62 Z badań nad rolnictwemspołecznie zrównoważonym (40)

4

Z badań nad rolnictwem

społecznie zrównoważonym (40)

Rynkowe i instytucjonalne metody internalizacji efektów zewnętrznych

INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Pantone 348C;

Pantone 382C;

Pantone 108 C.

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO

62

ISBN 978-83-7658-704-2

WARSZAWA 2017

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 62

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (40)

Rynkowe i instytucjonalne metody internalizacji efektów zewnętrznych

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (40)

Rynkowe i instytucjonalne metody internalizacji efektów zewnętrznych

Warszawa 2017 Redakcja naukowa:

dr Konrad Prandecki dr Edyta Gajos

Autorzy:

dr Konrad Prandecki dr Edyta Gajos mgr inż. Joanna Jaroszewska dr hab. Adam Wąs, prof. IERiGŻ-PIB dr Wioletta Wrzaszcz

ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+

WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE

Autorzy publikacji są pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego

Pracę zrealizowano w ramach tematu Dylematy zrównoważonego rozwoju rolnictwa w Polsce, w zadaniu Ekonomiczna wycena efektów zewnętrznych i dóbr wspólnych w rolnictwie.

Celem opracowania jest przedstawienie i ocena wybranych metod internalizacji efektów zewnętrznych w rolnictwie. Publikacja opiera się na analizie danych statystycznych.

Przedstawiono autorską metodę wyceny emisji gazów cieplarnianych do powietrza oraz mechanizm zazielenienia wprowadzony w krajach Unii Europejskiej w 2015 r.

Badania przeprowadzono w oparciu o sytuację w rolnictwie polskim.

Recenzenci

prof. dr hab. Bazyli Poskrobko, Uniwersytet w Białymstoku, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Białymstoku

prof. dr hab. Zenon Stachowiak, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Korekta

Barbara Pawłowska

Redakcja techniczna Leszek Ślipski

Projekt okładki Leszek Ślipski

ISBN 978-83-7658-704-2

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy

ul. Świętokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

63,675(ĝ&,

Wprowadzenie

7

Dr Edyta Gajos, dr Konrad Prandecki

5R]G]LDá5ROQLFWZRDHIHNW\]HZQĊWU]QH

9

5R]G]LDá7HRUHW\F]QHSRGVWDZ\Z\FHQ\HPLVMLJD]yZ

FLHSODUQLDQ\FKZ8QLL(XURSHMVNLHM 17 Dr Konrad Prandecki, dr Edyta Gajos

5RG]LDá:\FHQDHPLVMLJD]yZFLHSODUQLDQ\FKGRSRZLHWU]D

PHWRGąU\QNRZą 36 Dr Konrad Prandecki, dr Edyta Gajos

5R]G]LDá(IHNW\ZQRĞüHPLV\MQDJRVSRGDUNLLRFHQDU\QNRZHM

PHWRG\Z\FHQ\HPLVMLZ\EUDQ\FKJD]yZFLHSODUQLDQ\FK 56 Dr Konrad Prandecki, dr Edyta Gajos

5R]G]LDá=D]LHOHQLHQLHMDNRSU]\NáDGLQWHUQDOL]DFMLHIHNWyZ

]HZQĊWU]Q\FK±DJURĞURGRZLVNRZ\FKGyEUSXEOLF]Q\FK 67 Mgr LQĪJoanna Jaroszewska

5R]G]LDá3LHUZV]H]PLDQ\QDSR]LRPLHUHJLRQDOQ\P

SRZSURZDG]HQLXPHFKDQL]PX]D]LHOHQLHQLDZSROVNLPUROQLFWZLH

ZHGáXJVWDW\VW\NL*86 80 Dr KaE $daP :ąs, SroI ,E5iGĩP,%, Pgr LQĪJoanna Jaroszewska

5R]G]LDá=D]LHOHQLHQLHJRVSRGDUVWZUROQ\FKREMĊW\FK

V\VWHPHP)$'1 96 Dr Wioletta Wrzaszcz

3RGVXPRZDQLH 127 6SLVWDEHO 128 6SLVZ\NUHVyZ 130 6SLVU\VXQNyZ 130

Wprowadzenie

Niniejszy raport jest trzecią monografią opracowaną w ramach zadania pt.

„Ekonomiczna wycena efektów zewnĊtrznych i dóbr wspólnych w rolnictwie”

zrealizowaną w ramach tematu badawczego „Dylematy zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w Polsce”. W ramach Programu Wieloletniego obejmującego lata 2015-2019 zaplanowano piĊü publikacji, z których dwie pierwsze mają charakter ogólny i opierają siĊ głównie na przeglądzie istniejącej literatury.

W niniejszej – trzeciej – autorzy opisali budowĊ mechanizmów ekonomicznej wyceny efektów zewnĊtrznych i ocenili ich skutecznoĞü. W kolejnych latach przewidziano prezentacjĊ wyników badaĔ dotyczących kosztów i korzyĞci wybranych efektów zewnĊtrznych w rolnictwie.

Realizując zadanie badawcze, przyjĊto na samym początku załoĪenie, Īe sfera gospodarcza jest kluczowa dla skutecznego wprowadzenia zrówno- waĪonego rozwoju. ZałoĪenie to oparto na fakcie, iĪ wiĊkszoĞü decyzji, zarów- no prywatnych, jak i publicznych, dotyczących pojedynczych jednostek i pod- miotów, jak i całego społeczeĔstwa, podejmowana jest w oparciu o sza- cunki gospodarcze oraz analizĊ kosztów i korzyĞci. Dalej uznano, iĪ naturalnym nastĊpstwem jest przyjĊcie, Īe do realizacji makroekonomicznych załoĪeĔ zrównowaĪonego rozwoju konieczne jest przekonanie ludzi o słusznoĞci dokonywanych wyborów. ZrównowaĪony rozwój moĪe zostaü skutecznie wprowadzony jedynie w sytuacji, gdy pojedyncze jednostki i podmioty bĊdą podejmowały decyzje zgodne z jego duchem.

Wszystko powyĪsze prowadzi do wniosku, iĪ konieczna jest wycena społecznych i Ğrodowiskowych efektów zewnĊtrznych. Dysponując informacją o korzyĞciach i kosztach zewnĊtrznych w ujĊciu finansowym, moĪna skutecznie przekonaü ludzi do podejmowania decyzji prowadzących do zrównowaĪonego rozwoju. Efekty zewnĊtrzne są bowiem elementem, który moĪe prowadziü do osiągniĊcia optimum społecznego lub przeszkadzaü w jego osiągniĊciu. Obecnie niestety to drugie jest czĊĞciej spotykane.

Celem niniejszej monografii jest przedstawienie dwóch odmiennych mechanizmów internalizacji efektów zewnĊtrznych w rolnictwie i ocena ich przydatnoĞci do realizacji załoĪonych celów. Pierwsza z przedstawionych metod ma charakter rynkowy i jest oparta na autorskiej metodzie wyceny wartoĞci emisji gazów cieplarnianych. Drugą naleĪy okreĞliü jako administracyjną, tj.

cena za okreĞlone działania internalizujące efekty zewnĊtrzne została ustalona przez paĔstwo.

Opracowanie składa siĊ z siedmiu rozdziałów uzupełnionych o krótkie

podsumowanie. Rozdział pierwszy jest swoistym wprowadzeniem do tematyki

efektów zewnĊtrznych, rozdziały 2-4 dotyczą internalizacji w oparciu o mecha- nizm rynkowy, a rozdziały 5-7 opisują mechanizm administracyjny.

W rozdziale pierwszym zaprezentowano wstĊpne, teoretyczne rozwaĪania na temat internalizacji efektów zewnĊtrznych ze szczególnym uwzglĊdnieiem rolnictwa. Ma on charakter wprowadzający. Jego celem jest wyjaĞnienie, dla- czego autorzy podjĊli siĊ opisu wybranych dwóch sposobów internalizacji efektów zewnĊtrznych.

Rozdział drugi opisuje autorską metodĊ wyceny emisji wybranych gazów cieplarnianych do powietrza. Jest ona oparta na cenie uprawnienia do emisji tony ekwiwalentu dwutlenku wĊgla w ramch europejskiego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych, tj. EU ETS. W tym rozdziale skupiono siĊ na przedstawieniu metody oraz uzasadnieniu wyboru poszcze- gólnych Ĩródeł danych zastosowanych w obliczeniach.

Rozdział trzeci zawiera wyniki badaĔ przeprowadzonych z wykorzys- taniem metody opisanej w rozdziale drugim. W jego pierwszej czĊĞci przedsta- wiono dane Ĩródłowe dotyczące emisji fizycznych wielkoĞci badanych sub- stancji, aby nastĊpnie przeprowadziü ich wycenĊ. Wycena została przeprowa- dzona w dwóch wariantach: w oparciu o ceny Ğrednioroczne oraz w oparciu o Ğrednią cenĊ dla całego okresu.

W rozdziale czwartym przedstawiono analizy dotyczące efektywnoĞci emisyjnej w sektorze rolnictwa na tle innych sektorów gospodarki. Te informacje mogą byü wskazówką dla kreowania polityki klimatycznej w kraju. Ponadto dokonano oceny opracowanej metody wyceny emisji gazów cieplarnianych.

Rozdział piąty stanowi wprowadzenie do drugiej czĊĞci monografii.

WyjaĞniono w nim, czym jest mechanizm zazielenienia, jak funkcjonuje i jakie są jego cele.

W rozdziale szóstym, na podstawie danych GUS, podjĊto analizĊ zmian jakie zaszły w rolnictwie w 2015 r., tj. w pierwszym roku funkcjonowania badanego mechanizmu. Przedmiotem badaĔ była głównie dywersyfikacja upraw, która została przedstawiona w ujĊciu regionalnym i krajowym.

Rozdział siódmy został poĞwiĊcony badaniom zazielenienia na podstawie danych Polskiego FADN. Porównano w nim sytuacjĊ w towarowych gospo- darstwach rolnych w latach 2014 i 2015. Badania objĊły wymóg dywersyfikacji oraz wyznaczanie obszarów o szczególnym znaczniu ekologicznym – EFA.

CałoĞü została domkniĊta krótkim podsumowaniem dotyczącym obu

czĊĞci monografii. W pracy uĪyto róĪnych metod badawczych. KaĪdy z roz-

działów ma swoją odmienną specyfikĊ, ale w opinii autorów składają siĊ one na

jedną całoĞü.

dr Edyta Gajos

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PIB

Rozdział 1. Rolnictwo a efekty zewnĊtrzne

Efekty zewnĊtrzne

Efekty zewnĊtrzne to niezamierzone skutki prowadzenia działalnoĞci przez podmioty gospodarujące (Zegar 2010). Powstają one, gdy produkcja lub konsumpcja jednego podmiotu wpływa bezpoĞrednio na decyzje dotyczące pro- dukcji lub konsumpcji podejmowane przez inne podmioty. WaĪnym elementem jest tu fakt, iĪ proces ten przebiega poza mechanizmem rynkowym.

Efekty zewnĊtrzne dzielą siĊ na pozytywne (korzyĞci zewnĊtrzne) i nega- tywne (koszty zewnĊtrzne). Pozytywne efekty zewnĊtrzne okreĞla siĊ jako ko- rzyĞci wynikające z działalnoĞci danego podmiotu, które są uzyskiwane przez inny podmiot w sposób niezwiązany z wymianą rynkową. Z kolei negatywne efekty zewnĊtrzne to koszty działalnoĞci danego podmiotu, niewyraĪone w ekwiwalencie pieniĊĪnym, które obciąĪają inne podmioty.

Istotną cechą efektów zewnĊtrznych jest brak moĪliwoĞci wykluczenia z ich konsumpcji (Cornes i Sandler, 1996). Oznacza to, Īe niezaleĪnie od tego, czy podmiot chce, czy nie, ma on z nimi kontakt. W przypadku pozytywnych efektów zewnĊtrznych nie jest to uciąĪliwe. NiepoĪądane aspekty pojawiają siĊ w przypadku negatywnych efektów zewnĊtrznych.

Kolejną cechą charakterystyczną efektów zewnĊtrznych jest trudnoĞü ich wyceny. NiemoĪnoĞü uwzglĊdnienia wiĊkszoĞci aspektów Ğrodowiska natural- nego w rynkowych cenach dóbr spowodowała, Īe Ğrodowisko naturalne zostało zredukowane do wartoĞci zasobów. Dlatego teĪ wiĊkszoĞü zagadnieĔ Ğrodowi- skowych jest niezauwaĪana w analizach ekonomicznych, nawet jeĞli stanowią istotny element kapitału naturalnego. PodkreĞla to istotĊ i waĪnoĞü podejmowa- nia prób wyceny efektów zewnĊtrznych i ich internalizacji.

Internalizacja efektów zewnĊtrznych

Internalizacja efektów zewnĊtrznych oznacza ich „uwewnĊtrznienie”, czy-

li wprowadzenie do rachunku ekonomicznego tego podmiotu, który powoduje

powstawanie korzyĞci i kosztów zewnĊtrznych. W ten sposób poza wynikami

produkcyjnymi i kosztami produkcji rachunek ekonomiczny uwzglĊdnia wpływ prowadzonej działalnoĞci na społeczeĔstwo i tym samym pozwala na osiągniĊ- cie optimum społecznego.

W literaturze przedmiotu powszechnie wymieniane są dwie podstawowe teoretyczne metody internalizacji efektów zewnĊtrznych: teoremat Coase’a i po- datek Pigou. Poza nimi wymieniü moĪna integracjĊ i ingerencjĊ PaĔstwa.

Teoremat Coase’a (Coase 1960) jest jednym z podstawowych rozwaĪaĔ na temat efektów zewnĊtrznych. Coase uwaĪał, iĪ jednym z problemów wynika- jących z istnienia kosztów zewnĊtrznych jest fakt, iĪ niezaleĪnie od tego, czy podmioty wyraĪają na nie zgodĊ lub wprowadzają zakaz ich wystĊpowania i tak jeden z zaangaĪowanych uczestników rynku zawsze bĊdzie poszkodowany.

W pierwszym przypadku, gdy pojawia siĊ koszt zewnĊtrzny generowany przez jeden podmiot, drugi podmiot ponosi straty wynikające z jego istnienia. Jednak- Īe w przypadku wprowadzenia zakazu generowania kosztu zewnĊtrznego stratĊ poniesie pierwszy podmiot, gdyĪ nie bĊdzie mógł prowadziü swojej działalnoĞci na optymalnym ekonomicznie z jego punktu widzenia poziomie.

Coase twierdził, Īe problemy wynikające z istnienia efektów zewnĊtrz- nych moĪna rozwiązaü na bazie negocjacji. Podejmowanie arbitralnej decyzji (np. przez paĔstwo) dotyczącej jednej ze stron zawsze bĊdzie powodowaü nie- sprawiedliwoĞü. Wprowadził jednak trzy załoĪenia, które są trudne do spełnie- nia łącznie w rzeczywistoĞci gospodarczej:

− prawa własnoĞci (w tym odpowiedzialnoĞü wynikająca z tych praw) związa- ne z sytuacją, w której wystĊpują efekty zewnĊtrzne, są jasno sprecyzowane;

− rynek jest doskonały (jego uczestnicy dysponują pełną informacją);

− nie wystĊpują (lub są bardzo niskie) koszty transakcyjne.

Jedna z ogólnych interpretacji teorematu Coase’a brzmi: „w Ğwiecie dosko- nałej konkurencji i przy braku kosztów transakcyjnych alokacja uprawnieĔ wynika- jących z prawa własnoĞci bĊdzie efektywna niezaleĪnie od tego, komu te upraw- nienia początkowo przyznano na podstawie przepisu prawa bądĨ orzeczenia sądu.

Twierdzenie to wyda siĊ bardziej zrozumiałe, jeĞli pomyĞli siĊ o wszystkich czyn- nikach produkcji (ziemi, pracy i kapitale) jako o przedmiotach praw własnoĞci.

W idealnym Ğwiecie nie ma znaczenia, kto jest uprawniony do korzystania z da- nych Ğrodków produkcji, poniewaĪ w wyniku transakcji rynkowych trafią one tam, gdzie mogą przynieĞü najwiĊkszy dochód pieniĊĪny.” (Chrupczalski 2010).

Podatek Pigou jest kolejnym z podstawowych teoretycznych sposobów in-

ternalizacji efektów zewnĊtrznych. Polega on na uwzglĊdnieniu kosztów zewnĊtrz-

nych w rachunku ekonomicznym tego podmiotu, który ten koszt generuje. Pigou

uznał, Īe wyrównanie kosztów wynikających z wystĊpowania efektów zewnĊtrz-

nych powinno nastĊpowaü w drodze administracyjnej poprzez wprowadzenie spe- cjalnego podatku (Pigou 2005) nazwanego podatkiem Pigou od nazwiska autora.

Zastosowanie tego podatku miałoby mieü na celu wyrównanie kosztów prywatnych i kosztów społecznych. W przypadku wystĊpowania kosztu ze- wnĊtrznego koszt prywatny przedsiĊbiorcy jest niĪszy niĪ koszt społeczny. Po- woduje to, iĪ optymalna z prywatnego punktu widzenia skala produkcji jest wyĪsza niĪ ta optymalna z punktu widzenia społeczeĔstwa. Wprowadzenie po- datku, który byłby równy wysokoĞci kosztu zewnĊtrznego wyrównałoby róĪnicĊ pomiĊdzy optimum ekonomicznym a społecznym. Choü podatek Pigou nazywa- ny jest „podatkiem”, a w związku z tym domyĞlnie odnosi siĊ do sytuacji wystĊ- powania kosztów zewnĊtrznych, sytuacja odwrotna jest takĪe moĪliwa. W przy- padku wystĊpowania korzyĞci zewnĊtrznych, gdy korzyĞci prywatne są niĪsze niĪ społeczne, a prywatna optymalna skala produkcji niĪsza od społecznej, po- datek Pigou miałby formĊ odpowiedniej subwencji.

Podobnie jak w przypadku teorematu Coase’a, równieĪ podatek Pigou jest trudny do zastosowania w praktyce. Głównym problemem są tutaj jednak nie mało realistyczne załoĪenia dotyczące sytuacji na rynku, lecz niezwykle trudna wycena efektów zewnĊtrznych.

Integracja (trzeci teoretyczny sposób na internalizacjĊ efektów zewnĊtrz- nych) polega na łączeniu podmiotów związanych z efektem zewnĊtrznym w taki sposób, aby problem stał siĊ sprawą wewnĊtrzną tylko jednego z nich – tego, który w takiej sytuacji bĊdzie zainteresowany jego rozwiązaniem (Prandecki, Gajos, i Buks, 2015).

Integracja moĪe byü stosunkowo łatwo stosowana w przypadku, gdy pro- blem dotyczy sfery produkcyjnej. Połączenie dwóch podmiotów produkcyjnych jest realnie moĪliwe. Takie rozwiązanie nie gwarantuje jednak eliminacji efektu zewnĊtrznego, a jedynie odpowiedni podział kosztów. W przypadku podmiotów o róĪnych charakterach, np. producenci i konsumenci, taka integracja jest znacznie trudniejsza. MoĪliwe jest teoretycznie, Īe konsumenci przejmą zarząd nad przedsiĊbiorstwem i poprzez odpowiednie inwestycje ograniczą do akcep- towalnego poziomu negatywny efekt zewnĊtrzny. Rozwiązanie takie jest jednak trudne do wyobraĪenia w rzeczywistoĞci gospodarczej.

Ograniczeniem tej metody jest po pierwsze wymagana skala działaĔ. Zbyt

duĪa liczba zainteresowanych podmiotów powoduje niemoĪnoĞü uzyskania odpo-

wiedniego konsensusu. Drugim ograniczeniem jest fakt, Īe integracja jest moĪliwa

jedynie w przypadku zgody zainteresowanych podmiotów. Brak zgody chociaĪby

jednego podmiotu powoduje, Īe cały proces integracji traci sens, gdyĪ efekty ze-

wnĊtrzne nadal bĊdą wystĊpowały, zmniejszy siĊ jedynie potencjalnie ich skala.

Ostatnią grupĊ działaĔ umoĪliwiających internalizacjĊ efektów zewnĊtrz- nych stanowi ingerencja paĔstwa. Istnieje przekonanie, Īe jest to najskuteczniej- sze rozwiązanie. Niektórzy wrĊcz twierdzą, Īe jeĪeli instytucje paĔstwowe nie interweniują, to rynek samoistnie prowadzi do wytwarzania nadmiaru negatyw- nych efektów zewnĊtrznych oraz niedoboru pozytywnych efektów zewnĊtrz- nych. Dlatego teĪ upatruje siĊ roli instytucji paĔstwa w wyznaczaniu warunków brzegowych dla działania podmiotów gospodarczych. SłuĪyü to ma wytwarza- niu przez nie efektów zewnĊtrznych w poĪądanych bądĨ dopuszczalnych roz- miarach (Zegar, 2010). Drugim problemem jest specyfika Ğrodowiska naturalne- go, tj. posiadanie cech dobra wolnego, publicznego, które powodują, Īe kaĪdy moĪe z niego korzystaü. Wówczas równowaga na rynku konkurencyjnym nie jest ustalana w połoĪeniu optymalnym, czyli nie maksymalizuje nadwyĪki eko- nomicznej. Poza tym istnieje ryzyko, Īe jedna ze stron zechce wykorzystaü fakt niewykluczalnoĞci z korzystania i nie zapłaci za uĪytkowanie dobra.

Efekty zewnĊtrzne i ich internalizacja w rolnictwie

W rolnictwie efekty zewnĊtrzne mają głównie charakter Ğrodowiskowy (Prandecki 2014). Są one powiązane przede wszystkim z:

− dostĊpem do wody,

− dostĊpem do powierzchni ziemi o odpowiedniej jakoĞci,

− utrzymaniem bioróĪnorodnoĞci,

− zachowaniem naturalnych cykli obiegu pierwiastków w przyrodzie.

Praktyki rolnicze mogą wpływaü pozytywnie lub negatywnie na sytuacjĊ w Ğro- dowisku naturalnym, a wiĊc rozwijaü lub degradowaü warunki związane z wy- Īej wymienionymi elementami.

Efekty zewnĊtrzne w rolnictwie nie ograniczają siĊ jedynie do kwestii Ğrodowiskowych, ale mogą mieü równieĪ społeczny charakter. Społeczne efekty zewnĊtrzne to m.in. bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe, bezpieczna ĪywnoĞü, zdro- wie i dobrostan zwierząt, ĪywotnoĞü obszarów wiejskich.

Internalizacja efektów zewnĊtrznych w rolnictwie skupia siĊ głównie na

Ğrodowiskowych aspektach, jako tych, które mają istotne znaczenie dla trwało-

Ğci utrzymania warunków do Īycia ludzi na Ziemi. Jest to istotne równieĪ z pro-

dukcyjnego punktu widzenia. Rolnictwo jest ĞciĞle powiązane ze Ğrodowiskiem

przyrodniczym, co powoduje, Īe zmiany w tym Ğrodowisku mogą istotnie

wpływaü na plonowanie upraw oraz na warunki hodowli zwierząt. W efekcie

rolnikom od dawna zaleĪało na utrzymaniu ekosystemów rolniczych w dobrym

stanie. Mechanizacja i industrializacja rolnictwa czĊĞciowo zaburzyły tĊ rów-

nowagĊ, poniewaĪ utratĊ zdolnoĞci warunków produkcyjnych moĪna było sub-

sydiowaü poprzez technologiĊ (m.in. poprzez nawoĪenie lub nawodnienie). Do- Ğwiadczenia ostatnich dziesiĊcioleci pokazują jednak, Īe procesy technologiczne mają swoje granice oraz są coraz bardziej kosztowne. Koszty te dotyczą nie tyl- ko sfery finansowej, ale równieĪ rosnącej skali generowanych negatywnych efektów zewnĊtrznych. To powoduje, Īe produkcja rolnicza zgodna z wymoga- mi przyrody staje siĊ coraz bardziej poĪądana.

Problemem pozostaje wycena wartoĞci efektów zewnĊtrznych. W wiĊk- szoĞci przypadków zmiany zachodzące w Ğrodowisku mają powolny charakter, prawie niezauwaĪalny z ludzkiego punktu widzenia. Człowiek obserwuje zmia- ny z co najmniej kilkuletnim opóĨnieniem, co powoduje, Īe bez odpowiednich, wnikliwych badaĔ trudno jest wskazaü ich Ĩródło. Ponadto zmiany te, pozornie niezauwaĪane przez człowieka, mogą mieü bardzo gwałtowny przebieg z geolo- gicznego punktu widzenia. W ten sposób np. ocenia siĊ zmiany klimatyczne.

Powstająca luka pomiĊdzy wystąpieniem efektu zewnĊtrznego (zwłaszcza negatywnego) a jego skutkiem powoduje brak ĞwiadomoĞci relacji przyczynowo skutkowych u interesariuszy i tym samym brak zainteresowania tymi efektami.

CzĊsto podmioty odczuwające skutki procesów przeprowadzonych przed laty nie mają ĞwiadomoĞci ich Ĩródeł oraz nie są w stanie wymóc na „producentach”

tych efektów zmiany postĊpowania czy rekompensaty. Niejednokrotnie podmio- ty odpowiedzialne za wystąpienie szkód juĪ nie istnieją. Z tego powodu zasto- sowanie typowych narzĊdzi rynkowych w celu internalizacji tych efektów nie bĊdzie skuteczne. Inicjatywy oparte na teoremacie Coase’a nie bĊdą skuteczne ze wzglĊdu na trudnoĞci we wskazaniu interesariuszy oraz z powodu wysokich kosztów transakcyjnych. Podobnie jest w przypadku poszukiwania optimum społecznego wynikającego z koncepcji podatku Pigou.

RolĊ interesariuszy muszą wiĊc przejmowaü instytucje, które powinny ko- rygowaü rynek i skłaniaü jego uczestników do ograniczania negatywnych efek- tów zewnĊtrznych, najlepiej przy jednoczesnej dbałoĞci o powstanie pozytyw- nych efektów. Spektrum oddziaływania paĔstwa moĪe byü duĪe. Istnieje cały szereg narzĊdzi, które mogą pomóc w internalizacji efektów zewnĊtrznych (por.

Prandecki i in., 2015). Instytucje paĔstwa mogą na róĪne sposoby wpływaü na interesariuszy, tj. głównie rolników, ale równieĪ producentów (przetwarzających ĪywnoĞü) i konsumentów (naleĪy pamiĊtaü, Īe w krajach wysokorozwiniĊtych jednym z powaĪniejszych społecznych negatywnych efektów zewnĊtrznych jest marnowanie ĪywnoĞci przez konsumentów).

Wykorzystywane narzĊdzia mogą mieü charakter zarówno rynkowy, jak

i nakazowy. Istotną ich cechą jest sprawcza rola instytucji (zazwyczaj paĔstwa),

które wpływają na interesariuszy w celu osiągniĊcia okreĞlonych efektów. Me-

chanizmy rynkowe charakteryzują siĊ duĪą swobodą działania w oparciu o ry-

nek, który prawie samoistnie decyduje o sposobach osiągniĊcia danego celu.

PaĔstwo pełni ograniczoną rolĊ, tj. stawia cele oraz monitoruje ich wykonanie.

Taki sposób internalizacji efektów zewnĊtrznych jest najbardziej efektywny z ekonomicznego punktu widzenia, ale moĪe byü stosowany jedynie przez pod- mioty o porównywalnym potencjale gospodarczym. W przypadku drastycznych róĪnic w tym zakresie nie byłoby to efektywnym rozwiązaniem.

Z tego powodu w system handlu pozwoleniami na emisjĊ gazów cieplar- nianych funkcjonujący w Unii Europejskiej (EU-ETS) włączone są jedynie wy- brane sektory skupiające duĪe podmioty obeznane z zasadami funkcjonowania giełdy i mogące przewidywaü wielkoĞü emisji. W tym przypadku koszty moni- toringu ze strony instytucji (paĔstw członkowskich i Komisji Europejskiej) są równieĪ bardziej adekwatne w stosunku do uzyskiwanych efektów. W rolnic- twie, zwłaszcza polskim, rozwiązanie podobne do systemu EU-ETS najprawdo- podobniej nie miałoby zastosowania ze wzglĊdu na duĪe koszty monitorowania praktyk rolniczych oraz trudnoĞci z zakupem uprawnieĔ. Wymagałoby to licz- nych szkoleĔ, co dodatkowo podraĪałoby funkcjonowanie systemu. W dodatku uzyskane efekty w postaci redukcji emisji mogłyby byü skutkiem działaĔ opty- malnych z ekonomicznego, ale nie społecznego punktu widzenia.

Innym rozwiązaniem są systemy oparte na decyzjach administracyjnych, w przypadku których okreĞlone zachowania wspierające powstawanie pozytyw- nych efektów zewnĊtrznych są wynagradzane okreĞloną opłatą. W ten sposób rolnicy są zachĊcani do podejmowania okreĞlonych działaĔ, które przynoszą pozytywne skutki nie tylko im, ale równieĪ całej społecznoĞci. Z tego powodu jest uzasadnionym, aby paĔstwo finansowało takie działania, podobnie jak to ma miejsce w przypadku innych dóbr publicznych. W takim przypadku równieĪ ist- nieje koniecznoĞü doĞü szczegółowego monitorowania podejmowanych działaĔ i oceny efektów, ale w przeciwieĔstwie do metod rynkowych paĔstwo ma wiĊk- szą kontrolĊ nad tym, jakie efekty są uzyskiwane. Problemem moĪe byü wyso- koĞü Ğwiadczenia (lub kary w przypadku negatywnych efektów), która nie musi byü adekwatna do wysiłku podejmowanego przez rolników. W takich sytuacjach mogą byü oni niezainteresowani podjĊciem działaĔ poĪądanych przez instytucje.

Za przykład takiej metody moĪe posłuĪyü mechanizm zazielenienia, który został omówiony w drugiej czĊĞci niniejszej monografii.

Alternatywnym sposobem internalizacji efektów zewnĊtrznych w rolnic- twie moĪe byü porównanie dochodowoĞci grup gospodarstw stosujących od- mienne praktyki rolnicze, pomniejszonej o saldo podatków i dopłat – metodĊ tĊ zaproponował Prandecki (2015).

Podstawą tej metody jest odpowiedni podział gospodarstw na grupy we-

dług przyjĊtego kryterium, zaleĪnego od celu badania. Z punktu widzenia opti-

mum społecznego i koncepcji zrównowaĪonego rozwoju w rolnictwie moĪna wyodrĊbniü kilka rozdzielnych grup zgodnych z okreĞlonym zestawem kryte- riów zrównowaĪenia (Wrzaszcz 2012). W celu zastosowania wyników w polity- ce paĔstwa zasadne jest wyróĪnienie gospodarstw zgodnie z okreĞloną formą wsparcia, tj. m.in. gospodarstwa: ekologiczne, rolnoĞrodowiskowe, norfolskie i zrównowaĪone. Warto pamiĊtaü, Īe im bardziej skomplikowana analiza, tym trudniej jest znaleĨü podmiot stosujący daną grupĊ praktyk i tym samym wyli- czyü produktywnoĞü i dochodowoĞü takich złoĪonych procesów. Dobór kryte- riów do oceny, w ramach tej metody, jest równieĪ uwarunkowany dostĊpem do danych statystycznych, umoĪliwiających okreĞlenie przedziałów wartoĞci oraz podmiotów stosujących takie praktyki.

Jako punkt odniesienia do wyceny efektów zewnĊtrznych najlepiej jest przyjąü dochodowoĞü obliczaną z pominiĊciem salda dopłat i podatków. Pozwa- la to nie tylko na uwzglĊdnienie wyników produkcyjnych w analizie, lecz takĪe na pokazanie róĪnic w kosztach, w zaleĪnoĞci od stosowanych praktyk rolni- czych. RównoczeĞnie, poprzez wykluczenie ingerencji paĔstwa (dopłat i podat- ków), w analizie stosuje siĊ „czysty” rachunek produkcyjno-ekonomiczny, a wiĊc wycena koszyka efektów zewnĊtrznych jest bardziej dokładna.

Zasadniczą wadą tej metody jest fakt, iĪ nie pozwala ona na wycenĊ kon- kretnych efektów zewnĊtrznych, lecz całego ich koszyka. Nie ma nawet moĪli- woĞci rozbicia uzyskanych wyników na saldo dodatnie wynikające z efektów pozytywnych i saldo ujemne wynikające z efektów negatywnych. Ponadto uzy- skany wynik koĔcowy w przeliczeniu na gospodarstwo jest wartoĞcią na pod- miot w grupie (lub w zbiorowoĞci ogólnej w przypadku badaĔ reprezentatyw- nych). Nie ma moĪliwoĞci obliczenia dokładnej wartoĞci efektów zewnĊtrznych w konkretnym gospodarstwie.

Podsumowanie

Przedstawiona analiza pozwala na stwierdzenie, Īe problematyka internali-

zacji efektów zewnĊtrznych w rolnictwie jest niezwykle trudna. Pierwszym kro-

kiem jest identyfikacja efektów zewnĊtrznych i praktyk rolniczych z nimi powią-

zanych, a nastĊpnie ustalenie wartoĞci zidentyfikowanych efektów. Na tej pod-

stawie moĪliwe jest wdroĪenie odpowiednich mechanizmów umoĪliwiających

osiągniĊcie poĪądanych celów, czyli internalizacjĊ efektów do praktyki gospodar-

czej. Autorzy uwaĪają, iĪ nie ma moĪliwoĞci opracowania rozwiązania uniwer-

salnego, które pozwoli na wycenĊ wszystkich efektów zewnĊtrznych, zarówno

łącznie, jak i kaĪdego z osobna, w dowolnym zakresie geograficznym czy pod-

miotowym (kaĪdy podmiot indywidualnie lub grupy podmiotów łącznie).

Z tego teĪ powodu postanowiono skupiü siĊ na przedstawieniu istnieją- cych i proponowanych metod wyceny poszczególnych efektów zewnĊtrznych.

PodejĞcie to pozwoli na wyeliminowanie problemu zakresu podmiotowego wy- ceny. Mając moĪliwoĞü wyceny poszczególnych efektów zewnĊtrznych, moĪli- wa jest ich wycena w przypadku poszczególnych podmiotów, a to pozwala na- stĊpnie na przeprowadzanie wyceny dla dowolnych ich grup. PodejĞcie takie pozwala równieĪ na uzyskanie wysokiej dokładnoĞci uzyskanych wyników.

W dalszej czĊĞci monografii omówiono dwie moĪliwe metody wyceny efektów zewnĊtrznych w rolnictwie – metodĊ rynkową i administracyjną. Pierw- sza dotyczy procesu wyceny wartoĞci emisji gazów cieplarnianych do powietrza w sektorze rolnictwa w oparciu o działanie giełdy. W tym przypadku cena jest ustalana przez rynek. W drugim przypadku mamy do czynienia z ustaloną admi- nistracyjnie ceną za koszyk okreĞlonych praktyk, z których rolnik musi wybraü do realizacji pewne minimum, okreĞlone przepisami.

Bibliografia



Chrupczalski S. (2010). Teoremat Coase’a, https://www.nbportal.pl/wiedza/artykuly/na- poczatek/teoremat_coasea, dostĊp z: 20.09.2016.

Coase R. (1960). The Problem of Social Cost. Journal of Law and Economics, nr 3, s. 1-44.

Cornes R. i Sandler T. (1996). The Theory of Externalities, Public Goods and Club Goods (Second Edition). Cambridge University Press, Cambridge.

Pigou A.C. (2005). The Economics Of Welfare (1920). E-Book The Online Library Of Liberty

© Liberty Fund, Inc.

Prandecki K. (2015). Metody internalizacji efektów zewnĊtrznych w rolnictwie. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 42, t. 2, s. 89-98.

Prandecki K. (red.) (2014). Z badaĔ nad rolnictwem społecznie zrównowaĪonym [25]. Pro- duktywnoĞü wybranych form rolnictwa zrównowaĪonego. Program Wieloletni 2011-2014, nr 112. IERiGĩ-PIB, Warszawa.

Prandecki K., Gajos E. i Buks J. (2015). Z badaĔ nad rolnictwem społecznie zrównowaĪonym [32]. Efekty zewnĊtrzne i dobra wspólne w rolnictwie – identyfikacja problemu. Monogra- fie Programu Wieloletniego 2015-2019, nr 7. IERiGĩ-PIB, Warszawa.

Wrzaszcz W. (2012). Poziom zrównowaĪenia indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce (na podstawie danych FADN). IERiGĩ-PIB, Warszawa, s. 93-113.

Zegar J.S. (2010). RacjonalnoĞü w rachunku ekonomicznym rolnictwa. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio H Oeconomia, t. XLIV, s. 252.

dr Konrad Prandecki dr Edyta Gajos

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PIB

Rozdział 2. Teoretyczne podstawy wyceny emisji gazów cieplarnianych w Unii Europejskiej

Problem zmian klimatycznych

Zmiany klimatyczne to jedno z najwiĊkszych wyzwaĔ Ğrodowiskowych współczesnego Ğwiata. Klimat podlega stałym przemianom, co powoduje trud- noĞci w odróĪnieniu zmian naturalnych od antropogenicznych. Z punktu widze- nia człowieka skala zmian temperatury jest trudna do zaobserwowania, wydaje siĊ wiĊc, Īe jest ona nieistotna. JednakĪe z punktu widzenia klimatu ich tempo jest bardzo gwałtowne. Szacuje siĊ, Īe w perspektywie 2050 roku globalny przy- rost temperatury moĪe osiągnąü około 1,5-2,5 stopnia Celsjusza (IPCC, 2013).

Ze Ğrodowiskowego punktu widzenia istotne są skutki zmian klimatycz- nych. Zmiana temperatury powoduje zmianĊ szaty roĞlinnej, zaburzenie procesów obiegu wody w przyrodzie, zwiĊkszenie czĊstotliwoĞci i siły oddziaływania gwał- townych zjawisk atmosferycznych. To wszystko przekłada siĊ na przedstawicieli fauny, w skrajnych przypadkach powodując wymieranie gatunków. Zmiany kli- matyczne powodują teĪ negatywne skutki dla człowieka, głównie związane z do- stĊpem do wody i ĪywnoĞci. W literaturze zauwaĪa siĊ wprost, Īe zmiany klima- tyczne mogą skutkowaü gwałtowną i znaczącą depopulacją ludzkoĞci, wynikającą z (Stern, 2006):

• zalania czĊĞci powierzchni Ziemi (powodzie);

• migracji bĊdących skutkiem tego zalania;

• rozprzestrzeniania siĊ chorób tropikalnych na obszarach dotychczas niedo- stĊpnych dla nich i wĞród ludzi łatwo podatnych na te choroby;

• braku dostĊpu do wody i ĪywnoĞci na duĪych obszarach o gĊstym zaludnieniu.

Istnienie powyĪszych zagroĪeĔ nie oznacza, Īe zjawiska te wystąpią pro-

porcjonalnie na całym Ğwiecie. Szacuje siĊ, Īe w niektórych regionach bĊdą ob-

serwowane znaczące straty, a w innych moĪe wrĊcz wystąpiü poprawa warun-

ków z punktu widzenia przetrwania człowieka, np. moĪe zwiĊkszyü siĊ produk-

tywnoĞü roĞlin uprawnych (Richardson, 2014). Globalny efekt bĊdzie miał jed-

nak charakter negatywny. Dodatkowo naleĪy wziąü pod uwagĊ społeczne i go-

spodarcze koszty związane ze zmianami klimatycznymi, np. zwiĊkszone ryzyko

wystĊpowania ulew powoduje koniecznoĞü budowy lub przebudowy systemów kanalizacyjnych, aby mogły odprowadzaü wiĊksze iloĞci wody. Z kolei silniej- sze huragany wymuszają modernizacje budynków w celu zwiĊkszenia ich od- pornoĞci na gwałtowne wiatry. Zmiany klimatyczne bĊdą teĪ wymuszały ko- niecznoĞü przebranĪowienia siĊ dla licznych grup zawodowych niemogących dłuĪej funkcjonowaü w dotychczasowej formie

.

ZłoĪonoĞü zmian klimatycznych oraz niewielka (z punktu widzenia człowie- ka) dynamika zmian utrudniają badania nad klimatem oraz jednoznaczne wskaza- nie wpływu czynników powodujących zmiany na Ğwiecie. Naukowcy mają Ğwia- domoĞü istnienia szeregu naturalnych czynników kształtujących nasz klimat w dłu- gim (np. cykle Milankowicia

) i krótkim okresie (np. zmiana iloĞci pary wodnej w atmosferze), jednakĪe w przewaĪającej mierze uwaĪa siĊ, Īe współczesne zmia- ny klimatyczne są efektem zwiĊkszonej emisji gazów cieplarnianych pochodzenia antropogenicznego, tj. głównie ze spalania paliw kopalnych. Coraz czĊĞciej wynika to równieĪ z emisji innych, znacznie bardziej szkodliwych (z klimatycznego punk- tu widzenia) substancji bĊdących efektem działalnoĞci człowieka.

Z tego powodu uznaje siĊ za konieczne doprowadzenie do globalnej redukcji emisji gazów cieplarnianych. Pomimo dziesiĊcioleci działaĔ w tym zakresie (pierwsze globalne porozumienie klimatyczne pochodzi z 1992 r.) i rosnącej liczby przepisów dotyczących tego zagadnienia (Szacuje siĊ, Īe istnieje około 1400 aktów prawnych (Nachmany, Fankhauser, Setzer i Averchenkova, 2017)), nie widaü zna- czących postĊpów. W ujĊciu globalnym emisja gazów cieplarnianych stale roĞnie.

Ponadto zauwaĪalny jest brak skłonnoĞci paĔstw do podejmowania zdecydowa- nych decyzji i działaĔ mogących przynieĞü utratĊ popularnoĞci. Ten brak skłonno- Ğci jest powodowany wysokimi kosztami gospodarczymi wynikającymi z ograni- czenia emisji i niewielką skłonnoĞcią człowieka do zmiany.



1 Analiza zmian klimatycznych w kontekĞcie gospodarczym jest bardzo złoĪona. W literaturze pokazuje siĊ zarówno szacunkowe, wysokie koszty dostosowania do tych zmian, jak i wysokie koszty przeciwdziałania im. Autorzy niniejszego opracowania nie natrafili na publikacje pokazu- jące kompleksowe porównanie tych wielkoĞci, co powoduje, Īe bardzo trudno jest choü w przy- bliĪeniu porównywaü czysto ekonomiczne koszty podjĊcia inicjatyw ochronnych lub ich zanie- chania. Ponadto warto zwróciü uwagĊ, Īe zmiany klimatyczne wiąĪą siĊ nie tylko z gospodar- czymi, ale przede wszystkim społecznymi kosztami, które nie zawsze moĪna wyceniü w warto- Ğciach pieniĊĪnych. Z tego powodu oraz w wyniku szacowania przyszłych, a wiĊc niepewnych zdarzeĔ, analizy ekonomiczne zmian klimatycznych są bardzo ogólne i z reguły niedoszacowane.

Pewne ekonomiczne argumenty przemawiające za podjĊciem działaĔ na rzecz przeciwdziałania zmianom klimatycznym moĪna znaleĨü w opracowaniu GCEC (2014). Szerzej nt. zmian skutków zmian klimatycznych dla polskiego rolnictwa por. m.in. (Prandecki, 2014).

2 Cykle Milankowicia opisują zmiany nachylenia osi Ziemi wzglĊdem SłoĔca. Trwają one około 40 000 lat. W tym okresie Ziemia pochyla siĊ ku SłoĔcu, powodując wzrost temperatury na półkuli północnej, lub odchyla, co powoduje zmniejszenie iloĞci promieni docierających do półkuli pół- nocnej i tym samym spadek temperatury. UwaĪa siĊ, Īe Ziemia jest obecnie w fazie odchylania siĊ, co w długim okresie bĊdzie skutkowało ochłodzeniem klimatu (Boeker i van Grondelle, 2002).

Wobec trudnoĞci z realizacją porozumieĔ klimatycznych Unia Europejska przyjĊła na siebie rolĊ lidera w zakresie ograniczana emisji gazów cieplarnia- nych. Pierwszym tego przejawem było wprowadzenie w Īycie ograniczeĔ wyni- kających z protokołu z Kioto

. Unia Europejska podjĊła wiele działaĔ we wła- snym zakresie

.

Przykładem indywidualnych działaĔ Unii Europejskiej w zakresie redukcji emisji gazów cieplarnianych jest wprowadzony w 2005 r. własny mechanizm han- dlu pozwoleniami na emisjĊ (European Union Emission Trading Scheme – EU ETS) obejmujący wybrane sektory gospodarki. Pierwszy pilotaĪowy okres jego funkcjonowania dotyczył lat 2005-2007. W kolejnych latach wprowadzano mody- fikacje poprzez wdraĪanie kolejnych etapów funkcjonowania tego mechanizmu.

W efekcie moĪna wyodrĊbniü drugi okres obejmujący lata 2008-2012 oraz obecnie obowiązujący – trzeci (2013-2020), a takĪe przygotowywany czwarty (lata 2021- -2030). Od początku zakładano stopniowe zacieĞnianie restrykcji, aby w połowie XXI wieku osiągnąü około 80% redukcji emisji w porównaniu do 1990 r. (Com- mission of European Communities, 2007; European Commission, 2011; EC, 2007).



3 Protokół z Kioto to dokument podpisany w 1997 r., na trzeciej konferencji (Third Conferen- ce of Parties – COP 3) paĔstw sygnatariuszy ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu. W dokumencie tym załoĪono redukcjĊ emisji szeĞciu gazów cie- plarnianych o około 5% (róĪne zobowiązania w zaleĪnoĞci od kraju) w skali Ğwiata w porów- naniu do 1990 r. (dla Polski 1988 r.). Redukcją objĊte były tylko wybrane kraje (głównie rozwiniĊte). Ze wzglĊdu na trudnoĞci z ratyfikacją (odmowa ratyfikacji przez USA) istniało ryzyko fiaska porozumienia, ale pod wpływem Unii Europejskiej udało siĊ nakłoniü do tego RosjĊ i protokół wszedł w Īycie w 2005 r. Obejmował lata 2008-2012. W jego ramach wpro- wadzono trzy mechanizmy redukcji: handel emisjami, wspólne wdroĪenia i mechanizm czy- stego rozwoju. Pierwszy z nich uzyskał najwiĊkszą popularnoĞü. Szerzej nt. protokołu z Kioto por. (Prandecki i Sadowski, 2010).

4 Indywidualne działanie UE naleĪy oceniaü bardzo pozytywnie, poniewaĪ po 2012 r. nie udało siĊ wdroĪyü skutecznego narzĊdzia globalnej redukcji emisji gazów cieplarnianych. Kolejne konferencje stron konwencji klimatycznej nie przynosiły rezultatu. Dopiero podczas COP 21 w ParyĪu w 2015 r. udało siĊ wynegocjowaü kompromis znany jako paryskie porozumienie, które ma wejĞü w Īycie po 2020 r. JednakĪe wycofanie siĊ USA (1.06.2017 r.) z tego porozu- mienia stawia pod znakiem zapytania jego zasadnoĞü. Pozostałe kraje potwierdziły wolĊ działa- nia na rzecz redukcji gazów cieplarnianych podczas COP 23, które odbyło siĊ w Bonn w dniach 6-18 listopada 2017 r. W efekcie po deklaracji rządu Syrii USA są jedynym paĔstwem Ğwiata nieakceptującym porozumienia paryskiego. Nie oznacza to, Īe prawie cały Ğwiat podejmie wal- kĊ z klimatem, a jedynie, Īe wiĊkszoĞü paĔstw Ğwiata uwaĪa to za waĪny problem. Podczas COP 23 negocjowano głównie rozwiązania techniczne, jakie mają obowiązywaü w działaniach po 2020 r. Podczas kolejnych corocznych spotkaĔ tematy te bĊdą kontynuowane, zwłaszcza w kwestii finansowania działaĔ na rzecz klimatu. Istotnym wnioskiem wynikającym z tego spo- tkania jest ustalenie wspólnego stanowiska w sprawie rolnictwa. Problem rolnictwa był dysku- towany od lat, ale dopiero w 2017 r. udało siĊ wynegocjowaü wstĊpne porozumienie, na mocy którego paĔstwa zobowiązały siĊ do 31 marca 2017 r. wskazaü praktyki rolnicze, które zmierza- łyby do zwiĊkszenia zawartoĞci wĊgla w glebie, jej urodzajnoĞci oraz bardziej przyjaznych dla klimatu praktyk hodowli zwierząt. 

Realizacja tego celu wymaga jednak rozszerzenia działaĔ redukcyjnych na inne sektory gospodarki. To powoduje, Īe w UE oprócz systemu EU ETS konieczne było wdroĪenie działaĔ redukcyjnych w innych sektorach tzw. Non-ETS. Do tej grupy zalicza siĊ:

transport, rolnictwo, odpady, emisje przemysłowe poza ETS oraz sektor komunalno-bytowy z budynkami, małymi Ĩródłami, gospodarstwami do- mowymi, usługami itp. RóĪnica pomiĊdzy tymi dwoma systemami polega na po- dejĞciu do podmiotu redukcji. W ramach ETS redukcja odbywa siĊ na poziomie całej UE poprzez zmniejszenie puli uprawnieĔ do emisji, co oznacza, Īe podmioty uprawnione do zakupu uprawnieĔ (duĪe przedsiĊbiorstwa) same poprzez mechani- zmy rynkowe decydują siĊ na moment i skalĊ redukcji. Natomiast w systemie non- ETS zobowiązanie jest nakładane na poszczególne paĔstwa, które samodzielnie decydują na temat strategii redukcji emisji. Ogółem w ramach non-ETS do 2020 roku ma byü osiągniĊta 10% redukcja, przy czym niektóre kraje mają prawo do jej zwiĊkszenia. W przypadku Polski uzgodniono, Īe wzrost emisji moĪe osiągnąü 14%. W kolejnym okresie rozliczeniowym, tj. w latach 2021-2030 przewiduje siĊ obniĪenie emisji o 30% w porównaniu do 2005 r. Oznacza to, Īe wszystkie kraje naleĪące do systemu bĊdą objĊte redukcją emisji (z wyjątkiem Bułgarii, która ma utrzymaü emisjĊ na poziomie z 2005 r.). W przypadku Polski bĊdzie to oznaczało 7% redukcjĊ emisji (por. tabela 2.1).

PowyĪsze, ogólne informacje prowadzą do wniosku, Īe w niedalekiej przyszłoĞci naleĪy siĊ spodziewaü zwiĊkszenia nacisku na redukcjĊ emisji w krajach członkowskich UE w tym równieĪ w sektorze rolnictwa. Działania te najprawdopodobniej bĊdą wiązały siĊ z koniecznoĞcią ponoszenia okreĞlonych nakładów, a takĪe moĪliwe jest, Īe wymuszą koniecznoĞü ograniczenia pewnych rodzajów działalnoĞci, co moĪe wiązaü siĊ z ryzykiem ograniczenia przycho- dów. W tej sytuacji coraz bardziej istotną staje siĊ wycena kosztów emisji ga- zów cieplarnianych. Te emisje do tej pory były traktowane przez ekonomiĊ jako negatywne efekty zewnĊtrzne, co powodowało ich pomijanie w rachunku eko- nomicznym. Taka sytuacja powoduje, Īe ĞwiadomoĞü społeczna szkodliwoĞci emisji gazów cieplarnianych jest niewielka. Ponadto czĊsto bywa, Īe problem ten jest odsuwany w czasie do rozwiązania nastĊpnym pokoleniom lub innym społeczeĔstwom. Wycena emisji moĪe pomóc w zmianie tego nastawienia.

Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie autorskiej metody wyce- ny emisji wybranych gazów cieplarnianych do atmosfery. Przedstawiona w opracowaniu metoda wyceny oraz jej wyniki i krytyczna analiza są krokiem w kierunku opracowania metod wyceny wszystkich zarówno kosztów jak i ko- rzyĞci Ğrodowiskowych, co w dalszej kolejnoĞci pozwoli na ich włączenie do rachunków ekonomicznych.

Uzyskane wyniki mogą takĪe posłuĪyü do innych badaĔ, w tym m.in. do

szacunku kosztów emisji gazów cieplarnianych z okreĞlonej instalacji, do analiz

gospodarczych (sektorowych i narodowych) rozszerzonych o czynniki klima- tyczne, w tym do analizy Ğrodowiskowo rozszerzonych tablic przepływów miĊ- dzygałĊziowych (Gajos i Prandecki, 2016; Prandecki, 2016).

Tabela 2.1. Proponowane cele redukcyjne w sektorach non-ETS w perspektywie 2030 r.

Cel w 2030 r.

w porównaniu do 2005

Maksymalna roczna elastycznoĞü (jako % emisji non-ETS z 2005 r.) Jednorazowa maksymalna

zmiana wspólnego wysiłku redukcyjnego na rzecz ETS

Zmiana wspólnego wysiłku redukcyjnego w wyniku

redukcji w sektorze uĪytkowania ziemi^a

LU -40% 4% 0,2%

SE -40% 2% 1,1%

DK -39% 2% 4,0%

FI -39% 2% 1,3%

DE -38% 0,5%

FR -37% 1,5%

UK -37% 0,4%

NL -36% 2% 1,1%

AT -36% 2% 0,4%

BE -25% 2% 0,5%

IT -33% 0,3%

IE -30% 4% 5,6%

ES -26% 1,3%

CY -24% 1,3%

MT -19% 2% 0,3%

PT -17% 1,0%

EL -16% 1,1%

SI -15% 1,1%

CZ -14% 0,4%

EE -13% 1,7%

SK -12% 0,5%

LT -9% 5,0%

PL -7% 1,2%

HR -7% 0,5%

HU -7% 0,5%

LV -6% 3,8%

RO -2% 1,7%

BG 0% 1,5%

a Szacunek, limit jest wyraĪony w pełnych milionach ton w okresie dziesiecioletnim.

ħródło: European Commission, 2016.

Metodologia badaĔ

Zaproponowany mechanizm wyceny emisji został oparty na giełdowej wycenie uprawnieĔ do emisji dwutlenku wĊgla w ramach systemu EU ETS.

Wykorzystano Ğrednią cenĊ

praw do emisji obliczoną na bazie danych z giełdy w Lipsku w Niemczech.



5 W badaniu wykorzystano dwie Ğrednie: roczną oraz dla całego badanego okresu. Obliczenia przeprowadzono dla obu Ğrednich.

Badaniem objĊto emisje wyodrĊbnione w Rachunkach Ekonomicznych ĝrodowiska (REĝ) opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny w grudniu 2016 roku (szerzej na ich temat w dalszej czĊĞci rozdziału) – łącznie trzynaĞcie substancji i ich grup, z czego do szczegółowej analizy z uwagi na dostĊpnoĞü przeliczników GWP

(szerzej w dalszej czĊĞci rozdziału) wybrano siedem: dwu- tlenek wĊgla, podtlenek azotu, metan, tlenki azotu, wodorofluorowĊglowodory (HFCs), perfluorowĊglowodory (PFCs) oraz heksafluorek siarki (SF

). Badaniem objĊto lata, dla których zostały opublikowane dostĊpne dane, tj. 2008-2014.

Dane na temat emisji obejmują lata 2008-2014. Autorzy zdecydowali siĊ na wykorzystanie danych REĝ, poniewaĪ są one pierwszymi tak szczegółowymi rachunkami emisji do Ğrodowiska dostĊpnymi dla Polski w statystykach naro- dowych. Są one jedną z inicjatyw Unii Europejskiej mających na celu wsparcie zrównowaĪonego rozwoju Wspólnoty. Zawarte są w nich dane na temat emisji wybranych substancji do powietrza, w tym gazów cieplarnianych, pyłów, amo- niaku i innych. W rozdziałach 2-4 skupiono siĊ na substancjach, w przypadku których moĪliwe jest ich przeliczenie na ekwiwalent dwutlenku wĊgla – wyma- ga tego przedstawiona metoda wyceny.

Proces ekonomicznej wyceny emisji do powietrza rozpoczĊto od ujedno- licenia jednostek emisji poprzez sprowadzenie ich do ekwiwalentu dwutlenku wĊgla. W ten sposób przedstawiona wycena została oparta na kryterium szko- dliwoĞci emisji.

Istnieją dwie podstawowe metody wyceny szkodliwoĞci klimatycznej ga- zów cieplarnianych: ocena potencjału zmiany globalnej temperatury (Global

ocieplenia (Global Warming Potential – GWP). Obie metody są stosowane przez MiĊdzyrządowy Panel ds. Klimatu (Interngovernmental Panel on Climate

klimatyczne (por. tab. 2.2). W prognozach IPCC czĊĞciej stosuje siĊ drugie z tych rozwiązaĔ, chociaĪ w obu przypadkach wskazuje siĊ na duĪe przedziały niepewnoĞci przy obliczaniu wskaĨników. W ostatnim raporcie IPCC (2013) podkreĞlono jednak, Īe GTP wiąĪe siĊ z wiĊkszym ryzykiem błĊdu.

W niniejszym opracowaniu zdecydowano siĊ na zastosowanie drugiej z metod, tj. GWP. Wybór ten ma charakter subiektywny, wynika głównie z moĪliwoĞci uwzglĊdnienia wiĊkszej iloĞci substancji. Ponadto w przypadku grup związków, tj. HFCs i PFCs, dane zaprezentowane w tabelach REĝ są juĪ podane w ekwiwalencie dwutlenku wĊgla.

Jak wynika z tabeli 2.2, GWP moĪe byü liczony dla róĪnych okresów. Za- zwyczaj oblicza siĊ go w horyzoncie 20 lub 100 lat, ale zdarzają siĊ równieĪ



6 Global Warming Potential – Potencjał Globalnego Ocieplenia.

bardziej odległe perspektywy. W zaleĪnoĞci od przyjĊtego horyzontu szkodli- woĞü róĪnych substancji moĪe siĊ znacząco róĪniü. Dla przykładu w literaturze moĪna znaleĨü informacje wskazujące na stuletni potencjał metanu, wahający siĊ w granicach 28-36 ton dwutlenku wĊgla. Ten sam potencjał badany w prze- dziale dwudziestoletnim wynosi około 84-87 ton dwutlenku wĊgla (EPA, 2017).

Tak duĪa róĪnica wynika z krótkiego czasu rozpadu metanu, tj. około 10 lat i długiego – dwutlenku wĊgla. W efekcie w krótkim okresie szkodliwoĞü metanu w porównaniu z dwutlenkiem wĊgla jest znacząco wyĪsza. W literaturze nie ma uzasadnienia wskazującego na przewagĊ jednego z okresów (IPCC, 2013). Naj- czĊĞciej stosuje siĊ okres stuletni, ale jest to spowodowane jedynie wykorzysty- waniem go przez OrganizacjĊ Narodów Zjednoczonych (ONZ)

.

Tabela 2.2. SzkodliwoĞü wybranych gazów w przeliczeniu na ekwiwalent dwutlenku wĊgla Związek Wzór

chemiczny

GWP AR5 GTP AR5 GWP

AR4 20 lat 100 lat 20 lat 100 lat 100 lat Dwutlenek

wĊgla CO₂ 1 1 1 1 1

Metan CH4 84 28 67 4 25

Podtlenek

azotu N₂O 264 265 277 282 298

Heksafluorek

siarki SF6 17 500 23 500 18 900 28 200 22 800 GWP AR5 – Potencjał Globalnego Ocieplenia wg piątego raportu przygotowanego przez IPCC;

GTP AR5 – potencjał promieniowania wg piątego raportu przygotowanego przez IPCC;

GWP AR4 – Potencjał Globalnego Ocieplenia wg czwartego raportu przygotowanego przez IPCC.

ħródło: opracowanie własne na podstawie IPCC, 2013; Solomon i in., 2007.

Przy obliczaniu GWP za punkt wyjĞcia przyjĊto szkodliwoĞü dwutlenku wĊgla jako podstawowego, najczĊĞciej wystĊpującego gazu cieplarnianego. Im wiĊksza wielkoĞü GWP tym dana substancja jest bardziej szkodliwa. Potencjał GWP jest obliczany dla gazów cieplarnianych, tj. substancji mających bezpo- Ğredni wpływ na klimat i jego zmiany. W przypadku grup substancji obliczenie GWP nie jest tak jednoznaczne, co wynika z róĪnych stĊĪeĔ poszczególnych związków i szacowania ich udziału w powietrzu. W przypadku statystyk REĝ wielkoĞci emisji w ekwiwalencie dwutlenku wĊgla zostały podane dla dwóch grup substancji, tj. dla HFCs i PFCs, co zwolniło autorów z koniecznoĞci obli- czania wspólnego GWP dla całej grupy.

Biorąc pod uwagĊ powyĪsze uwagi, autorzy zdecydowali siĊ przyjąü za punkt odniesienia najnowsze dane dotyczące GWP, zawarte w piątym raporcie



7 Okres stuletni pojawił siĊ jako punkt odniesienia w Ramowej Konwencji Narodów Zjedno- czonych ds. zmian klimatu oraz w protokole z Kioto.

IPCC (2013). Ta decyzja wynika z powszechnego ich stosowania w opracowa- niach naukowych oraz gruntownego uzasadnienia dla zastosowanych przelicz- ników potencjału. W konsekwencji za wiąĪące uznano mnoĪniki potencjału glo- balnego ocieplenia badane w horyzoncie stuletnim.

Poza wymienionymi juĪ gazami, bezpoĞrednio oddziałującymi na klimat, moĪliwe jest jeszcze obliczanie GWP dla substancji mających poĞredni wpływ.

Ich szkodliwoĞü i moĪliwoĞü przeliczenia na GWP jest uzaleĪniona od szeregu czynników, np. temperatury, wilgotnoĞci itp. W efekcie przyjĊcie wskaĨnika GWP dla takich substancji obarczone jest jeszcze wiĊkszym ryzykiem błĊdu, niĪ w przypadku gazów cieplarnianych. Niemniej w ten sposób moĪliwe jest obli- czanie Potencjału Globalnego Ocieplenia dla tlenku wĊgla oraz tlenków azotu.

W przypadku tlenku wĊgla zmiennoĞü jego szkodliwoĞci, w zaleĪnoĞci od wa- runków, jest tak duĪa, Īe autorzy nie zdecydowali siĊ na jego włączenie do wy- ceny. Natomiast w przypadku tlenków azotu (NO

) podjĊto taką próbĊ. Jest to grupa związków chemicznych, z których kaĪdy charakteryzuje siĊ róĪną szko- dliwoĞcią, co jest podstawowym utrudnieniem dla precyzyjnego okreĞlenia ekwiwalentu dwutlenku wĊgla. Ponadto warto podkreĞliü, Īe tlenki azotu nie są typowymi gazami cieplarnianymi. Ich wpływ jest okreĞlany jako poĞredni. Pod- stawowym, negatywnym efektem działania tych związków jest wzrost zakwa- szenia powietrza. W kontekĞcie klimatu tlenki azotu mają dwojaki charakter.

Z jednej strony mogą wpływaü na zwiĊkszenie absorbowanej energii

, a z dru- giej przyczyniają siĊ do rozpadu podtlenku azotu, co powoduje redukcjĊ wpły- wu związków azotowych na wzrost globalnej temperatury. W konsekwencji tlenki azotu nie są powszechnie uznawane za gazy cieplarniane, rzadko równieĪ oblicza siĊ ich GWP. W niniejszej pracy, w oparciu o literaturĊ (Podkówka i Podkówka, 2011) przyjĊto, Īe przelicznik GWP dla tlenków azotu wynosi 0,7.

Oddzielną kwestiĊ stanowi wyliczenie wartoĞci GWP dla dwutlenku wĊ- gla pochodzącego ze spalania biomasy. Początkowo zakładano, Īe w tym przy- padku wartoĞü GWP powinna byü równa zeru, poniewaĪ wielkoĞü emitowanego dwutlenku wĊgla jest póĨniej kompensowana przez jego pochłanianie w proce- sie wzrostu nowej roĞliny (IPCC, 1996). W póĨniejszym okresie zwrócono uwa- gĊ, Īe dwutlenek wĊgla pochodzący z biomasy przez okreĞlony czas przebywa w atmosferze, przez co równieĪ przyczynia siĊ do globalnego ocieplenia.

W efekcie uznaje siĊ, Īe GWP dwutlenku wĊgla pochodzącego z biomasy jest



8 Globalne ocieplenie, bĊdące podstawowym problemem związanym ze zmianami klimatycz- nymi, moĪe byü spowodowane przez wiele czynników. Za podstawową antropogeniczną przyczynĊ uznaje siĊ nadmierne stĊĪenie gazów cieplarnianych w atmosferze, które absorbu- jąc energiĊ, przyczyniają siĊ do nasilania siĊ efektu cieplarnianego, czyli m.in. ograniczenia emisji ciepła w przestrzeĔ kosmiczną. Z tego powodu absorpcja energii w atmosferze jest jednym z podstawowych kryteriów oceny szkodliwoĞci gazów cieplarnianych.

równieĪ dodatni, jednakĪe nie ma zgodnoĞci co do jego szkodliwoĞci (Cherubi- ni, Peters, Berntsen, Strømman i Hertwich, 2011). Zazwyczaj przyjmuje siĊ, Īe wielkoĞü ta powinna zawieraü siĊ w przedziale pomiĊdzy zero a jeden. Autorzy przyjĊli, Īe emisja dwutlenku wĊgla pochodząca z biomasy jest równa pozosta- łej emisji dwutlenku wĊgla, czyli jej GWP wynosi 1.

Kolejnym krokiem w badaniu była wycena emisji. Do ekonomicznej wyce- ny opisanych substancji wykorzystano kurs zakupu praw do emisji dwutlenku wĊ- gla, pochodzący z unijnego systemu handlu pozwoleniami na emisjĊ. Europejski System Handlu Emisjami (EU ETS) jest kluczowym elementem polityki Unii Europejskiej na rzecz walki ze zmianą klimatu oraz narzĊdziem słuĪącym do zmniejszania emisji gazów cieplarnianych. Jest to pierwszy i dotychczas najwiĊk- szy na Ğwiecie rynek tego typu (European Commission, 2017). Funkcjonowanie EU ETS na przestrzeni lat podzielone jest na fazy. Fazy EU ETS wyznaczone są przez ustawodawstwo unijne i wynikają z koniecznoĞci dostosowywania rynku do kolejnych rozszerzeĔ funkcjonowania EU ETS zarówno o kolejne kraje, jak i ko- lejne gałĊzie przemysłu objĊte regulacjami. Pierwsza obowiązywała w latach 2005- -2007, druga w latach 2008-2012, a trzecia, działająca od 2013 roku, bĊdzie funk- cjonowała do 2020 roku. Po niej przewidziana jest faza czwarta.

Na rynku EU ETS zainteresowane podmioty mogą nabywaü uprawnienia do emisji dwutlenku wĊgla. PaĔstwom członkowskim EU ETS (31 paĔstw – obecnie 28 krajów Unii Europejskiej oraz Islandia, Liechtenstein i Norwegia (European Commission, 2017)) przyznawana jest bezpłatna pula praw do emisji, które zostają rozdzielone pomiĊdzy podmioty z gałĊzi objĊtych regulacją (faza pierwsza i druga, rozwiązanie czĊĞciowo zachowane w fazie trzeciej obecnie obowiązującej).

Po wykorzystaniu tej puli podmioty zainteresowane wyĪszą emisją dwutlenku wĊ- gla zobowiązane są do nabywania odpowiednich praw na EU ETS. IloĞü dostĊp- nych praw jest ograniczona (i sukcesywnie zmniejszana w celu ograniczania łącz- nej emisji gazów cieplarnianych), a rynkiem kieruje prawo popytu i podaĪy. Zain- teresowane podmioty dokonują transakcji kupna-sprzedaĪy uprawnieĔ, co wyzna- cza cenĊ rynkową emisji 1 tony dwutlenku wĊgla.

DziĊki przyjĊciu rynkowej ceny dwutlenku wĊgla do wyceny emisji

w przeprowadzonej wycenie uwzglĊdniono realną ekonomiczną wartoĞü emisji

1 tony dwutlenku wĊgla. W efekcie przedstawiona wycena obrazowaü bĊdzie

nie tylko zmiany w fizycznych wartoĞciach emisji, ale równieĪ zmiany ekono-

miczne wystĊpujące na rynku (wahania cen wynikające z popytu i podaĪy

uprawnieĔ do emisji dwutlenku wĊgla). Rozwiązanie to ma jednak takĪe pewne

wady. Jedną z nich jest wysoki poziom wahaĔ cen emisji 1 tony dwutlenku wĊ-

gla (por. wykres 2.1), które znacznie zaburzają obliczoną wartoĞü emisji. Szerzej

na temat zastosowanej metody w dalszej czĊĞci rozdziału.

Na potrzeby opracowania posłuĪono siĊ notowaniami z giełdy European Energy Exchange (EEX) z siedzibą w Lipsku w Niemczech. Giełda ta została wybrana, gdyĪ funkcjonowała zarówno podczas drugiej, jak i trzeciej, obecnie obowiązującej, fazy EU ETS, przez co pokrywa wszystkie lata objĊte badaniem.

Jest ona liderem wĞród giełd energii tzw. Europy kontynentalnej. Wolumen za- wartych na niej kontraktów daje jej drugie, po Skandynawskim Nord Poolu, miejsce wĞród europejskich giełd (Fornalczyk, 2010; Nordpoolspot, 2017). EEX powstała w 2002 r. w wyniku połączenia dwóch istniejących wczeĞniej giełd:

we Frankfurcie i Lipsku. Sesje odbywają siĊ w dni robocze i trwają 10 minut – od 10:00 do 10:10 czasu Ğrodkowoeuropejskiego.

W badaniu posłuĪono siĊ trzema Ğrednimi cenami praw do emisji 1 tony dwutlenku wĊgla, tj. Ğrednią roczną, obliczoną jako Ğrednia arytmetyczna dziennych notowaĔ praw do emisji w danym roku; Ğrednią dla całego okresu badania, obliczo- ną jako Ğrednia arytmetyczna dziennych notowaĔ praw do emisji za cały okres ba- dania; Ğrednią ruchomą, obliczoną jako Ğrednia arytmetyczna dziennych notowaĔ praw do emisji z trzech lat (dany rok oraz dwa lata poprzednie). Odpowiednie dane dotyczące Ğrednich cen rocznych przedstawiono na wykresie 2.1. Wybór trzech Ğrednich wynika z ograniczeĔ uzyskiwanych wyników, tj. w przypadku cen rocz- nych moĪliwe jest bardziej dokładne zmierzenie wartoĞci w danym momencie, na- tomiast w przypadku Ğredniej za cały okres moĪliwe jest badanie zmiennoĞci zja- wisk w czasie. ĝrednia ruchoma powinna umoĪliwiü uzyskanie wyników „wygła- dzonych”, tj. nadal oddających wahania cen w czasie, ale ograniczających ich zmiennoĞü. RozwaĪania na temat wad i zalet takiego rozwiązania zostały zamiesz- czone w czwartym rozdziale monografii.

W zakresie Ğrednich rocznych cen praw do emisji 1 tony dwutlenku wĊgla wyraĨnie widoczny jest trend spadkowy – w latach 2008-2014 zmalały one o ponad 65,5%. Cena zmalała z ponad 17 euro/tonĊ do niecałych 6 euro/tonĊ od- notowując w miĊdzy czasie liczne okresy wzrostu i spadku. Zdaniem autorów, spadek ten wynika z działania praw popytu i podaĪy oraz wskazuje na nadwyĪkĊ podaĪy nad popytem

. W badanym okresie nie wystąpiły bowiem Īadne zdarzenia technologiczne (np. spadek kosztów technologii redukcji emisji) czy polityczne (np. zmniejszenie restrykcyjnoĞci systemu), które uzasadniałyby wystĊpujący kie- runek zmian. NadwyĪka podaĪy wystĊpuje pomimo sukcesywnego obniĪania ilo- Ğci uprawnieĔ. Od 2013 roku iloĞü uprawnieĔ do emisji obniĪana jest rokrocznie o 1,74% Ğredniej łącznej liczby przydziałów wydawanych rocznie w latach 2008- -2012. ObniĪki te stosowane bĊdą przez całą trzecią fazĊ EU ETS – do 2020 roku.



9 Czasami pojawiają siĊ opinie, Īe wczeĞniejsza wyĪsza cena uprawnienia do emisji tony dwu- tlenku wĊgla była spowodowana działaniami spekulacyjnymi, typowymi dla gry giełdowej. Jed- nym z rozwiązaĔ mających temu przeciwdziałaü było ograniczenie dostĊpnoĞci transakcji jedynie do podmiotów pochodzących z terytorium UE, co mogło spowodowaü spadek ceny.

W efekcie iloĞü praw do emisji w 2020 roku bĊdzie niĪsza o 21% w porównaniu z rokiem 2005. Nie jest jasne czy poziom ten pozwoli na zniwelowanie wystĊpu- jącej obecnie nadwyĪki podaĪy. NiezaleĪnie od tego Unia Europejska planuje dalsze ograniczenie iloĞci praw do emisji dwutlenku wĊgla, aby punkt równowagi kształtował siĊ na znacznie niĪszym poziomie iloĞci uprawnieĔ i wyĪszym po- ziomie ceny praw do emisji. System handlu prawem do emisji nie bĊdzie bowiem działał prawidłowo i spełniał swojej roli, jeĪeli cena zakupu uprawnieĔ bĊdzie zbyt niska. Przy niskim koszcie zakupu praw do emisji podmioty emitujące dwu- tlenek wĊgla nie bĊdą zainteresowane inwestowaniem w rozwiązania pozwalające na redukcjĊ emisji dwutlenku wĊgla. W kolejnej – IV fazie EU ETS – planowane jest ograniczanie iloĞci praw do emisji o 2,2% rocznie (KE, 2017).

Wykres 2.1. ĝrednie roczne ceny zakupu praw do emisji dwutlenku wĊgla na giełdzie European Energy Exchange w latach 2008-2014

ħródło: opracowanie własne na podstawie cire.pl, 2017.

Wykorzystując przeliczniki GWP, moĪna obliczyü Ğrednie ceny za tonĊ emi- sji poszczególnych gazów objĊtych badaniem (por. tabela 2.3). System EU ETS dopuszcza stosowanie przeliczników w celu zakupu uprawnieĔ dla emisji podtlen- ku azotu i PFCs (KE, 2017), natomiast inne substancje nie są objĊte tym systemem.

Zawarte w tabeli 2.3 przeliczniki mogą byü wykorzystane do róĪnych obliczeĔ po- wiązanych z wyceną emisji poszczególnych gazów. Warto zwróciü uwagĊ, Īe tak pozyskane ceny emisji do powietrza są wielokrotnie niĪsze od cen rynkowych za- kupu tych samych gazów wykorzystywanych w gospodarce, np. w medycynie.

Wynika to z róĪnego postrzegania uĪytecznoĞci tego samego gazu. Wycena przed- stawiona w niniejszym opracowaniu ma słuĪyü do wykazania ogólnych kosztów, jakie ponosi społeczeĔstwo w wyniku emisji opisywanych związków chemicznych do atmosfery. Z załoĪenia cena uprawnienia z systemu EU ETS powinna kształto-

ϭϳ͕Ϯϰ

ϭϯ͕ϮϬ

ϭϰ͕ϯϰ

ϭϮ͕ϵϬ

ϳ͕ϯϴ

ϰ͕ϰϳ

ϱ͕ϵϯ

Ϭ Ϯ ϰ ϲ ϴ ϭϬ ϭϮ ϭϰ ϭϲ ϭϴ ϮϬ

ϮϬϬϴ ϮϬϬϵ ϮϬϭϬ ϮϬϭϭ ϮϬϭϮ ϮϬϭϯ ϮϬϭϰ

waü siĊ na poziomie umoĪliwiającym przedsiĊbiorstwom inwestycje w instalacje redukujące emisje, a wiĊc byü zbliĪona do długookresowych kosztów ich redukcji.

W badaniu wykorzystano podział na sektory gospodarki wystĊpujący w Rachunkach Ekonomicznych ĝrodowiska Głównego UrzĊdu Statystycznego.

Z uwagi na kompleksowoĞü oficjalnych nazw sektorów w dalszej czĊĞci mo- nografii autorzy uĪywają własnych nazw, bĊdących skrótami od nazw oficjal- nych (por. tabela 2.4). Pozwala to na zachowanie przejrzystoĞci tekstu. Nazwy te wybrano w taki sposób, aby odzwierciedlały moĪliwie najpełniej rodzaje działalnoĞci wchodzące w skład danego sektora gospodarki.

Tabela 2.3. WartoĞü jednej tony wybranych gazów emitowanych do powietrza obliczona na podstawie Ğredniorocznych cen pozwoleĔ na emisjĊ dwutlenku wĊgla

do powietrza w ramach systemu EU ETS (w euro)

Wyszczególnienie GWP 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Dwutlenek wĊgla (CO₂) 1 17,24 13,20 14,34 12,90 7,38 4,47 5,93 Dwutlenek wĊgla

z biomasy (CO2) 1 17,24 13,20 14,34 12,90 7,38 4,47 5,93 Podtlenek azotu (N₂O) 265 4

568,87

3

498,83 3 798,95 3 418,30

1 956,18

1 184,72

1 571,06 Metan (CH4) 28 482,75 369,69 401,40 361,18 206,69 125,18 166,00 Tlenki azotu (NOx) 0,7 12,07 9,24 10,04 9,03 5,17 3,13 4,15 Heksafluorek siarki (SF6) 23 500 405140 310200 336990 303150 173 430 105 045 139 355

ħródło: opracowanie własne.

Tabela 2.4. Nazwy sektorów gospodarki stosowane w opracowaniu

Nazwa anglojĊzyczna oficjalna Nazwa stosowana w opracowaniu Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia

społeczne Administracja publiczna

Dostawa wody, gospodarowanie Ğciekami i odpadami oraz działalnoĞü

związana z rekultywacją Woda

DziałalnoĞü z zakresie usług administrowania i działalnoĞü wspierająca DziałalnoĞü administracyjna DziałalnoĞü finansowa i ubezpieczeniowa Finanse

DziałalnoĞü profesjonalna, naukowa i techniczna Nauka

DziałalnoĞü związana z kulturą, rozrywką i rekreacją Kultura

Budownictwo Budownictwo DziałalnoĞü związana z obsługą rynku nieruchomoĞci Rynek nieruchomoĞci

DziałalnoĞü związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi Zakwaterowanie i gastronomia

Edukacja Edukacja Górnictwo i wydobywanie Górnictwo i wydobycie

Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych,

włączając motocykle Handel

Informacja i komunikacja Informacja i komunikacja Opieka zdrowotna i pomoc społeczna Zdrowie

Pozostała działalnoĞü usługowa DziałalnoĞü pozostała Przetwórstwo przemysłowe Przetwórstwo przemysłowe Rolnictwo, leĞnictwo, łowiectwo i rybactwo Rolnictwo

Transport i gospodarka magazynowa Transport Wytwarzanie i zaopatrywanie w energiĊ elektryczną, gaz, parĊ wodną,

gorącą wodĊ i powietrze do układów klimatyzacyjnych Energia

ħródło: opracowanie własne na podstawie GUS, 2016b.