środowisko charakteryzuje się dwoma wyraźnie odmiennymi okre- sami. Pierwszy z nich, obejmujący lata 1988–1991, to bardzo silny jej spadek.
W tym czasie wartość presji, wyrażona przyjętym miernikiem syntetycznym MSp, zmniejszyła się o prawie 90%. Czynniki, które zadecydowały o takim charakterze zmian, miały zarówno charakter gospodarczy, jak i polityczny, społeczny i instytu- cjonalny. Czynniki gospodarcze to przede wszystkim słabnąca kondycja przemysłu, restrukturyzacja gospodarki oraz wynikająca ze zmian prawnych internalizacja śro- dowiskowych efektów zewnętrznych skutkująca włączaniem kosztów środowisko- wych w koszty funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Czynniki polityczne związane są z wynegocjowanym w trakcie obrad Okrągłego Stołu włączeniem polityki ekologicznej w politykę państwa. Efektem przyjętych decyzji było okre- ślenie polityki ekologicznej państwa uchwalonej przez Sejm w maju 1991 roku.
Dokument ten, po raz pierwszy w historii przyjęty na tak wysokim szczeblu, defi- niował kierunki działań, priorytety, cele i zadania w zakresie ochrony środowi- ska, konieczne dla wszystkich podmiotów życia społeczno-gospodarczego w Pol- sce. Okres 1988–1991 to również czas zachodzących zmian instytucjonalnych.
0 5 10 15 20 25 30 35
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 PKB na mieszkańca (w tys. zł)
Presja (w MSp), stan (w MSs), reakcja (w MSr)
rok
presja stan reakcja PKB
rysunek 2. relacje gospodarka-środowisko oraz produkt krajowy brutto w polsce w latach 1988–2010
Źródło: Opracowano na podstawie danych statystycznych GUS i Econstat
W 1989 roku powstał Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wod- nej oraz fundusze wojewódzkie. W 1991roku, na mocy odpowiedniej ustawy, prze- organizowane zostało funkcjonowanie państwowej inspekcji ochrony środowiska [Ustawa z 20 lipca 1991]. Z kolei w efekcie przeprowadzonej w 1990 roku reformy administracyjnej wiele z odpowiedzialności za ochronę środowiska zostało przeka- zane samorządom gminnym, powiatowym i wojewódzkim. Pod wpływem wszyst- kich powyższych czynników zmianom zaczęła ulegać również świadomość eko- logiczna społeczeństwa, a szczególną rolę w tym zakresie odegrało postępujące urealnienie cen zasobów środowiska.
Drugi charakterystyczny okres w kształtowaniu się presji systemu społeczno- -gospodarczego na środowisko to lata 1992–2010. W okresie tym nie zanotowano już tak silnych spadków. Presja ulegała fluktuacjom, w czasie których fazy wzrostu przeplatały się z fazami spadku. Fazy wzrostu to lata 1992–1994, 1996–1998, 2000, 2003–2004 i 2006–2007. Notowane zmiany wahały się w niewielkim zakre- sie wartości 0,1–0,3 przyjętego miernika syntetycznego. Należy zwrócić uwagę, że od 2004 roku zmniejszała się amplituda obserwowanych fluktuacji. Wyjaśnie- niem charakterystyki tego okresu może być coraz dalej postępująca stabilizacja życia społeczno-gospodarczego. Po silnym spadku presji, notowanym w latach 1988–1991, osiągnęła ona pewien akceptowalny przez społeczeństwo stan. Fluk- tuacje były związane ze zmiennością ogólnej sytuacji gospodarczej, pojawiających
się nowych uregulowań prawnych dotyczących relacji gospodarka-środowisko i przystosowywaniem się podmiotów gospodarczych do zmienionych warunków działania.
W latach 1988–2010 systematycznie poprawiał się stan środowiska. Począt- kowo, w okresie 1988–2002, dynamika zmian była stosunkowo mała. Przez 14 lat stan środowiska poprawiał się w zakresie wartości od 0 do 0,4 przyjętego miernika syntetycznego MSs. Daje to średnioroczną poprawę o wartości 0,03 MSs. Dyna- mika zwiększała się dwukrotnie po 2002 roku. Kolejne 10 lat charakteryzowała poprawa w zakresie wartości MSs od 0,4 do 1. Średnioroczny przyrost wynosił więc w tym okresie 0,06 MSs.
W przebiegu krzywej stanu środowiska można zauważyć dwa charaktery- styczne skoki jej wartości. Pierwszy z nich nastąpił w latach 1994–1995. Krzywa z poziomu wartości 0–0,1 MSs została wyniesiona na poziom 0,3–0,4 MSs. Taka jej wartość utrzymała się do 2003 roku. Wówczas rozpoczął się drugi skok, który przypadł na lata 2003–2005. Tym razem krzywa została wyniesiona na poziom 0,8–1 MSs.
Charakter zmian w zakresie stanu środowiska był efektem systematycznego ograniczania presji systemu społeczno-gospodarczego na ekosystemy. Jed- nak proces ten był spowalniany zjawiskiem opóźnienia w czasie. Ekosystemy wymagały odpowiedniego czasu na odbudowę swoich struktur, przywrócenie wszystkich procesów i funkcji. Szybkim zmianom presji nie towarzyszyło zatem równie szybkie polepszenie stanu środowiska przyrodniczego. Poprawa się ujaw- niała, ale dynamika zmian była niewielka. Pierwsze jej przyspieszenie następiło w 1995 roku. Największa dynamika poprawy stanu ekosystemów ujawniła się dopiero po 2003 roku – kilkanaście lat od największego spadku presji systemu społeczno-gospodarczego.
Drugim czynnikiem przyczyniającym się do poprawy stanu środowiska była, obok spadającej presji, reakcja systemu społeczno-gospodarczego na stan eko- systemów. Reakcja osiągnęła swoje maksimum w 1997 roku. Do tego czasu utrzymywała się ona na stosunkowo wysokim poziomie – 0,4–0,6 miernika syn- tetycznego MSr. Szczególny jej wzrost zauważalny jest od 1995 roku. Przebieg krzywej wskazuje, iż w początkowym okresie transformacji gospodarczej priorytet działań władz stanowiły reformy gospodarcze i społeczne. Dopiero po wstępnym uporządkowaniu spraw w tych obszarach nastąpił czas na intensyfikację działań w zakresie ochrony środowiska. Nie bez znaczenia był również wpływ Unii Euro- pejskiej – z jednej strony jako podmiotu wpierającego finansowo podejmowane w Polsce działania, a z drugiej – jako organizacji, która stawiała z tytułu udzie- lanego wsparcia, jak i później z tytułu integracji, określone wymagania. Zacho- dzące zmiany instytucjonalne, coraz większe środki finansowe przeznaczane na ochronę środowiska pozwalały podejmować działania reakcyjne w odpowiedzi na nie najlepszą kondycję ekosystemów. Działania te w dłuższym czasie istotnie
przyczyniały się do poprawy stanu środowiska przyrodniczego. Od 1998 roku nastąpił spadek intensywności działań reakcyjnych. W 2001 roku osiągneły one poziom poniżej 0,2 MSr. W zakresie 0,1–0,2 MSr krzywa utrzymywała się do końca okresu badawczego. Jednakże podjęte wcześniej działania reakcyjne, jak również obniżona znacznie presja systemu społeczno-gospodarczego na środo- wisko pozwalały na ciągłą poprawę stanu środowiska, notowaną także pomimo malejącego poziomu działań reakcyjnych.
3. Fazy rozwoju relacji gospodarka-środowisko
Zmiany w zakresie antropogenicznej presji na środowisko, stanu ekosystemów i działań relacyjnych podejmowanych przez system społeczno-gospodarczy w latach 1988–2010 pozwalają wyróżnić kilka charakterystycznych faz (rysunek 3, tabela 2). Poszczególne fazy różnią się między sobą poziomem wartości oraz kierunkiem i tempem zmian każdego z analizowanych elementów. Obserwowane zjawiska pozwalają wyróżnić cztery fazy, przypadające kolejno na lata: 1988–1991 (faza I), 1991–1994 (faza II), 1994–2003 (faza III), 2003–2010 (faza IV). Oczy- wiście trudno dla każdej z tych faz wyznaczyć konkretną cezurą czasową. Należy przyjąć, że w danym roku następował zarówno koniec jednej fazy, jak i początek kolejnej. Stąd lata graniczne poszczególnych faz nakładają się na siebie. Pozwala to wskazać na ewolucyjny charakter zachodzących przemian. Zamknięcie granic poszczególnych faz w konkretnie przyjętym roku nieprawdziwie wskazywałoby, że dokładnie 31 grudnia danego roku kończyła się jedna faza, a 1 stycznia następ- nego roku zaczynała kolejna, co oczywiście nie byłoby zgodne z naturą procesów zachodzących w relacjach gospodarka-środowisko.
Faza I kształtowania się relacji gospodarka-środowisko w Polsce w badanym okresie przypadała na lata 1988–1991. Był to czas szybko zachodzących zmian politycznych, społecznych i gospodarczych. Jednocześnie notowana była recesja gospodarcza – produkt krajowy wykazywał tendencję malejącą. Charakterystyczną cechą pierwszej fazy była niezwykle dynamicznie spadająca presja systemu spo- łeczno-gospodarczego na ekosystemy. Jej wartość zmniejszyła się prawie o 90%
– z poziomu 1 do niewiele ponad 0,1 przyjętego miernika syntetycznego MSp.
W efekcie stan środowiska przyrodniczego nieznacznie się poprawił – krzywa wykazywała tendencję rosnącą. Zjawiskom tym towarzyszył zmniejszający się poziom działań reakcyjnych.
Faza II to lata 1991–1994. Był to okres wyhamowania intensywnych reform związanych z transformacją ustrojową. Jednocześnie, po okresie recesji, zaczęła rosnąć wartość PKB. W okresie tym notowano niewielkie zmiany każdego z ana- lizowanych elementów. Zatrzymany został notowany w poprzedniej fazie spadek presji, która wykazała teraz nieznaczną tendencję rosnącą. Stan środowiska oraz reakcja systemu społeczno-gospodarczego pozostały praktycznie niezmienne przez całą tę fazę.
0 5 10 15 20 25 30 35
0,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0
1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 PKB na mieszkańca (w tys. zł)
Presja (w MSp), stan (w MSs), reakcja (w MSr)
rok
presja stan reakcja PKB
FAZA I
FAZA II
FAZA III
FAZA IV
rysunek 3. Fazy kształtowania się relacji gospodarka-środowisko w polsce w latach 1988–2010
Źródło: Opracowano na podstawie danych statystycznych GUS i Econstat
Druga połowa lat dziewięćdziesiątych i początek lat dwutysięcznych to okres inten- sywnych przygotowań Polski do integracji z Unią Europejską. Związane z tym procesy to główny czynnik kształtujący relacje zachodzące pomiędzy systemem społeczno-gospodarczym a środowiskiem przyrodniczym w fazie III, która przypa- dała na lata 1994–2003. W fazie tej produkt krajowy znalazł się na ścieżce systema- tycznego wzrostu. Charakterystyczną cechą była znaczna dynamika, początkowo rosnąca, a później malejąca, reakcji systemu społeczno-gospodarczego. Wartość miernika syntetycznego początkowo wzrastała z 0,4 do 0,9 MSr, by następnie, w ostatnim roku fazy, spaść do wartości bliskiej 0,1. Faza III to również znaczna poprawa stanu środowiska. Na początku fazy krzywa stanu środowiska podnosiła się z poziomu 0,1 MSs do poziomu powyżej 0,3 MSs. Na tym poziomie pozostała do końca fazy. Z kolei presja na środowiska wykazywała dość znaczne fluktuacje. War- tość miernika syntetycznego MSr oscylowała w tym przypadku w zakresie 0,1–0,3.
Faza IV obejmowała lata 2003–2010. Przypadała na okres pierwszych lat członkowstwa Polski w Unii Europejskiej. W latach tych kontynuowany był wzrost PKB. Charakterystyczną cechą tej fazy jest znaczna, nienotowana wcześniej, poprawa stanu środowiska. Miernik syntetyczny osiągnął wartość maksymalną, wzrastając z poziomu niewiele przekraczającego 0,4. W fazie tej nastąpiło również wytłumienie amplitudy fluktuacji presji na środowisko. Jej wartość koncentrowała się wokół poziomu 0,15–0,2 MSp. Przełamano również spadek krzywej reakcji. Jej
wartość stabilizowała się na poziomie około 0,1 MSr. Faza IV bardzo przypomi- nała fazę II. Na podobnym poziomie kształtował się poziom presji na środowisko i poziom działań reakcyjnych. Jednak zdecydowanie obydwie fazy różni stan śro- dowiska. Dzięki spadkowi presji notowanej w fazie I oraz działaniom reakcyjnym fazy III stan środowiska w fazie IV osiągnął dziesięciokrotnie wyższy poziom, aniżeli notowany w fazie II.
Wyróżnione fazy relacji gospodarka-środowisko znacznie różnią się między sobą. Każda z nich posiada charakterystyczny, dynamiczny układ trzech analizo- wanych kategorii: presji, stanu i reakcji (tabela 2). Faza I może zostać określona fazą spadku presji. Malejąca presja stanowiła bowiem czynnik najbardziej charak- terystyczny dla tej fazy. Faza II to czas niskiej stabilizacji. W okresie tym stabili- zowały się wartości wszystkich analizowanych czynników. Jednakże stabilizacja nastąpiła przy stosunkowo niskim poziomie wartości stanu środowiska. Kolejna faza to faza reakcji. Intensywność podejmowanych przez system społeczno-gospo- darczy działań reakcyjnych to jej najbardziej charakterystyczny element. Ostatnia faza była charakteryzowana przez znaczną poprawę stanu środowiska przy jedno- czesnej ponownej stabilizacji presji i reakcji. Ze względu na notowaną poprawę stanu ekosystemów faza ta jest określona mianem wysokiej stabilizacji.
tabela 2. cechy poszczególnych faz relacji gospodarka-środowisko w polsce w la- tach 1988–2010
Faza okres Nazwa charakterystyka
presja stan reakcja
I 1988–1991 spadek presji bardzo silny
spadek niewielki wzrost znaczny spadek II 1991–1994 niska stabilizacja niewielki wzrost utrzymany
poziom utrzymany
poziom III 1994–2003 reakcja znaczne
fluktuacje znaczmy wzrost znaczny wzrost a następnie znaczny spadek IV 2003–2010 wysoka
stabilizacja wytłumienie
fluktuacji znaczmy wzrost przełamania spadku
4. relacje gospodarka-środowisko w polsce na tle przemian globalnych
Opisując zmiany w zakresie relacji gospodarka-środowisko w Polsce, nie można uniknąć ich interpretacji w wymiarze globalnym. Bodźcami przyczyniającymi się do przedstawionych powyżej zmian w układzie gospodarka-środowisko stały się, obok analizowanych wcześniej czynników endogenicznych, czynniki egzo- geniczne – trzy potężne procesy zachodzące w otoczeniu społeczno-polityczno-
-gospodarczym2. Należą do nich: kryzys ekologiczny i podejmowane w związku z nim inicjatywy (tzw. „ekologizacja”), demokratyzacja życia społecznego i gospo- darczego oraz postęp cywilizacyjny. Procesy te mają różną naturę i odmienną genezę, a różne podmioty polityczne i społeczne są ich kreatorami i stymulatorami.
Zaznaczający się w wymiarze globalnym kryzys ekologiczny przyczynił się do szeregu strategicznych inicjatyw podejmowanych przez organizacje między- narodowe, regionalne i lokalne. Konieczność podjęcia działań ograniczających jego rozprzestrzenianie się zaowocowała mnogością inicjatyw zmierzających do przyjmowania deklaracji, koncepcji, strategii czy polityki na każdym z wymie- nionych powyżej szczebli. Często znajdowało to odzwierciedlenie w przepisach stanowionego prawa (konwencje, prawo Unii Europejskiej, prawo krajowe) oraz wdrażanych za jego pomocą instrumentów ochronnych. Czynnik ten w znacznej mierze przyczynił się do obserwowanych w Polsce zmian instytucjonalnych pro- wadzących do przedstawionych powyżej zmian relacji gospodarka-środowisko.
Na istotne znaczenie demokracji w kształtowania relacji pomiędzy systemami gospodarczym i przyrodniczym wskazuje Fukuyama [1996, s. 173]. Dowodzi on, że ład demokratyczny sprzyja efektywnemu rozwiązywaniu problemów ujawnia- jących się na ich pograniczu. Szczególne znaczenie dla zmian relacji w układzie gospodarka-środowisko w Polsce miała fala demokratyzacji, która swoim zasię- giem objęła państwa Europy Środkowej i Wschodniej na przełomie lat osiem- dziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Pozwoliła otworzyć się na dorobek i doświadczenie innych państw w zakresie podejmowanych działań ochronnych.
Umożliwiła włączenie Polski w liczne przedsięwzięcia podejmowane na szcze- blu ponadkrajowym. Uczestnictwo w międzynarodowych strukturach polityczno- -gospodarczych dało możliwość (będąc jednocześnie obowiązkiem) stosowania najlepszych dostępnych instrumentów polityki ekologicznej.
Z kolei postęp cywilizacyjny, jak wskazuje Toffler [1997, s. 440–442], przy- czynia się do zmiany świadomości człowieka i całych społeczeństw. Wraz z jego następstwem postawa prośrodowiskowa staje się wręcz normą społeczną. System społeczno-gospodarczy mocno ingerujący w środowisko przyrodnicze postrze- gany jest jako relikt przeszłości – „cywilizacji drugiej fali”. Wzrost ilości i jakości dostępnych dóbr konsumpcyjnych, powszechność oświaty czy rosnąca zdrowot- ność mieszkańców to tylko niektóre czynniki wpływające na stan świadomości społeczeństwa w zakresie jego relacji z otoczeniem przyrodniczym.
Wszystkie wymienione powyżej procesy stanęły u podstawy zachodzących w Polsce przemian w zakresie relacji pomiędzy gospodarką i środowiskiem. Były czynnikami przemieszczającymi układ gospodarka-środowisko do jego kolejnych faz rozwojowych.
2 W niniejszej pracy analiza jest prowadzona w odniesieniu do Polski. Omawiane czynniki mają jednak charakter uniwersalny i można by je stosować także w badaniu relacji gospodarka-środowisko zachodzących w innych państwach.
Zakończenie
Relacje gospodarka-środowisko w Polsce w okresie transformacji ustrojowej charakteryzują cztery fazy rozwoju oddzielone trzema wyraźnie zaznaczonymi przełomami. W każdej z wyróżnionych faz odmiennie kształtują się związki zacho- dzące pomiędzy systemem społeczno-gospodarczym a otoczeniem przyrodniczym.
Znaczna zmienność charakteryzuje presję gospodarki i społeczeństwa na środo- wisko oraz ich reakcję na zmieniający się stan ekosystemów. Zmienność powyż- szych czynników w każdej z wyróżnionych faz, jak również przejścia pomiędzy poszczególnymi fazami spowodowane są oddziaływaniem wielu różnych czynni- ków: gospodarczych, politycznych i społecznych. Najważniejsze z nich to zmiana struktury polskiej gospodarki, rozwój instytucjonalny, integracja europejska oraz zmiany świadomości ekologicznej społeczeństwa. Fundamentem tych czynników i ich wpływu na opisywane relacje gospodarka-środowisko w Polsce są procesy identyfikowane w wymiarze globalnym: kryzys ekologiczny, demokratyzacja i postęp cywilizacyjny.
Badania przeprowadzone na potrzeby niniejszego artykułu pozwoliły ukazać zmienność relacji gospodarka-środowisko, wyróżnić ich fazy i wskazać zacho- dzące procesy zachodzące w Polsce w latach 1988–2010. Badanie te otwierają przestrzeń dla dalszych analiz. Pojawiają się szczegółowe pytania o charakter sił oddziałujących wewnątrz każdej z wyróżnionych faz. Interesujące byłoby wska- zanie tych, które utrzymują system gospodarka-środowisko wewnątrz danej fazy (czynniki stabilności) i tych, które skłaniają go do przejścia do kolejnej fazy (czyn- niki niestabilności). Drugim kierunkiem dalszych badań mogłoby być przeprowa- dzenie podobnych analiz dla innych państw przechodzących transformację ustro- jową w tym samym czasie co Polska. Badania te wskazałyby, czy zidentyfikowane prawidłowości są charakterystyczne tylko dla jednego kraju, czy też są uniwersalne i charakteryzują procesy przemian społeczno-gospodarczych końca XX wieku.
Bibliografia
Bartelmus, P., 1994, Environment, Growth and Development, the Concepts and Strategies of Sustainability, Routledge, London.
Bernaciak, A., 2009, Ograniczanie antropogenicznych obciążeń środowiska jako czynnik trwałego i zrównoważonego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań.
Bruyn, S.M., de., 2000, Economic Growth and the Environment, Kluwer Academic Publisher.
Fukuyama, F., 1996, Koniec historii, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań.
Kuik, J.K., Gilbert, A.J., 1999, Indicators of Sustainable Development, w: van den Bergh J.C.J.M. (ed.), Handbook of Environmental and Resource Economics, Edward Elgar, Cheltenham.
OECD, 1993, Core Set of Indicators for Environmental Performance Reviews: a Synthe- sis Report by the Group on the State of the Environment, Environment Monographs OECD, vol. 83.
Toffler, A., 1997, Trzecia fala, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Ustawa z 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska, tj., Dz.U. 2007, nr 44, poz. 287.
ecoNoMy-eNViroNMeNt relAtioNSHipS iN polAND – pHASeS AND proceSSeS oF cHANGeS
Summary: The relationships between the socio-economic and ecosystems are charac- terized by continuous variation. The economy-environment system moves into the next phases of development under the influence of endogenous and exogenous factors. Four consecutive phases can be distinguished in Poland in the years 1988–2010. They differ in their levels of pressure caused by economy, the state of the environment and the level of reactionary activities taken by the socio-economic system.
