63 Z badań nad rolnictwemspołecznie zrównoważonym (41)

4

Z badań nad rolnictwem

społecznie zrównoważonym (41)

Bezpieczeństwo żywnościowe i różnorodność biologiczna w rolnictwie

INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Pantone 348C;

Pantone 382C;

Pantone 108 C.

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO

63

ISBN 978-83-7658-705-9

WARSZAWA 2017

MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 63

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (41)

Bezpieczeństwo żywnościowe i różnorodność biologiczna w rolnictwie

Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (41)

Bezpieczeństwo żywnościowe i różnorodność biologiczna w rolnictwie

Warszawa 2017 Redakcja naukowa dr hab. Mariola Kwasek, prof. IERiGŻ-PIB

Autorzy:

dr Hanna Kruk dr hab. Julian Tadeusz Krzyżanowski, prof. IERiGŻ-PIB dr hab. Mariola Kwasek, prof. IERiGŻ-PIB dr inż. Agnieszka Obiedzińska

ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+

WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE

Dr Hanna Kruk jest pracownikiem naukowym Akademii Morskiej w Gdyni.

Pozostali Autorzy publikacji są pracownikami naukowymi Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego.

PublikacjĊ zrealizowano w ramach tematu Dylematy zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w Polsce, w zadaniu Rolnictwo zrównowaĪone a bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe.

Celem pracy jest okreĞlenie roli, jaką odgrywa róĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie i ryboáówstwie w zapewnieniu bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego.

Recenzent

Dr hab. Krystyna ĩelazna, prof. Szkoáy Gáównej Turystyki i Rekreacji, Grupa Uczelni Vistula w Warszawie

Opracowanie komputerowe

dr hab. Mariola Kwasek, prof. IERiGĩ-PIB

Korekta

Barbara Walkiewicz

Redakcja techniczna Leszek ĝlipski

Projekt okáadki Leszek ĝlipski

ISBN 978-83-7658-705-9

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy

ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444

faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

Spis treĞci

Wprowadzenie………. 7

I. BEZPIECZEēSTWO ĩYWNOĝCIOWE I OCHRONA RÓĩNORODNOĝCI BIOLOGICZNEJ – KLUCZOWE WYZWANIA XXI WIEKU……… 9

1. Sytuacja demograficzna na Ğwiecie………. 10

2. BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe………. 12

3. RóĪnorodnoĞü biologiczna………... 15

4. RóĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie……….. 20

5. Zanikanie róĪnorodnoĞci gatunków, odmian i ras w rolnictwie oraz ryboáówstwie……… 22

6. Usáugi ekosystemów……… 29

7. BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe a róĪnorodnoĞü biologiczna……… 37

II. CZYNNIKI WPàYWAJĄCE NA UTRATĉ RÓĩNORODNOĝCI BIOLOGICZNEJ………. 40

1. Zmiany siedlisk……… 41

2. Zmiany klimatu……… 46

3. Nadmierna eksploatacja ekosystemów……… 49

4. Zanieczyszczenia Ğrodowiska przyrodniczego….………... 52

5. Inwazyjne gatunki obce………... 53

6. Wzajemne oddziaáywanie czynników bezpoĞrednich wpáywających na róĪnorodnoĞü biologiczną………... 54

III. METODY OCENY RÓĩNORODNOĝCI BIOLOGICZNEJ W ROLNICTWIE……… 57

1. Ocena róĪnorodnoĞci biologicznej – ogólne zaáoĪenia……… 57

2. Ocena róĪnorodnoĞci biologicznej odmian uprawnych roĞlin i ras zwierząt hodowlanych……….. 60

3. Ocena róĪnorodnoĞci biologicznej na terenach rolnych – monitoring wystĊpowania gatunków wskaĨnikowych……….. 62

4. Ocena róĪnorodnoĞci biologicznej na terenach rolnych – krajobraz rolniczy (ekosystemy)……….. 68

5. Kompleksowe metody oceny róĪnorodnoĞci biologicznej w rolnictwie. 72 6. Ocena róĪnorodnoĞci biologicznej w ryboáówstwie……… 74

IV. NARZĉDZIA WSPARCIA OCHRONY RÓĩNORODNOĝCI BIOLOGICZNEJ W PRZESTRZENI ROLNICZEJ………... 78

1. Ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej na najbliĪsze lata i rola WPR w tym wzglĊdzie……….. 79

2. Klasyfikacja narzĊdzi ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej wedáug instrumentów zrównowaĪonego rozwoju……… 80

2.1. Przepisy i normy………... 80

2.2. NarzĊdzia wsparcia………... 81

2.3. Instrumenty ekonomiczne………. 82

2.4. Badania i rozwój………... 83

3. Klasyfikacja narzĊdzi ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej

wedáug instrumentów WPR………. 83

3.1. Jednolita páatnoĞü obszarowa i „zazielenienie”……… 84

3.2. Gáówne wymogi dotyczące „zazielenienia”………. 85

3.2.1. Dywersyfikacja upraw……… 85

3.2.2. Utrzymanie trwaáych uĪytków zielonych………... 86

3.2.3. Utrzymanie obszarów proekologicznych……… 86

3.2.4. MoĪliwoĞü wspólnej realizacji praktyki EFA………. 88

3.3. Pokrywa glebowa (zielona)………... 89

3.4. PostĊp w zaáoĪeniach dotyczących ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej w stosunku do poprzedniej perspektywy finansowej... 90

3.5. Zmiany w zasadach wzajemnej zgodnoĞci………... 93

3.6. Instrumenty zawarte w PROW na lata 2014-2020………... 94

3.7. Programy rolnoĞrodowiskowe na lata 2014-2020 w stosunku do okresu poprzedniego 2007-2013……….. 95

3.8. Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz produktywnego i zrównowaĪonego rolnictwa – nowy instrument KE………... 95

4. Ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej w Ğwietle dokumentów krajowych………. 96

Podsumowanie i wnioski………. 100

Bibliografia……….. 107

Spis wykresów, tabel i rysunków………. 121

Wprowadzenie

Monografia Z badaĔ nad rolnictwem spoáecznie zrównowaĪonym [41]

BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i róĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie zostaáa

zrealizowana w ramach zadania badawczego Rolnictwo zrównowaĪone a bezpie- czeĔstwo ĪywnoĞciowe w temacie Dylematy zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w Polsce, bĊdącego czĊĞcią Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo Pol- skie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”, ustanowionego Uchwaáą Nr 21/2015 Rady Ministrów z 10 lutego 2015 roku.

BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i róĪnorodnoĞü biologiczna stanowią klu- czowe wyzwania XXI wieku. Analiza zaleĪnoĞci miĊdzy tymi zagadnieniami i poszukiwanie synergii miĊdzy nimi moĪe przynieĞü wiele korzyĞci dla rozwoju gospodarczego, spoáecznego i ekologicznego.

Celem pracy jest okreĞlenie roli, jaką odgrywa róĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie i ryboáówstwie w zapewnieniu bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego.

Monografia skáada siĊ z wprowadzenia, czterech rozdziaáów, podsumowania i wniosków, bibliografii oraz spisu wykresów, tabel i rysunków.

Wspóáczesny Ğwiat stoi przed licznymi wyzwaniami. Jednym z najwaĪniej- szych z nich jest zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego dla szybko wzra- stającej liczby ludnoĞci Ğwiata. WĞród licznych zagroĪeĔ bezpieczeĔstwa Īywno- Ğciowego wymienia siĊ m.in. gwaátowne zanikanie róĪnorodnoĞci biologicznej odzwierciedlającej bogactwo naturalne Ziemi. W rozdziale I BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej – kluczowe wyzwania XXI wieku przedstawiono sytuacjĊ demograficzną i liczbĊ gáodujących osób na Ğwie- cie oraz zdefiniowano pojĊcia: róĪnorodnoĞü biologiczna (bioróĪnorodnoĞü) i róĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie (agrobioróĪnorodnoĞü). W rozdziale tym zwrócono uwagĊ na tempo, w jakim zanika róĪnorodnoĞü gatunków, od- mian i ras w rolnictwie oraz ryboáówstwie, ochronĊ bioróĪnorodnoĞci w rolnic- twie, jak równieĪ na korzyĞci, jakie czerpią mieszkaĔcy Ziemi ze Ğrodowiska przyrodniczego w postaci dóbr i usáug okreĞlanych mianem „ekosystemów”.

W rozdziale II Czynniki wpáywające na utratĊ róĪnorodnoĞci biologicznej

zaprezentowano gáówne czynniki bezpoĞrednie, które mają istotny wpáyw na

utratĊ róĪnorodnoĞci biologicznej, w tym zmiany siedlisk, zmiany klimatu,

nadmierna eksploatacja ekosystemów, zanieczyszczenia Ğrodowiska przyrodni-

czego oraz wystĊpowanie inwazyjnych gatunków obcych: zwierząt, roĞlin,

grzybów i mikroorganizmów.

Utrzymanie róĪnorodnoĞci biologicznej jest szczególnie istotne w przy- padku gatunków i obszarów istotnych z punktu widzenia zaspokajania potrzeb czáowieka. RóĪnorodnoĞü biologiczna moĪe byü mierzona na poziomie gene- tycznym, gatunkowym, zbiorowisk lub ekosystemów i krajobrazu. Liczne meto- dy stosowane do oceny róĪnorodnoĞci biologicznej w rolnictwie i ryboáówstwie przedstawiono w rozdziale III Metody oceny róĪnorodnoĞci biologicznej w rol- nictwie i ryboáówstwie.

WaĪnym narzĊdziem wspierającym róĪnorodnoĞü biologiczną, áagodzenie zmian klimatu, a takĪe utrzymanie usáug ekosystemowych jest wspólna polityka rolna, która dysponuje Ğrodkami mającymi na celu ochronĊ Ğrodowiska przyrod- niczego, takie jak oddzielenie páatnoĞci od produkcji, zasadĊ wzajemnej zgod- noĞci i Ğrodki rolnoĞrodowiskowe. W rozdziale IV NarzĊdzia wsparcia ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej w przestrzeni rolniczej zidentyfikowano narzĊdzia wspierania ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej stosowanych w krajach naleĪą- cych do Unii Europejskiej obecnie i w perspektywie po roku 2020 oraz zapre- zentowano zakres ich stosowania. Dociekania pozwolą na sformuáowanie no- wych zadaĔ badawczych, które bĊdą realizowane w nastĊpnych latach.

Monografia powstaáa przy wspóápracy pracowników Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowego Instytutu Badawczego oraz Hanną Kruk z Akademii Morskiej w Gdyni.

Autorzy publikacji mają nadziejĊ, Īe przyczyni siĊ ona do pogáĊbienia wiedzy wszystkich uczestników áaĔcucha rolno-ĪywnoĞciowego na temat roli róĪnorodnoĞci biologicznej w rolnictwie i ryboáówstwie w zapewnieniu bezpie- czeĔstwa ĪywnoĞciowego.



 

Rozdziaá I

BEZPIECZEēSTWO ĩYWNOĝCIOWE

I OCHRONA RÓĩNORODNOĝCI BIOLOGICZNEJ – KLUCZOWE WYZWANIA XXI WIEKU

Wspóáczesny Ğwiat stoi przed licznymi wyzwaniami. Jednym z najwaĪniej- szych z nich jest zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego dla szybko wzra- stającej liczby ludnoĞci Ğwiata – wedáug prognoz demograficznych Organizacji Narodów Zjednoczonych, ONZ (United Nations, UN) do roku 2050 na Ğwiecie bĊdzie Īyáo około 9,8 mld ludzi, a do roku 2100 – 11,2 mld. WĞród licznych za- groĪeĔ bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego wymienia siĊ gwaátowne zanikanie róĪno- rodnoĞci biologicznej odzwierciedlającej bogactwo naturalne Ziemi. Niekorzystny wpáyw na globalne bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe bĊdą miaáy równieĪ: zmiany klimatu, nowe choroby roĞlin i zwierząt, rosnące ceny energii i ĪywnoĞci, straty i marnotrawienie ĪywnoĞci, walka o ziemiĊ uprawną z producentami biopaliw, przemysáem i urbanizacją, jak równieĪ spekulacje na rynku ĪywnoĞciowym

¹

.

RóĪnorodnoĞü biologiczna i bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe są pod wielo- ma wzglĊdami powiązane. RóĪnorodnoĞü biologiczna jest kluczem do szerokie- go wachlarza usáug Ğwiadczonych przez ekosystemy. Ponadto pomaga regulo- waü obieg skáadników odĪywczych i wody (np. powodzie) oraz áagodzi skutki zmian klimatu. RóĪnorodnoĞü biologiczna ma równieĪ bezpoĞrednie znaczenie dla dobrobytu czáowieka i wartoĞci kulturowych, w tym rekreacji. Dostarczanie czystej wody i róĪnorodne zaopatrzenie w ĪywnoĞü sprawia, Īe jest ona nie- zbĊdna dla wszystkich mieszkaĔców Ğwiata

²

. Niestety, róĪnorodnoĞü biologicz- na na wszystkich poziomach: genetycznym, gatunkowym i ekosystemów zanika w niepokojącym tempie, co wpáywa negatywnie na bezpieczeĔstwo ĪywnoĞcio- we w skali Ğwiata.

BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej sta- nowią kluczowe wyzwania wspóáczesnego Ğwiata. Analiza zaleĪnoĞci miĊdzy tymi zagadnieniami i poszukiwanie synergii miĊdzy nimi moĪe przynieĞü wiele korzyĞci dla rozwoju gospodarczego, spoáecznego i ekologicznego.



1 M. Kwasek (2013), BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe na Ğwiecie – wspóáczesne problemy, „Prze- mysá SpoĪywczy”, nr 3.

2 W. Cramer, E. Egea, J. Fischer, A. Lux, J-M. Salles, J. Settele, M. Tichit (2017), Biodiversity and food security: from trade-offs to synergies, „Regional Environmental Change”, nr 17(5), s. 1257-1259.

1. Sytuacja demograficzna na Ğwiecie

W latach 1950-2017 liczba ludnoĞci na Ğwiecie wzrosáa z 2,6 do 7,6 mld osób. Rozmieszczenie ludnoĞci na Ğwiecie jest nierównomierne. Najludniejszym kontynentem jest Azja. MieszkaĔcy kontynentu azjatyckiego stanową 59,7%

ogóáu ludnoĞci Ğwiata. Na drugim miejscu znajduje siĊ Afryka, w której Īyje 16,6% ludnoĞci Ğwiata, a na trzecim Europa – 9,8%. Zdecydowanie mniej lud- noĞci mieszka w Ameryce àaciĔskiej i na Karaibach oraz w Ameryce Póánocnej.

Najmniej zaludnionym kontynentem jest Oceania – 39 mln osób, co stanowi 0,5% ogóáu ludnoĞci Ğwiata (wykres 1).

Wykres 1. Udziaá kontynentów w zaludnieniu Ğwiata w 2017 roku (wariant umiarkowany prognozy)

ħródáo: opracowano na podstawie [United Nations 2017].

Najludniejszymi krajami Ğwiata są Chiny, które liczą ponad 1,4 mld osób, i Indie – ponad 1,3 mld, a w dalszej kolejnoĞci Stany Zjednoczone – 324,5 mln, Indonezja – 264,0 mln i Brazylia – 209,3 mln. Na Ğwiecie przybywa coraz wiĊ- cej paĔstw, w których liczba ludnoĞci wynosi ponad 100 milionów. Do nich na- leĪą: Pakistan (197,0 mln), Nigeria (190,9 mln), Bangladesz (164,7 mln), Rosja (144,0 mln), Meksyk (129,2 mln), Japonia (127,5 mln), Etiopia (105,0 mln) i Filipiny (104,9 mln).

Z prognoz demograficznych ONZ wynika, Īe liczba mieszkaĔców Azji wzroĞnie z 4,5 mld w 2017 roku do 5,3 mld w 2050 rok (w Chinach bĊdzie Īyü 1,4 mld osób, a w Indiach – 1,7 mld), Afryki – z 1,3 do 2,5 mld, Ameryki àaciĔ- skiej i Karaibów – z 646 do 780 mln, Ameryki Póánocnej – z 361 do 435 mln i Oceanii – z 41 do 57 mln. Jedynie liczba mieszkaĔców Europy zmniejszy siĊ z 742 do 716 mln (wykres 2).

Szybki wzrost liczby ludnoĞci Ğwiata, spowodowany przede wszystkim wysokim przyrostem naturalnym w krajach rozwijających siĊ, gáównie afrykaĔ- skich, a takĪe niektórych azjatyckich i poáudniowoamerykaĔskich, sprawia, Īe

59,7%

16,6%

8,6%

9,8%

4,8% 0,5%

Azja Afryka

AmerykaBaciŷskaiKaraiby Europa

AmerykaPóųnocna Oceania

wyĪywienie ludnoĞci jest i nadal bĊdzie jednym z najwaĪniejszych problemów spoáeczno-gospodarczych. WyĪywienie ludnoĞci wiąĪe siĊ bowiem z: (1) degra- dacją Ğrodowiska przyrodniczego, (2) wyczerpywaniem zasobów naturalnych, (3) zarzewiem konfliktów gospodarczych, politycznych i spoáecznych oraz (4) katastrofami ekologicznymi (np. wylesianiem, pustynnieniem, zanieczysz- czeniem mórz i oceanów, zanikaniem róĪnorodnoĞci biologicznej).

Wykres 2. Liczba ludnoĞci na Ğwiecie i wedáug regionów w latach 2017, 2030, 2050 i 2100 – w milionach

(wariant umiarkowany prognozy)



ħródáo: opracowano na podstawie [United Nations 2017].

Wzrost gospodarczy i dynamika ludnoĞci są kluczowymi czynnikami ma- jącymi wpáyw na przeksztaácenia. Z prognoz demograficznych ONZ wynika, Īe w 2050 roku na Ğwiecie bĊdzie Īyáo okoáo 9,8 miliarda osób. Tak duĪy wzrost liczby ludnoĞci Ğwiata w poáączeniu ze wzrostem dochodów i zmianą we wzor- cach konsumpcji ĪywnoĞci, w których zaczynają dominowaü produkty Īywno- Ğciowe pochodzenia zwierzĊcego spowoduje, wedáug prognoz ONZ ds. WyĪy- wienia i Rolnictwa (Food and Agriculture Organization of the United Nations, FAO), wzrost popytu na ĪywnoĞü o 70%.

WyĪywienie 9,8 miliarda osób bĊdzie moĪliwe tylko przez 50% wzrost produkcji produktów rolnych i ĪywnoĞci w okresie od 2012 roku do poáowy stu-

1256

1704

2525

4468

742 646 739718 716780 653712

361 395 435 499

41 48 57 72

4504

4947

5257

4780

7550

8551

9772

11184

0 2000 4000 6000 8000 10000 12000

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

2017 2030 2050 2100

mln

mln

Afryka Europa

AmerykaBaciŷskaiKaraiby AmerykaPóųnocna

Oceania Azja

Ƒwiat

lecia. Jedną z moĪliwoĞci zwiĊkszenia produkcji ĪywnoĞci jest przejĞcie na bar- dziej intensywne systemy produkcji rolniczej, co zwiĊkszyáoby juĪ i tak silną presjĊ na naturalne ekosystemy. Uszczuplenie ziemi, zasobów wody oraz róĪno- rodnoĞci biologicznej w poáączeniu ze zmianami klimatu hamuje wzrost wydaj- noĞci rolnictwa, który jest niezbĊdny do zaspokojenia rosnącego popytu na ĪywnoĞü³. Intensywne systemy produkcji rolniczej nie mogą zagwarantowaü bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego w dáuĪszej perspektywie, jeĞli zagraĪają zaso- bom naturalnym niezbĊdnym do zrównowaĪonej produkcji ĪywnoĞci.

2. BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe

Przez bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe naleĪy rozumieü taką sytuacjĊ, w której wszyscy ludzie, przez caáy czas, mają ciągáy dostĊp fizyczny, spoáeczny i ekono- miczny do wystarczającej, bezpiecznej i wáaĞciwej pod wzglĊdem odĪywczym Īyw- noĞci, zaspokajającej ich potrzeby Īywieniowe i preferencje, zapewniającej prowa- dzenie aktywnego i zdrowego Īycia

⁴

. Definicja ta zawiera cztery wymiary:

ƒ Fizyczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci – to wystarczająca iloĞü ĪywnoĞci wypro- dukowana w kraju, pochodząca z importu, oferowana w ramach pomocy ĪywnoĞciowej (nie ma znaczenia skąd pochodzi ĪywnoĞü).

ƒ Ekonomiczna dostĊpnoĞü ĪywnoĞci – to sposoby pozyskiwania ĪywnoĞci.

Aby pozyskaü wáaĞciwą pod wzglĊdem odĪywczym ĪywnoĞü, naleĪy po- siadaü odpowiednie zasoby, zwáaszcza finansowe.

ƒ JakoĞü zdrowotna ĪywnoĞci – zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci. Zgod- nie z definicją ĪywnoĞü ma zapewniü prowadzenie aktywnego i zdrowego Īycia, a zatem musi dostarczaü odpowiednią iloĞü energii, zawieraü niezbĊd- ne skáadniki odĪywcze, takie jak biaáko, wĊglowodany i táuszcze, a takĪe mikro- i makroelementy. ĩywnoĞü musi byü równieĪ wáaĞciwie przecho- wywana i przygotowywana. A to oznacza, Īe nie ma bezpieczeĔstwa Īyw- noĞciowego bez zapewnienia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞci, tak aby spoĪywana ĪywnoĞü nie stanowiáa zagroĪenia dla zdrowia i Īycia czáowieka.

ƒ StabilnoĞü – populacja, gospodarstwo domowe lub jednostka muszą mieü zapewniony przez caáy czas dostĊp do ĪywnoĞci i nie powinni go utraciü z powodu gwaátownych zdarzeĔ losowych

⁵

.



3 FAO (2017), The State of Food and Agriculture.Leveraging food systems for inclusive rural transformation, Rome, s. 2.

4 FAO (2009), The State of Food Insecurity In the World 2009. Economic crises – impacts and lesson learned, Rome, s. 8.

5 S. Bora, I. Ceccacci, C. Delgado, R. Townsend (2010), Food Security and Conflict, The World Bank, Washington, DC., s. 2; G.-A. Simon (2012), Food Security: Definition, Four Dimension, History, University of Roma Tre, Roma.

Niestety, nie wszyscy mieszkaĔcy Ğwiata mają ciągáy fizyczny i ekono- miczny dostĊp do ĪywnoĞci, mimo Īe obecna Ğwiatowa produkcja ĪywnoĞci,

wedáug danych FAO, gwarantuje kaĪdemu mieszkaĔcowi Ziemi spoĪycie w cią- gu doby 2849 kcal. Jest to poziom o 35,2% wyĪszy od minimalnego zalecanego poziomu. ĩywnoĞü jest fundamentalnym prawem czáowieka, ale w wielu kra- jach Ğwiata nadal nie jest ono respektowane. W latach 2014-2016 aĪ 789,1 mln osób cierpiaáo z powodu chronicznego gáodu. NajwiĊksza liczba gáodujących osób na Ğwiecie Īyje na kontynencie azjatyckim (514,9 mln), w tym w Indiach i Chinach oraz w Afryce Subsaharyjskiej (tabela 1).

Tabela 1. Liczba gáodujących osób na Ğwiecie w latach 1990-1992 i 2014-2016 Wyszczególnienie

Liczba osób (mln)

Udziaá osób (procent)

1990-1992 2014-2016 1990-1992 2014-2016

ĝwiat 1010,6 789,1 18,6 10,7

Afryka 181,7 223,8 27,6 18,9

Póánocna 6,0 18,6 ޒ 5,0 8,3

Subsaharyjska 175,7 205,2 33,2 21,3

Azja 741,9 514,9 23,6 11,7

Poáudniowa 291,2 271,6 23,9 14,9

Indie 210,1 190,7 23,7 14,5

Wschodnia 265,4 148,3 23,2 9,2

Chiny 289,0 134,7 23,9 9,6

Ameryka àaciĔska i Karaiby 66,1 40,7 14,7 6,4

Oceania 1,0 2,5 15,7 6,4

ħródáo: opracowano na podstawie [FAO 2009; FAO, IFAD, UNICEF, WFP, WHO 2017].

Rada Unii Europejskiej wyraziáa zaniepokojenie faktem, Īe gáód pozostaje jednym z najpilniejszych wyzwaĔ rozwojowych, a jednoczeĞnie na Ğwiecie pro- dukuje siĊ ĪywnoĞü w iloĞciach przekraczających wszelkie potrzeby. Gdyby udaáo siĊ uratowaü choüby 1/4 ĪywnoĞci, która obecnie ulega stratom i/lub mar- notrawieniu, wystarczyáoby to do wyĪywienia gáodujących osób na Ğwiecie

⁶

.

DostĊp fizyczny i ekonomiczny do wystarczającej, bezpiecznej oraz wáa- Ğciwej pod wzglĊdem odĪywczym ĪywnoĞci dla wszystkich ludzi jest jednym z najwaĪniejszych globalnych wyzwaĔ XXI wieku, przed jakim stoi Ğwiat. Za- pewnienie odpowiedniej podaĪy ĪywnoĞci, przy jednoczesnym respektowaniu podstawowych zasad rolnictwa zrównowaĪonego ukierunkowanego na wyko-



6 Rada Unii Europejskiej (2016), Marnotrawienie ĪywnoĞci i straty ĪywnoĞci – konkluzje Rady, 10730/16, Bruksela.

rzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych Ĩródeá, lecz pozwala na zaspokojenie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i kon- sumentów, jest tym warunkiem bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, którego osią- gniĊcie oraz utrzymanie powinno byü nadrzĊdnym celem polityki ĪywnoĞciowej kaĪdego paĔstwa

⁷

.

Polityka ĪywnoĞciowa jest coraz bardziej związana z polityką ekologicz- ną, której celem jest zapewnienie wysokiej jakoĞci Īycia i zdrowia ludnoĞci przez ochronĊ Ğrodowiska przyrodniczego. KoniecznoĞü zapewnienia bezpie- czeĔstwa ĪywnoĞciowego zderza siĊ zatem z koniecznoĞcią zapewnienia bezpie- czeĔstwa ekologicznego. Rodzi to ogromne wyzwanie, aby wytwarzaü ĪywnoĞü bez zwiĊkszania presji na Ğrodowisko przyrodnicze. Temu wyzwaniu nie moĪe samoistnie podoáaü rynek, który cechuje wytwarzanie ujemnych efektów ze- wnĊtrznych w nadmiarze, a dodatnich – w niedoborze. Potrzebna jest zatem in- terwencja polityczna. SkutecznoĞü oraz efektywnoĞü ekonomiczna instrumen- tów politycznych wymaga oparcia ich na teorii ekonomicznej. Dominujący nurt teorii ekonomicznej, wynoszący na piedestaá imperatyw wzrostu i konkurencji, dający prymat sferze finansowej nad sferą materialną, powinien byü zmieniony, aby podoáaü temu wyzwaniu

⁸

.

W rezolucji Przeksztaácamy nasz Ğwiat: Agenda na rzecz zrównowaĪone- go rozwoju 2030 okreĞlono 17 Celów ZrównowaĪonego Rozwoju (Sustainable Development Goals, SDGs) i 169 powiązanych z nimi zadaĔ. Cele i zadania opierają siĊ na ambitnej wizji Ğwiata ukierunkowanej na zmiany. Wizji Ğwiata wolnego od ubóstwa, gáodu, chorób i niedostatku; Ğwiata, w którym obowiązują wzorce zrównowaĪonej konsumpcji i produkcji, a wykorzystanie wszystkich zasobów naturalnych – od powietrza po glebĊ, od rzek, jezior i formacji wodo- noĞnych po morza i oceany – ma charakter zrównowaĪony

⁹

.

Rolnictwo zrównowaĪone i bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe mają zatem klu- czowe znaczenie dla osiągniĊcia Celów ZrównowaĪonego Rozwoju, w tym Celu 2:

Wyeliminowaü gáód, osiągnąü bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe i lepsze odĪywianie oraz promowaü rolnictwo zrównowaĪone, jak równieĪ Celu 15: Chroniü, przy- wróciü i promowaü zrównowaĪone uĪytkowanie ekosystemów lądowych, zrówno- waĪone gospodarowanie lasami, zwalczaü pustynnienie, powstrzymywaü i odwra- caü proces degradacji gleby oraz powstrzymaü utratĊ róĪnorodnoĞci biologicznej.



7 Por. J. Maáysz (2009), Ekonomiczna interpretacja bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego [w:] Bez- pieczeĔstwo ĪywnoĞci w erze globalizacji, red. naukowa S. Kowalczyk, SGH, Warszawa, s. 83.

8 J.St. Zegar (2013), Kwestia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego a ekonomia, referat na IX Kon- gres Ekonomistów Polskich „Ekonomia dla przyszáoĞci. Odkrywaü naturĊ i przyczyny zja- wisk gospodarczych”, Warszawa [http://www.pte.pl/kongres/referaty].

9 ONZ (2015), Przeksztaácamy nasz Ğwiat: Agenda na rzecz zrównowaĪonego rozwoju 2030, Rezolucja przyjĊta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 25 wrzeĞnia 2015 roku, A/RES/70/1.

3. RóĪnorodnoĞü biologiczna

RóĪnorodnoĞü biologiczna – to pojĊcie, które wprowadziá do miĊdzynaro- dowego obiegu pod koniec XX wieku amerykaĔski naukowiec, profesor Edward Wilson

¹⁰

. OkreĞlenie to obejmuje caáe bogactwo Īycia na Ziemi, od zróĪnico- wania genetycznego przez róĪnorodnoĞü gatunków po bogactwo ekosystemów oraz zachodzące w nich procesy. Choü z pozoru zagadnienie to zdaje siĊ byü domeną jedynie biologii, to w rzeczywistoĞci ma bardzo szeroki zakres. Dotyczy bowiem poĞrednio lub bezpoĞrednio wszystkich dziedzin ludzkiego Īycia, od zdrowia po kulturĊ

¹¹

.

RóĪnorodnoĞü biologiczna (okreĞlana mianem „bioróĪnorodnoĞü”) jest róĪnie interpretowana. Termin ten zawiera i logicznie áączy powszechnie znane oraz stosowane okreĞlenia, takie jak ochrona przyrody, zrównowaĪone rolnictwo i leĞnictwo, a szerzej – rozwój zrównowaĪony

¹²

.

Zgodnie z Konwencją o róĪnorodnoĞci biologicznej, róĪnorodnoĞü bio- logiczna to zróĪnicowanie wszystkich Īywych organizmów, inter alia, pocho- dzących z ekosystemów lądowych, morskich i innych wodnych ekosystemów oraz w zespoáach ekologicznych, których są czĊĞcią; dotyczy to róĪnorodnoĞci w obrĊbie gatunku, miĊdzy gatunkami oraz ekosystemami

¹³

.

W ustawie o ochronie przyrody zapisano zaĞ, Īe róĪnorodnoĞü biologicz- na to zróĪnicowanie Īywych organizmów wystĊpujących w ekosystemach, w ob- rĊbie gatunku i miĊdzy gatunkami oraz zróĪnicowanie ekosystemów

¹⁴

.

Koncepcja róĪnorodnoĞci biologicznej zakáada zatem, Īe cenne jest caáe bogactwo Īycia, a to oznacza, Īe nie ma gatunków niepotrzebnych oraz Īe nale- Īy chroniü nie tylko dziką przyrodĊ, ale takĪe wyhodowane przez czáowieka rasy i odmiany

¹⁵

.



10 E.O. Wilson (1992), The diversity of Life, W.W. Norton Company, New York.

11 A. Kalinowska (2011), Dla trwaáoĞci Īycia – róĪnorodnoĞü biologiczna a dobrostan ludzkoĞci [w:] Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony Ğrodowiska. RóĪnorodnoĞü biologiczna w wielu odsáonach, red. naukowa A. Kalinowska, Uniwersyteckie Centrum BadaĔ nad ĝrodowiskiem Przyrodniczym, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 12.

12 P. Marczak (2017), Konwencja o róĪnorodnoĞci biologicznej i jej praktyczne znaczenie, Opra- cowania Tematyczne OP – 652, Kancelaria Senatu, Warszawa.

13 Konwencja o róĪnorodnoĞci biologicznej (Conventional on Biological Diversity, CBD) – to najwaĪniejszy akt prawa miĊdzynarodowego dotyczący róĪnorodnoĞci biologicznej, obejmu- jący ochroną wszystkie organizmy Īywe (dzikie i hodowlane), przyjĊty w Rio de Janeiro 5 czerwca 1992 roku. KonwencjĊ podpisaáo 196 paĔstw, w tym Polska. Polska ratyfikowaáa KonwencjĊ o róĪnorodnoĞci biologicznej w 1996 roku i od tego czasu uczestniczy peáno- prawnie w jej pracach, choü formalnie zaczĊáa ona obowiązywaü dopiero od 2002 roku, kiedy jej tekst ukazaá siĊ w Dzienniku Ustaw [Dz.U. 2002, nr 184, poz. 1532, s. 3].

14 Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody [Dz.U. 2004, nr 92, poz. 880, s. 7].

15 A. Kalinowska (2011), Dla trwaáoĞci Īycia…, jw., s. 13.

RóĪnorodnoĞü biologiczną moĪna rozpatrywaü na trzech poziomach:

ƒ róĪnorodnoĞü genetyczna – rozmaitoĞü zasobów genowych róĪnych ga- tunków oraz zmiennoĞü genetyczna w obrĊbie gatunku;

ƒ róĪnorodnoĞü gatunkowa – bogactwo gatunków wystĊpujących na Ziemi, ich liczba i czĊstoĞü wystĊpowania poszczególnych gatunków;

ƒ róĪnorodnoĞü ekosystemów – odnosi siĊ do rozmaitoĞci typów ekosyste- mów, zróĪnicowania siedlisk i procesów ekologicznych, do rozmieszcze- nia i zasiĊgu gatunków – aspektu biogeograficznego róĪnorodnoĞci – oraz funkcji i roli kluczowych gatunków w ekosystemach

¹⁶

.

RóĪnorodnoĞü biologiczna ma podstawowe znaczenie dla wielu dziedzin dziaáalnoĞci czáowieka. Odgrywa ona decydującą rolĊ w zrównowaĪonym roz- woju, likwidacji ubóstwa, jest waĪna dla dobrobytu caáej ludzkoĞci oraz inte- gralnoĞci kulturowej spoáeczeĔstw. RóĪnorodnoĞü biologiczna uwaĪana jest za podstawĊ funkcjonowania ekosystemów, poniewaĪ zapewnia dostarczanie przez nie okreĞlonych usáug i funkcji. Ponadto jest istotna dla stabilnoĞci ekosyste- mów i ich odpornoĞci na szoki zewnĊtrzne. Wreszcie, róĪnorodnoĞü biologiczna moĪe mieü wartoĞü samą w sobie, jako bezpoĞrednie Ĩródáo uĪytecznoĞci kon- sumentów (np. przyjemnoĞü z kontemplowania przyrody) i twór o znaczeniu kulturowym oraz duchowym

¹⁷

. Utrzymanie walorów przyrodniczych jest klu- czową kwestią zarówno ze wzglĊdów ekologicznych, jak i ekonomicznych

¹⁸

.

RóĪnorodnoĞü biologiczna z punktu Īywienia czáowieka obejmuje róĪno- rodnoĞü roĞlin, zwierząt i innych organizmów wykorzystywanych w systemach rolno-ĪywnoĞciowych, obejmujących zasoby genetyczne wewnątrz i miĊdzy ga- tunkami oraz dostarczanych przez ekosystemy. JednakĪe w dziedzinie nauk Īy- wieniowych róĪnorodnoĞü diety obejmuje gáównie róĪnorodnoĞü biologiczną miĊdzy gatunkami, a róĪnorodnoĞü biologiczna wewnątrz gatunku jest nieroz- poznawalnym wymiarem z perspektywy Īywieniowej. RóĪnorodnoĞü biologicz- na jest kluczowym Ĩródáem róĪnorodnoĞci ĪywnoĞci oraz zapewnia naturalne bogactwo skáadników odĪywczych: wĊglowodanów, biaáek, táuszczów, witamin, mineraáów oraz bioaktywnych skáadników ĪywnoĞci, niebĊdących skáadnikami odĪywczymi, dla zdrowej diety czáowieka

¹⁹

.



16 J. Sienkiewicz (2010), Koncepcje bioróĪnorodnoĞci – ich wymiary i miary w Ğwietle litera- tury, „Ochrona ĝrodowiska i Zasobów Naturalnych”, nr 45, s. 9-10.

17 Wyzwania zrównowaĪonego rozwoju w Polsce (2010), red. naukowa J. Kronenberg i T. Ber- gier, Fundacja Sendzimira, Kraków, s. 31.

18 Urząd Statystyczny (2016), WskaĨniki zielonej gospodarki w Polsce, Biaáystok, s. 23.

19 WHO (2015), Connecting global priorities: biodiversity and human health: a state of know- ledge review, Geneva, s. 97-98.

Dziaáania w ramach Konwencji o róĪnorodnoĞci biologicznej podporząd- kowane są obecnie wdraĪaniu Planu strategicznego na lata 2011-2020 (Strate- gic Plan for Biodiversity 2011-2020 and the Aichi Targets), który przyjĊto pod- czas 10. posiedzenia Konferencji Stron w Nagoi. W Planie tym przedstawiono dwa kluczowe elementy:

ƒ dalekosiĊĪną wizjĊ osiągniĊcia odpowiedniego stanu róĪnorodnoĞci bio- logicznej do 2050 roku;

ƒ misjĊ, podczas której naleĪy podjąü skuteczne i pilne dziaáania na rzecz zatrzymania utraty róĪnorodnoĞci biologicznej w celu zapewnienia, Īe w 2020 roku ekosystemy są trwale zachowane oraz nadal dostarczają pod- stawowe usáugi, zapewniając róĪnorodnoĞü form Īycia na planecie i wno- sząc wkáad w podniesienie jakoĞci Īycia oraz zwalczania ubóstwa.

Celem Planu Strategicznego na lata 2011-2020 jest promowanie i wdra- Īanie strategicznego planu ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej przez zachĊcanie rządów paĔstw i instytucji do rozwijania oraz upowszechniania krajowych i lo- kalnych programów ochrony róĪnorodnoĞci biologicznej, dziĊki którym bĊdzie moĪliwe wáączenie odpowiednich zaleceĔ do innych sektorów. Ponadto okre- Ğlono w nim dwadzieĞcia celów, które mają zostaü osiągniĊte do 2020 roku:

Cel 1: Wzrost ĞwiadomoĞci ekologicznej – najpóĨniej do 2020 roku ludzie bĊdą Ğwiadomi wartoĞci róĪnorodnoĞci biologicznej oraz kroków, jakie mogą podjąü dla jej ochrony i uĪytkowania w sposób zrównowaĪony.

Cel 2: Uznanie wartoĞci róĪnorodnoĞci biologicznej – najpóĨniej do roku 2020 wartoĞci róĪnorodnoĞci biologicznej bĊdą wáączone do krajowych i lokal- nych strategii rozwoju i ograniczania ubóstwa oraz procesów planowania, jak równieĪ do krajowego systemu rachunkowego i systemu raportowania.

Cel 3: Eliminacja szkodliwych bodĨców ekonomicznych – najpóĨniej do roku 2020 szkodliwe dla róĪnorodnoĞci biologicznej bodĨce ekonomiczne, w tym subsydia, zostaną wyeliminowane, stopniowo wycofane lub zreformowa- ne w celu zminimalizowania lub unikniĊcia negatywnego wpáywu, a pozytywne bodĨce dla ochrony i zrównowaĪonego uĪytkowania róĪnorodnoĞci biologicznej zostaną opracowane i zastosowane, zgodnie i w harmonii z Konwencją oraz in- nymi stosownymi zobowiązaniami miĊdzynarodowymi.

Cel 4: ZrównowaĪona produkcja i konsumpcja – najpóĨniej do 2020 roku rządy, przedsiĊbiorstwa i inne zainteresowane podmioty na wszystkich szcze- blach podejmą kroki na rzecz opracowania lub wdroĪenia planów zrównowaĪo- nej produkcji i konsumpcji, a takĪe utrzymania wykorzystywania zasobów przy- rodniczych w obrĊbie bezpiecznych limitów ekologicznych.

Cel 5: Zahamowanie utraty siedlisk naturalnych – do 2020 roku stopieĔ

utraty wszystkich siedlisk naturalnych wraz z lasami zostanie zmniejszony co

najmniej o poáowĊ, a tam gdzie to moĪliwe ograniczony prawie do zera, a de- gradacja i fragmentacja siedlisk zostanie znacznie zredukowana.

Cel 6: ZrównowaĪone pozyskiwanie organizmów wodnych (morskich) – do 2020 roku wszystkie zasoby ryb i bezkrĊgowców oraz roĞliny wodne bĊdą zarządzane i pozyskiwane w sposób zrównowaĪony i legalny, z zastosowaniem podejĞcia ekosystemowego, tak aby uniknąü przeáowienia oraz ustanowiü plany i Ğrodki naprawcze dla wszystkich wyczerpanych zasobów. Ryboáówstwo nie bĊdzie miaáo znaczącego negatywnego wpáywu na zagroĪone gatunki i wraĪliwe ekosystemy, a jego wpáyw na zasoby, gatunki i ekosystemy pozostanie w obrĊ- bie bezpiecznych limitów ekologicznych.

Cel 7: ZrównowaĪone rolnictwo, akwakultura i leĞnictwo – do 2020 roku obszary w uĪytkowaniu rolniczym, akwakulturowym i leĞnym bĊdą zarządzane w sposób zrównowaĪony, zapewniając ochronĊ róĪnorodnoĞci biologicznej.

Cel 8: Ograniczenie zanieczyszczeĔ – do 2020 roku zanieczyszczenia, áącznie z tymi z nadmiaru substancji odĪywczych, zostaną sprowadzone do po- ziomu nieszkodliwego dla funkcji ekosystemów i róĪnorodnoĞci biologicznej.

Cel 9: Zapobieganie inwazyjnym gatunkom obcym – do 2020 roku inwa- zyjne gatunki obce i ich drogi przemieszczania siĊ zostaną okreĞlone; najbar- dziej szkodliwe gatunki bĊdą kontrolowane lub likwidowane, a Ğrodki radzenia sobie z ich drogami przemieszczania siĊ, w celu zapobiegania ich wprowadzaniu i osiedlaniu siĊ, zostaną wdroĪone.

Cel 10: Minimalizacja antropogenicznych (powstaáych na skutek dziaáal- noĞci czáowieka) oddziaáywaĔ na ekosystemy wraĪliwe na zmiany klimatu lub zakwaszenie oceanów – do 2015 roku wielorakie antropogeniczne oddziaáywa- nia na rafy koralowe oraz inne ekosystemy naraĪone na oddziaáywanie zmian klimatu lub zakwaszenie oceanów zostaną zminimalizowane, tak aby zachowaü ich integralnoĞü i funkcjonalnoĞü.

Cel 11: System obszarów chronionych na lądach, morzach i wodach Ğród- lądowych – do 2020 roku co najmniej 17% obszarów lądowych, wód Ğródlądo- wych oraz 10% obszarów morskich i przybrzeĪnych, zwáaszcza o szczególnym znaczeniu dla róĪnorodnoĞci biologicznej i usáug ekosystemowych, bĊdzie chro- nionych przez skuteczny i odpowiednio zarządzany, ekologicznie reprezenta- tywny i dobrze ze sobą poáączony system obszarów chronionych lub inne sku- teczne Ğrodki ochrony obszarowej, zintegrowany z otaczającymi je obszarami lądowymi i morskimi.

Cel 12: ZapobieĪenie wyginiĊciu gatunków zagroĪonych – do 2020 roku

zapobiegnie siĊ wyginiĊciu znanych gatunków zagroĪonych, a ich status ochro-

ny, zwáaszcza gatunków najbardziej zmniejszających swoją liczebnoĞü, zostanie

polepszony i zrównowaĪony.

Cel 13: Utrzymanie róĪnorodnoĞci genetycznej roĞlin uprawnych i zwie- rząt hodowlanych – do 2020 roku róĪnorodnoĞü genetyczna roĞlin uprawnych i zwierząt hodowlanych oraz domowych, jak i ich dzikich krewniaków, áącznie z innymi gatunkami o znaczeniu spoáeczno-ekonomicznym i kulturowym, zo- stanie utrzymana oraz zostaną opracowane i wdroĪone strategie zminimalizowa- nia erozji genetycznej oraz zabezpieczenia ich róĪnorodnoĞci genetycznej.

Cel 14: Odtworzenie i zabezpieczenie ekosystemów dostarczających nie- zbĊdne usáugi – do 2020 roku ekosystemy, które dostarczają niezbĊdne usáugi, áącznie z usáugami związanymi z wodą, oraz te, które wpáywają na zdrowie, wa- runki Īycia i dobrobyt, bĊdą odtworzone i zabezpieczone, biorąc pod uwagĊ po- trzeby kobiet, spoáecznoĞci rdzennych i lokalnych oraz biednych i bezbronnych.

Cel 15: Wzmocnienie odpornoĞci ekosystemów i wkáadu w pocháanianie wĊgla – do 2020 roku odpornoĞü ekosystemów i wkáad róĪnorodnoĞci biolo- gicznej w pocháanianie wĊgla zostaną wzmocnione przez ochronĊ i odtwarzanie, áącznie z odtworzeniem co najmniej 15% ekosystemów zdegradowanych, przy- czyniając siĊ w ten sposób do áagodzenia i przystosowywania siĊ do zmian kli- matu oraz przeciwdziaáania pustynnieniu.

Cel 16: WdroĪenie Protokoáu z Nagoi – do 2015 roku Protokóá z Nagoi dotyczący dostĊpu do zasobów genetycznych oraz uczciwego i sprawiedliwego podziaáu korzyĞci wynikających z ich wykorzystania wejdzie w Īycie i bĊdzie funkcjonowaá zgodnie z krajowym prawodawstwem.

Cel 17: Opracowanie i przyjĊcie znowelizowanej strategii róĪnorodnoĞci biologicznej – do 2015 roku kaĪda Strona Konwencji opracuje i przyjmie jako dokument polityczny skuteczną, znowelizowaną krajową strategiĊ róĪnorodno- Ğci biologicznej wraz z planem dziaáaĔ oraz rozpocznie jej wdraĪanie.

Cel 18: Poszanowanie tradycyjnej wiedzy, innowacji oraz praktyk spoáecz- noĞci rdzennych i lokalnych – do 2020 roku tradycyjna wiedza, innowacje oraz praktyki spoáecznoĞci rdzennych i lokalnych, odpowiednie dla ochrony i tradycyjnego uĪytkowania róĪnorodnoĞci biologicznej oraz tradycyjnego uĪyt- kowania zasobów biologicznych, zostaną poszanowane, zgodnie z krajowym prawodawstwem i odpowiednimi zobowiązaniami miĊdzynarodowymi, oraz zo- staną w peáni wáączone i odzwierciedlone we wdraĪaniu Konwencji, z peánym i skutecznym uczestnictwem spoáecznoĞci rdzennych i lokalnych na wszystkich stosownych poziomach.

Cel 19: Wzmocnienie i rozpowszechnienie wiedzy naukowej oraz transfe-

ru technologii – do 2020 roku wiedza, podstawa naukowa i technologie stosow-

ne dla róĪnorodnoĞci biologicznej, jej wartoĞci, funkcje, stan i kierunki zmian,

jak równieĪ konsekwencje jej utraty bĊdą ulepszone, szeroko rozpowszechniane

i przenoszone oraz stosowane.

Cel 20: ZwiĊkszenie mobilizacji Ğrodków finansowych – najpóĨniej do 2020 roku mobilizacja Ğrodków finansowych dla skutecznego wdraĪania Planu Strategicznego na lata 2011-2020, ze wszystkich Ĩródeá i zgodnie ze skonsoli- dowanym i uzgodnionym procesem w ramach Strategii Mobilizacji ĝrodków, zostanie znacząco zwiĊkszona w stosunku do poziomu obecnego. Cel ten bĊdzie przedmiotem zmian uwarunkowanych ocenami potrzeb finansowych przepro- wadzonych i przedstawionych w raportach przez Strony Konwencji.

Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych i zasadami prawa miĊdzynaro- dowego paĔstwa mają suwerenne prawo wykorzystywania swoich wáasnych za- sobów zgodnie z wáasną polityką w zakresie Ğrodowiska oraz ponoszą odpowie- dzialnoĞü za zapewnienie, Īe dziaáalnoĞü w ramach ich jurysdykcji lub kontroli nie powoduje szkody w Ğrodowisku innych paĔstw lub na obszarach znajdują- cych siĊ poza jurysdykcją krajową

²⁰

.

Zachowanie róĪnorodnoĞci biologicznej stanowi waĪną kwestiĊ dla trzech sektorów: rolnictwa, ryboáówstwa i leĞnictwa. Sektory te wykorzystują róĪno- rodnoĞü biologiczną do swojej produkcji, która zaleĪy od stanu ekosystemów.

4. RóĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie

PojĊcie róĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie (okreĞlane mianem „agro- bioróĪnorodnoĞü”) oznacza dziko Īyjące na terenach rolniczych gatunki roĞlin, grzybów i zwierząt oraz wszystkie Īyjące organizmy powstaáe w wyniku dzia- áalnoĞci czáowieka w ciągu wielowiekowego procesu rozwoju rolnictwa, w tym:

gatunki i odmiany roĞlin uprawnych, gatunki i rasy zwierząt hodowlanych oraz związane z nimi mikroorganizmy. DziĊki tej róĪnorodnoĞci czáowiek miaá za- pewniony dostĊp do poĪywienia i moĪliwoĞü zaspokajania potrzeb w zakresie odzieĪy, materiaáów budowlanych, mebli, lekarstw, kosmetyków

²¹

.

RóĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie jest najwiĊkszym dziedzictwem biologicznym i kulturowym Ğwiata. Gwarantuje ona zachowanie bogactwa gene- tycznego. Dawne gatunki uprawne lub ich dzicy przodkowie mają wiele cech korzystnych, takich jak: odpornoĞü na choroby, susze, zimno, mogą wczeĞnie wydawaü owoce lub dobrze przechowywaü siĊ, podobnie jak i rodzime rasy zwierząt gospodarskich, które są przystosowane do lokalnych warunków klima- tycznych i paszowych oraz odporne na choroby

²²

.



20 Konwencja o róĪnorodnoĞci…, jw., art. 3.

21 Mĝ (2010), RóĪnorodnoĞü biologiczna, Warszawa, s. 12.

22 E. Priwieziencew (2011), Kurpiowski model rolniczej bioróĪnorodnoĞci. Rolnicza róĪnorod- noĞü biologiczna atutem polskiego rolnictwa [w:] Wybrane zagadnienia z ekologii i ochrony Ğrodowiska. RóĪnorodnoĞü biologiczna w wielu odsáonach, red. naukowa A. Kalinowska, Uni- wersyteckie Centrum BadaĔ nad ĝrodowiskiem Przyrodniczym, Uniwersytet Warszawski, War- szawa, s. 123.

RóĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie obejmuje cztery komponenty:

1. Zasoby genetyczne dla wyĪywienia i rolnictwa – stanowią one podsta- wĊ produkcji rolniczej, obejmując uprawiane gatunki roĞlin i udomowione ga- tunki zwierząt, dzikich krewnych tych gatunków oraz dzikie roĞliny i zwierzĊta uĪytkowane jako Ĩródáo poĪywienia:

ƒ zasoby genetyczne roĞlin uprawnych, w tym gatunki trwaáych plantacji i pastwisk oraz drzewa bĊdące integralną czĊĞcią systemu produkcji rolnej;

ƒ zasoby genetyczne zwierząt gospodarskich, w tym ryby wykorzystywane w akwakulturach i owady uĪytkowe;

ƒ zasoby genetyczne mikroorganizmów i grzybów.

2. Organizmy Ğwiadczące zróĪnicowane usáugi Ğrodowiskowe, m.in. biorąc udziaá w rozkáadzie materii organicznej, przyczyniając siĊ do utrzymania Īyzno- Ğci gleby, w regulacji szkodników i chorób, w zapylaniu, w utrzymaniu siedliska dla gatunków dziko Īyjących w agroekosystemach, w kontroli erozji, w utrzyma- niu cykli hydrologicznych, regulacji zmian klimatu i innych.

3. Czynniki abiotyczne determinujące funkcjonowanie agroekosytemów.

4. Czynniki spoáeczno-ekonomiczne i kulturowe, wynikające z dziaáalno- Ğci czáowieka, w tym tradycyjna i lokalna wiedza, czynniki kulturowe, procesy uczestnictwa, agroturystyka

²³

.

AgrobioróĪnorodnoĞü jest podstawową cechą systemów rolniczych na caáym Ğwiecie. Obejmuje wiele rodzajów zasobów biologicznych związanych z rolnictwem, w tym:

ƒ jadalne roĞliny i uprawy, m.in. tradycyjne odmiany, kultywary (roĞliny wy- selekcjonowane przez czáowieka do uprawy), mieszaĔce i inny materiaá genetyczny opracowany przez hodowców;

ƒ zwierzĊta gospodarskie (maáe i duĪe, rasy liniowe lub peánej krwi) i ryby sáodkowodne;

ƒ organizmy glebowe niezbĊdne dla ĪyznoĞci gleby, jej struktury i jakoĞci;

ƒ naturalnie wystĊpujące owady, bakterie i grzyby, które zwalczają szkod- niki i choroby udomowionych roĞlin i zwierząt;

ƒ elementy i typy agroekosystemów (polikultura/monokultura, maáe/duĪe, zasilane deszczem/nawadniane itd.) niezbĊdne do obiegu skáadników od- Īywczych, stabilnoĞci i produktywnoĞci;

ƒ „dzikie” zasoby (gatunki i inne elementy) siedlisk przyrodniczych i krajo- brazów, które mogą zapewniü funkcje ekosystemowe oraz usáugi w rol- nictwie (np. zwalczanie szkodników)

²⁴

.



23 P. Marczak (2017), Konwencja o róĪnorodnoĞci…, jw.

24 L.A. Thrupp (2000), Linking agricultural biodiversity and food security: the valuable role of agrobiodiversity for sustainable agriculture, „International Affairs”, nr 76(2), s. 265-281.

RóĪnorodnoĞü biologiczna w rolnictwie odgrywa kluczową rolĊ w Ğwia- towej produkcji ĪywnoĞci oraz dobrobycie wszystkich mieszkaĔców, niezaleĪ- nie od zasobów i poáoĪenia geograficznego. Agroekosystemy, zarówno dzikie, jak i zarządzane, są Ĩródáem ĪywnoĞci i warunkiem zdrowego Īycia, a róĪno- rodnoĞü biologiczna w rolnictwie przyczynia siĊ do osiągniĊcia wszystkich czte- rech wymiarów bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego

²⁵

.

Rolnictwo i róĪnorodnoĞü biologiczna są czĊsto traktowane jako odrĊbne kwestie. ChociaĪ róĪnorodnoĞü biologiczna stanowi podstawĊ nowoczesnego rolnictwa, to rozwój wspóáczesnych systemów produkcji rolniczej doprowadziá do ekstensywnego przeksztaácania gruntów i jednoczesnej utraty róĪnorodnoĞci biologicznej. Aby wyĪywiü stale rosnącą liczbĊ ludnoĞci, naleĪy zidentyfikowaü innowacyjne oraz moĪliwe do zaakceptowania sposoby áączenia bioróĪnorodno- Ğci z produkcją ĪywnoĞci. Utrzymanie róĪnorodnoĞci biologicznej w systemach produkcji rolniczej nie jest nowatorskim podejĞciem, ale praktykowane przez wielu drobnych rolników na caáym Ğwiecie, na wiele róĪnych sposobów. Takie systemy są bardziej odporne na zdarzenia wywoáane zmianami klimatu lub in- nymi wstrząsami

²⁶

.

5. Zanikanie róĪnorodnoĞci gatunków, odmian i ras w rolnictwie oraz ryboáówstwie

W ciągu ostatnich 150 lat produkcja rolnicza zmieniáa siĊ zasadniczo. Po- czątkowo ĞciĞle związana z warunkami lokalnymi staáa siĊ zaleĪna od przemysáu agrochemicznego. Naukowo udoskonalone odmiany roĞlin oraz rasy zwierząt wymagaáy odpowiednich nawozów, pestycydów, herbicydów, insektycydów, wysokobiaákowej paszy, hormonów i antybiotyków. Polityka rolna, której celem byáo wysokowydajne rolnictwo, bez wzglĊdu na rzeczywiste koszty, doprowa- dziáa zaĞ do nadprodukcji ĪywnoĞci, czĊsto niĪszej jakoĞci. We wspóáczesnym rolnictwie konwencjonalnym liczy siĊ zysk ekonomiczny. Rolnictwo staáo siĊ agrobiznesem. To koncerny decydują o produktach rolnych i ich cenach. Rolnic- two konwencjonalne zaczĊáo kumulowaü efekty negatywne: erozjĊ gleb, eutrofi- zacjĊ, emisjĊ dwutlenku wĊgla (CO

2

), co w efekcie doprowadziáo do kurczenia siĊ podstawy istnienia rolnictwa – rolniczej róĪnorodnoĞci biologicznej

²⁷

.

Ograniczenie róĪnorodnoĞci biologicznej w rolnictwie wiąĪe siĊ z zastĊ- powaniem lokalnych gatunków i odmian roĞlin przez gatunki i odmiany dosto-



25 UNEP, WHO, Secretariat of the Convention on Biological Diversity (2015), Connecting Global Priorities: Biodiversity and Human Health. A State of Knowledge Review, Geneva, s. 76.

26 T.C.H. Sunderland (2011), Food security: why is biodiversity important? „International Fore- stry Review”, nr 13(3), s. 265-274.

27 E. Priwieziencew (2011), Kurpiowski model rolniczej…, jw., s. 124.

sowane do produkcji monokulturowej. RoĞliny te wymagają stosowania wiĊk- szych iloĞci herbicydów oraz wody, co ma katastrofalny wpáyw na stan Ğrodowi- ska przyrodniczego. Tylko erozja gleby, do której w duĪym stopniu przyczyniáo siĊ rolnictwo plantacyjne, wystĊpuje obecnie na 1/3 Ğwiatowych zasobów obsza- rów rolnych

²⁸

.

Tempo utraty róĪnorodnoĞci biologicznej jest bardzo niepokojące. W ciągu ostatniego wieku 75% Ğwiatowej róĪnorodnoĞci w uprawach rolnych zostaáo utracone. Na przykáad, w latach 1903-1983, w Stanach Zjednoczonych zostaáo zniszczonych 96% odmian kukurydzy, 95% odmian kapusty, 94% odmian bura- ków, groszku, ogórków i rzodkiewek, 93% odmian saáaty, 92% odmian melo- nów, 88% odmian dyni i 81% odmian pomidorów (rysunek 1). W Chinach, w 1949 roku istniaáo prawie 10 tys. odmian pszenicy zwyczajnej, a w latach 70.

XX wieku – zaledwie okoáo tysiąca

²⁹

.



Z raportu FAO na temat stanu zasobów genetycznych roĞlin w rolnictwie w 113 krajach Ğwiata wynika, Īe erozja gene- tyczna

³⁰

moĪe byü najwiĊksza w przypadku zbóĪ, warzyw, owoców, orzechów i roĞlin strączkowych

³¹

.



Sektor zwierząt gospodarskich jest gáówną przyczyną ograniczania róĪno- rodnoĞci biologicznej. Na Ğwiecie 30% utraty róĪnorodnoĞci biologicznej zwią- zane jest z produkcją zwierzĊcą

³²

, z powodu jej duĪego udziaáu w wylesianiu i przeksztaácaniu gruntów, nadmiernym wypasie i degradacji uĪytków zielo- nych, a takĪe pustynnieniu. Wiele z tych zakáóceĔ powstaje w wyniku niezrów- nowaĪonej uprawy pasz dla zwierząt opartej na uprawach monokulturowych.

Okoáo poáowa ptaków na caáym Ğwiecie zagroĪona jest zniszczeniem spowodo- wanym przez te praktyki. Redukcja ras zwierząt gospodarskich na korzyĞü spe- cjalnie hodowanych zwierząt przyczynia siĊ do globalnych strat wielu gatun-



28 E. Priwieziencew (2011), Kurpiowski model rolniczej…, jw., s. 123.

29 FAO (1997), The State of the World’s Plant Genetic Resources for Food and Agriculture, Rome, s. 34.

30 Erozja genetyczna – to gwaátowne zmniejszanie siĊ liczby gatunków i odmian roĞlin upraw- nych na terenach ich dotychczasowego wystĊpowania. Zjawisko erozji genetycznej wystĊpuje w wiĊkszoĞci regionów Ğwiata. Stare tradycyjne odmiany są zastĊpowane przez niewielką licz- bĊ nowych wysokowydajnych odmian. Gáówną przyczyną erozji genetycznej są zmiany w spo- sobach gospodarowania i wprowadzanie nowych odmian. ErozjĊ genetyczną przyĞpieszają takie zjawiska, jak: (1) niezrównowaĪone eksploatowanie zasobów przyrodniczych przez czáowieka, (2) pojawianie siĊ nowych chorób i szkodników w rejonach wczeĞniej izolowanych, (3) prze- miany ekonomiczne i spoáeczne, (4) polityka paĔstw i przepisy w nich obowiązujące [G. Ho- dun, W. Podyma (2009), Zachowanie zagroĪonych zasobów genetycznych roĞlin w rolnictwie, Biblioteczka Programu RolnoĞrodowiskowego 2007-2013, MRiRW, Warszawa, s. 6].

31 FAO (2010), The Second Report on the State of the World’s Plant Genetic Resources for Food and Agriculture, Rome, s. 15.

32 H. Westhoek, T. Rood, M. van den Berg, J. Janse, D. Nijdam, M. Reudink, E. Stehfest (2011), The Protein Puzzle, The Hague: PBL Netherlands Environmental Assessment Agency.

ków. D a pona zastĊpo ras zw sektora

ħródáo:

W ciem g tunków Ochron liczba w poró o 146,5 stów –



33 S. Sto Diets, „E

DziewiĊü ad 20% po

owane prz wierząt gos

a zaawans

R

opracowan

W dramat gatunków w zagroĪo ny Przyro

gatunków ównaniu z 5%, bezkr – 17-krotni



oll-Kleeman Environmen

procent o ozostaáych zez bardzi spodarskic sowanych

Rysunek 1. Z

no na podsta

tycznym t

na Ğwiecie nych wyg ody (Inter w na Ğwiec z latami 19

rĊgowców ie (tabela 2



nn, T. O’Rio nt: Science a

oryginalny h ras zagr iej produk ch jest zag hodowli p

Zanikanie

awie [Giova

tempie roĞ e. Jak wyn giniĊciem o rnational

ie, które m 996-1998, w – o 140,8

2).

rdan (2015) and Policy fo

ych ras zw roĪonych j ktywne st groĪona, g przemysáo

róĪnorodn

annucci i in

Ğnie liczb nika ze za opracowy Union for mogą znik

, tj. z 10 5 8%, roĞlin

), The Sustai or Sustainab

wierząt go jest wygin ada. Praw gáównie ze owych o w

noĞci odmia

n. 2012].

a krytyczn aktualizow ywanej prz r Conserv knąü z kraj 533 do 24

n – o 119,

inability Cha ble Developm

ospodarski niĊciem, p wie 1/4 z 8 e wzglĊdu wysokiej te

an rolniczyc

nie zagroĪ wanej czer

zez MiĊdz vation of jobrazu w

431, w ty 1% oraz g

allenges of O ment”, nr 57

ich juĪ zn poniewaĪ 8000 unik u na przej echnologii

ch

Īonych w rwonej ksi zynarodow Nature, I wzrosáa o 1 ym krĊgow

grzybów i

Our Meat an 7(3), s. 34-38

niknĊáo, są one kalnych

Ğcie do i

³³

.

wyginiĊ- iĊgi ga- wą UniĊ

IUCN), 31,9%, wców – i prioti-

nd Dairy 8.

Tabela 2. Liczba zagroĪonych gatunków na Ğwiecie w latach 1996-2017^a

Lata Ogóáem KrĊgowce BezkrĊgowce RoĞliny Grzyby

i protisty

1996-1998 10 533 3 314 1 891 5 328 -

2000 11 046 3 507 1 928 5 611 -

2002 11 167 3 521 1 932 5 714 -

2004 15 503 5 188 1 992 8 321 2

2006 16 117 5 622 2 102 8 390 3

2008 16 928 5 966 2 496 8 457 9

2010 18 351 6 714 2 904 8 724 9

2012 20 219 7 250 3 570 9 390 9

2014 22 413 7 678 4 140 10 584 11

2016 24 307 8 160 4 470 11 643 34

2017 24 431 8 170 4 553 11 674 34

a do gatunków zagroĪonych zalicza siĊ: gatunki krytycznie zagroĪone (Critically Endangered, CR), gatunki zagroĪone (Endangered, EN) lub gatunki podatne na zagroĪenia (Vulnerable, VU)

ħródáo: opracowano na podstawie [IUCN Red List 2017].

W 2017 roku najwiĊksza liczba zagroĪonych wyginiĊciem gatunków, spo- Ğród krĊgowców, dotyczyáa ryb – 2359, podczas gdy w latach 1996-1998 liczba ta wynosiáa 734 (wykres 3). Zasoby ryb są podstawowym, a niekiedy jedynym Ĩródáem biaáka zwierzĊcego, zwáaszcza dla mieszkaĔców krajów rozwijających siĊ, w tym Bangladeszu, KambodĪy, Ghany, Indonezji, Sierra Leone i Sri Lanki

³⁴

. JednakĪe poáowa áowisk morskich zostaáa juĪ caákowicie wyeksploatowana, a kolejne üwierü podlega obecnie nadmiernej eksploatacji. Doprowadzono do tzw. „wyáowienia morskiego áaĔcucha pokarmowego”. Jako Īe zasoby gatun- ków zajmujących wysokie miejsce w áaĔcuchu troficznym (czĊsto tych wiĊk- szych gatunków) zostaáy wyczerpane, celem poáowów staáy siĊ gatunki o niskiej pozycji w áaĔcuchu troficznym (zazwyczaj mniejsze gatunki). Drobniejsze ryby coraz czĊĞciej wykorzystywane są do produkcji mączki rybnej oraz tranu na po- trzeby akwakultury, a takĪe pasz dla drobiu i trzody chlewnej

³⁵

.

Problem dotyczący tzw. „wyáowienia morskiego áaĔcucha pokarmowego”

prowadzi do zróĪnicowanych oddziaáywaĔ na róĪnorodnoĞü biologiczną ocea- nów (marine biodiversity). Zjawisko kwitnienia meduz, które w ciągu minionej dekady gwaátownie rozprzestrzeniáo siĊ na caáym Ğwiecie, jest najprawdopodob- niej czĊĞciowo wynikiem tej sytuacji. Meduzy na wielu obszarach zajĊáy miej- sce ryb, stając siĊ gáównymi planktonoĪercami, przy czym istnieją niepokojące



34 FAO (2016), The State of World Fisheries and Aquaculture 2016. Contributing to food security and nutrition for all, Rome.

35 Komisja Europejska (2008), Ekonomia ekosystemów i bioróĪnorodnoĞci, Urząd Oficjalnych Publikacji i Wspólnot Europejskich, Luksemburg, s. 16.

doniesienia, Īe te zmiany mogą nie byü tak áatwo odwracalne, poniewaĪ meduzy Īywią siĊ równieĪ jajami konkurujących z nimi gatunków ryb

³⁶

.

Straty róĪnorodnoĞci biologicznej mogą byü tragiczne w skutkach dla za- sobów morskich konsumowanych przez ludzi oraz dla gospodarki. Istnieje coraz wiĊcej dowodów na to, Īe róĪnorodnoĞü gatunków jest istotna dla ryboáówstwa morskiego, zarówno w sensie krótkofalowym – przez



zwiĊkszenie produktywno- Ğci, ale takĪe dáugofalowym – przez zwiĊkszenie ĪywotnoĞci ekosystemów, przy czym róĪnorodnoĞü genetyczna jest szczególnie waĪna ze wzglĊdu na tĊ drugą kwestiĊ

³⁷

. Z badaĔ przeprowadzonych przez Borysa Worma i wspóáautorów wy- nika, Īe komercyjne ryboáówstwo caáego Ğwiata caákowicie upadnie w ciągu nie- speána 50 lat, o ile utrzymają siĊ dzisiejsze tendencje. Stwierdzono równieĪ, Īe niska róĪnorodnoĞü biologiczna jest powiązana z niĪszą wydajnoĞcią zasobów ryb i mniejszą zdolnoĞcią do regeneracji po nadmiernej eksploatacji zasobów niĪ w przypadku naturalnie bogatych w gatunki systemów

³⁸

.

Wykres 3. Liczba zagroĪonych gatunków krĊgowców: ryb, páazów, gadów, ptaków i ssaków na Ğwiecie w latach 1996-1998 – 2017

ħródáo: opracowano na podstawie [IUCN Red List 2017].



36 J.E. Duffy (2015), Marine biodiversity and food security [w:] The Encyclopedia of Earth [http://editors.eol.org/eoearth/wiki/Marine_biodiversity_and_food_security].

37 Komisja Europejska (2008), Ekonomia ekosystemów i bioróĪnorodnoĞci…, jw., s. 17.

38 B. Worm, E.B. Barbier, N. Beaumont, J.E. Duffy, C. Folke, B.S. Halpern, J.B.C. Jackson, H.K. Lotze, F. Micheli, S.R. Palumbi, E. Sala, K.A. Selkoe, J.J. Stachowicz, R. Watson (2006), Impacts of biodiversity loss on ocean ecosystem services, „Science”, nr 314(5800), s. 787-790.

734

2359

124

2067

253

1090 1107

1460

1096

1194

0 500 1000 1500 2000 2500

1996Ͳ1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2017

Ryby Pųazy Gady Ptaki Ssaki

Utrata róĪnorodnoĞci biologicznej ekosystemów stanowi zagroĪenie dla wáaĞciwego funkcjonowania planety, a w dalszej konsekwencji dla gospodarki i ludzkoĞci

³⁹

, a ponadto zaburza sprawne funkcjonowanie ekosystemów, spra- wiając, Īe są one bardziej podatne na zakáócenia oraz mniej odporne i zdolne do dostarczania ludziom potrzebnych im usáug, w tym ĪywnoĞci

⁴⁰

.

Gáówne przyczyny utraty róĪnorodnoĞci biologicznej ekosystemów zwią- zane z rolnictwem i ryboáówstwem to:

ƒ intensyfikacja rolnictwa: powiĊkszanie jednorodnych, monokulturowych upraw, upraszczanie páodozmianu, specjalizacja w chowie zwierząt, zwiĊkszenie uĪycia Ğrodków ochrony roĞlin, nadmierne nawoĪenie;

ƒ zanik lokalnych ras zwierząt i lokalnych odmian roĞlin uprawnych;

ƒ intensywne koszenie i wypas na áąkach oraz pastwiskach lub zaniechanie tych praktyk;

ƒ przeznaczanie uĪytków rolnych na cele nierolnicze, zmniejszanie po- wierzchni áąk i pastwisk, fragmentacja siedlisk;

ƒ obniĪanie poziomu wód gruntowych, eutrofizacja, zanieczyszczenie wód;

ƒ intensywna gospodarka stawowa, nadmierny poáów ryb;

ƒ uproszczenia krajobrazów

⁴¹

.

W Polsce, w przeciwieĔstwie do innych krajów europejskich, obszary rol- nicze charakteryzują siĊ bogatą mozaiką siedlisk i stosunkowo wysoką róĪno- rodnoĞcią biologiczną wynikającą ze stosowanych do tej pory tradycyjnych form gospodarowania. Krajobrazy naturalne lub do nich zbliĪone, o wielkiej wartoĞci przyrodniczej i niebagatelnych walorach estetycznych, przetrwaáy nie tylko w górach, ale spotykane są takĪe na niĪu, zwáaszcza we wschodniej i póá- nocnej czĊĞci Polski, i to w stosunkowo dobrym stanie

⁴²

. JednakĪe postĊpująca modernizacja polskiego rolnictwa stwarza zagroĪenie dla miejscowych popula- cji zwierząt gospodarskich i starych odmian roĞlin uĪytkowych. W celu zacho- wania rolniczych zasobów genetycznych prowadzone są prace badawcze przez Instytut Hodowli i Aklimatyzacji RoĞlin w Radzikowie i Instytut Zootechniki w Krakowie

⁴³

.



39 Urząd Statystyczny (2016), WskaĨniki zielonej gospodarki…, jw., s. 23.

40 Secretariat of the Convention on Biological Diversity (2014), Global Biodiversity Outlook 4, Montréal.

41 Por. B. Feledyn-Szewczyk (2016), BioróĪnorodnoĞü jako wskaĨnik monitorowania stanu Ğrodowiska [w:] Problemy produkcji rolniczej w Polsce w kontekĞcie ich oddziaáywania na Ğrodowisko, red. naukowa A. Harasim, J. KopiĔski i M. Matyka, Studia i Raporty IUNG-PIB, nr 47(1), IUNG-PIB, Puáawy, s. 108-109.

42 E. Symonides (2010), Znaczenie powiązaĔ ekologicznych w krajobrazie rolniczym, „Woda- -ĝrodowisko-Obszary Wiejskie”, t. 10, z. 4(32), s. 249-263.

43 Mĝ (2010), RóĪnorodnoĞü biologiczna…, jw., s. 13.

ZróĪnicowanie rolnictwa to jedyna i najwaĪniejsza metoda osiągniĊcia bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego w warunkach zmieniającego siĊ klimatu. Im wiĊksza liczba gatunków i odmian na jednym polu uprawnym lub w jednym ekosystemie, tym wiĊksze prawdopodobieĔstwo, Īe czĊĞü z nich poradzi sobie ze zmianami w otoczeniu. RóĪnorodnoĞü gatunków obniĪa takĪe prawdopodo- bieĔstwo wystĊpowania chorób i szkodników, ograniczając liczbĊ organizmów- -Īywicieli, na których mogáyby siĊ one rozwijaü

⁴⁴

.

Ochrona agrobioróĪnorodnoĞci jest niezmiernie waĪna, bowiem baza ga- tunkowa wykorzystywana w rolnictwie jest bardzo zawĊĪona. Zmniejszenie róĪ- norodnoĞci biologicznej w rolnictwie w Ğwiatowych systemach ĪywnoĞciowych budzi coraz wiĊkszy niepokój. Z ogólnej liczby 250 000 znanych gatunków ro- Ğlin, odkąd ludzie zaczĊli uprawiaü roĞliny, tylko okoáo 7000 gatunków zostaáo wykorzystanych do spoĪycia przez ludzi. SpoĞród nich tylko trzy: ryĪ, pszenica i kukurydza dostarczają ponad 50% kalorii na Ğwiecie. Jedynie 12 odmian roĞlin i 5 gatunków zwierząt zapewnia dzisiaj 75% Ğwiatowej produkcji ĪywnoĞci

⁴⁵

.

Zgodnie z Programem ochrony i zrównowaĪonego uĪytkowania róĪno- rodnoĞci biologicznej wraz z Planem dziaáaĔ na lata 2015-2020

⁴⁶

ochrona róĪ- norodnoĞci biologicznej w rolnictwie polega na utrzymaniu lub odtworzeniu ekstensywnego uĪytkowania áąk i pastwisk oraz wspieraniu praktyk utrzymują- cych siedliska przyrodnicze o szczególnych wartoĞciach przyrodniczych. Istotne jest prowadzenie dziaáaĔ mających na celu zagospodarowanie biomasy powsta- áej w wyniku wykaszania áąk o niskich wartoĞciach paszowych na cele energe- tyczne. Dziaáania te obejmują równieĪ aktywną ochronĊ zasobów genetycznych bĊdących podstawą produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej, zwáaszcza rodzimych ras zwierząt gospodarskich.

Podstawową metodą zachowania róĪnorodnoĞci biologicznej jest ochrona in-situ, czyli w miejscu naturalnego wystĊpowania danego elementu. W tym ce- lu tworzy siĊ obszary chronione, ustanawia odpowiednie sposoby zarządzania nimi, jak i obszarami istotnymi dla róĪnorodnoĞci biologicznej poáoĪonymi poza terenami chronionymi, odtwarza ekosystemy o zniszczonej róĪnorodnoĞci bio- logicznej, utrzymuje lub odtwarza populacje cennych i zagroĪonych gatunków,



44 J. Cotter, R. Tirado (2008), Problem: BezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe a zmiany klimatu.

Rozwiązanie: RóĪnorodnoĞü biologiczna, Universytet Exeter, Greenpeace, s. 3.

45 Biodiversity International, CGIAR (2014), Biodiversity International’s 10-year strategy 2014- -2024. Agricultural biodiversity nourishes people and sustains the planets, s. 4

[http://www.bioversityinternational.org/uploads/tx_news/Bioversity_International_Strategy_2 014-2024_1766.pdf].

46 Uchwaáa nr 213 Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2015 r. w sprawie zatwierdzenia „Programu ochrony i zrównowaĪonego uĪytkowania róĪnorodnoĞci biologicznej wraz z Planem dziaáaĔ na lata 2015-2020”, s. 38.