Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym
(45)
Rolnictwo zrównoważone w erze globalizacji.
Zagrożenia i szanse
Stanisław Kowalczyk
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY
Pantone 348C;
Pantone 382C;
Pantone 108 C.
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO
72
ISBN 978-83-7658-741-7
WARSZAWA 2018
MONOGRAFIE PROGRAMU WIELOLETNIEGO NR 72
społecznie zrównoważonym (45)
Rolnictwo zrównoważone w erze globalizacji.Zagrożenia i szanse
społecznie zrównoważonym (45)
Rolnictwo zrównoważone w erze globalizacji.
Zagrożenia i szanse
Warszawa 2018 Autor prof. dr hab. Stanisław Kowalczyk
ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+
WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE
PublikacjĊ zrealizowano w ramach Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroĪenia, propozycje”, temat: Dylematy zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa w Polsce, zadanie: Globalne i krajowe uwarunkowania zrównowaĪonego rozwoju rolnictwa.
Celem monografii jest odpowiedĨ na pytanie, w jakim zakresie i stopniu wspóáczesne procesy rozwojowe, zwáaszcza te wynikające z globalizacji, sprzyjają, a w jakim utrudniają realizacjĊ koncepcji rolnictwa zrównowaĪonego.
W monografii analizie poddano m.in. takie zjawiska jak: wzrost siáy ekonomicznej i rynkowej pozarolniczych ogniw agrobiznesu, konkurencja surowcowa krajów rozwijających siĊ, skutki land grabbingu, rosnąca konkurencja ze strony biopaliw, globalizacja áaĔcuchów dostaw ĪywnoĞci oraz unifikacja modeli konsumpcji ĪywnoĞci.
Recenzent
dr hab. Roman Sobiecki, prof. Szkoáy Gáównej Handlowej w Warszawie
Opracowanie komputerowe BoĪena Brzostek-Kasprzak
Korekta Joanna Gozdera
Redakcja techniczna Leszek ĝlipski
Projekt okáadki Leszek ĝlipski
ISBN 978-83-7658-741-7
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ĩywnoĞciowej – PaĔstwowy Instytut Badawczy
ul. ĝwiĊtokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444
faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl
Darii
Spis treĞci
WstĊp
9
I Globalizacja rolnictwa i produkcji ĪywnoĞci 11 II Rolnictwo zrównowaĪone we wspóáczesnym agrobiznesie 20 III Wzrost siáy ekonomicznej i rynkowej pozarolniczych ogniw
agrobiznesu 30 IV Konkurencja surowcowa regionów typowo rolniczych
(krajów rozwijających siĊ) 36 V Skutki land grabbingu dla terenów rolnych 41
VI Rosnąca konkurencja ze strony biopaliw 51
VII Nadeksploatacja Ğrodowiska naturalnego (w tym rolniczego) 64
VIII Globalizacja áaĔcuchów dostaw 72
IX Unifikacja modeli konsumpcji ĪywnoĞci 88 X Wpáyw globalizacji na przyszáoĞü rolnictwa 106
XI Konflikt teorii ekonomicznych 121
ZakoĔczenie
138
Bibliografia
140
Aneks statystyczny
163
WstĊp
Globalizacja z zasady nie zakáada istnienia, ani granic, ani narodów
[Choi 2010]
PostĊp techniczny oraz bĊdący jego konsekwencją rozwój ekonomiczny ostatnich 200 lat doprowadziáy do poprawy egzystencji wielu milionów, a nawet miliardów ludzi na Ğwiecie. Są jednak takĪe bezpoĞrednią przyczyną zasadni- czego przewartoĞciowania wczeĞniejszych struktur spoáecznych i gospodar- czych. Jedną z podstawowych konsekwencji wspóáczesnego rozwoju jest przy- spieszone tempo zuĪycia zasobów naturalnych, przybierające miejscami wrĊcz charakter dewastacji przyrody i Ğrodowiska. W tej sytuacji powstaje pytanie o przyszáy model rozwoju gospodarczego, w tym takĪe i rolnictwa. Czy przy- káadowo koncepcja zrównowaĪonego rozwoju, w tym zrównowaĪonego rozwo- ju rolnictwa moĪe byü, jak chce B. Kryk, swoistym antidotum na zaistniaáe wy- zwania, a jeĪeli tak, to jakie warunki muszą byü speánione, by byáo to realne [Kryk 2010, s. 10].
Podstawowym celem pracy jest próba odpowiedzi na pytanie, w jakim za- kresie i stopniu wspóáczesne procesy rozwojowe, zwáaszcza wynikające z globa- lizacji, sprzyjają, a w jakim utrudniają realizacjĊ koncepcji rolnictwa zrówno- waĪonego. W szczególnoĞci analizie poddano takie zjawiska i tendencje, jak:
wzrost siáy ekonomicznej i rynkowej pozarolniczych ogniw agrobiznesu, rosną- ca konkurencja surowcowa krajów rozwijających siĊ, skutki land grabbingu dla terenów rolnych, w tym rolnictwa zrównowaĪonego, rosnąca konkurencja ze strony biopaliw, degradująca eksploatacja Ğrodowiska naturalnego, globalizacja áaĔcuchów dostaw ĪywnoĞci oraz unifikacja modeli konsumpcji ĪywnoĞci.
Rolnictwo, w tym rolnictwo zrównowaĪone, jest záoĪonym systemem go-
spodarczym (ekonomicznym), lecz i spoáecznym, z wielokierunkowymi powią-
zaniami wewnĊtrznymi, jak i zewnĊtrznymi (innymi systemami). TĊ záoĪonoĞü
w ostatnich dekadach dodatkowo skomplikowaáy procesy globalizacyjne. Proce-
sy, które zwielokrotniáy powiązania oraz relacje pomiĊdzy poszczególnymi ele-
mentami systemu rolniczego, jak i systemami zewnĊtrznymi w stosunku do nie-
go. Relacje ksztaátujące siĊ na poziomie lokalnym, krajowym, regionalnym oraz
globalnym. Z tych wzglĊdów analiza systemu rolnictwa, w tym zrównowaĪone-
go musi uwzglĊdniaü wszelkie jego aspekty zgodnie z zasadą holizmu, bowiem,
jak pisze J.S. Zegar, wspóáczeĞnie nie da siĊ sprowadziü wielu zjawisk do pro-
stej sumy poszczególnych skáadników [Zegar 2017, s. 14]. Odnosi siĊ to zarów-
no do systemowego ujĊcia rozwoju tego rolnictwa, jak i strategii kierowania je-
go rozwojem [tamĪe, s. 14]. Takie podejĞcie do analizy zagroĪeĔ dla rolnictwa
zrównowaĪonego przyjĊto takĪe w tej pracy. Analizowane są okreĞlone zjawiska z otoczenia rolnictwa zrównowaĪonego oraz ich wpáyw na zmiany w systemie tego rolnictwa. Zgodnie z przyjĊtą metodologią rozwaĪane są takĪe moĪliwe reakcje systemu rolnictwa zrównowaĪonego na procesy zachodzące w jego oto- czeniu, a takĪe moĪliwy wpáyw systemu politycznego na ten system (w tym po- lityk resortowych, horyzontalnych, krajowych oraz ponadpaĔstwowych).
Praca z zaáoĪenia ma ukazywaü zagroĪenia, jakie niesie ze sobą dotych-
czasowy kierunek przemian gospodarki Ğwiatowej pod wpáywem procesów glo-
balizacji, dla sektorów oraz podmiotów gospodarczych nie poddających siĊ
wprost tym tendencjom. Dotyczy to wielu róĪnych obszarów wspóáczesnej go-
spodarki, nie tylko rolnictwa, w tym rolnictwa zrównowaĪonego. W takim ujĊ-
ciu ustalenia zawarte w tej pracy stają siĊ prawdziwe takĪe dla wielu innych,
poza rolnictwem zrównowaĪonym, firm oraz modeli biznesowych.
I
GLOBALIZACJA ROLNICTWA I PRODUKCJI ĩYWNOĝCI
Zmiany Ğwiatowych struktur gospodarczych i spoáecznych ostatnich dekad, znane powszechnie jako procesy globalizacyjne, wywoáują zainteresowanie, a takĪe obawy wielu Ğrodowisk w tym Ğrodowisk związanych z agrobiznesem, a szczególnie rolnictwem. Te zainteresowania oraz wywoáujące je dyskusje, są konsekwencją obaw, lub inaczej braku jasnoĞci co do moĪliwego wpáywu globa- lizacji na przyszáoĞü rolnictwa, a szerzej caáego systemu rolno-ĪywnoĞciowego.
Globalizacja „przeoraáa” bowiem – by uĪyü metafory rolniczej – wcze- Ğniejsze struktury gospodarcze, lecz takĪe spoáeczne, Ğrodowiskowe, kulturowe i polityczne Ğwiata. W tym rozumieniu zorganizowaáa Ğwiat ab ovo, w formie dotychczas nieznanej. WspóáczeĞnie niemoĪliwe są, rzecz jasna, obiektywne pogáĊbione oceny tego zjawiska, z uwagi na jego czas trwania. Trzy-cztery de- kady tychĪe zmian nie uprawniają do kompleksowych osądów. W peáni ocenią to dopiero nastĊpne pokolenia. JuĪ dzisiaj jednak powinniĞmy odnosiü siĊ do pewnych procesów, ich skutków, wreszcie prób ograniczenia lub zapanowania na tymi, które juĪ wspóáczeĞnie wiĊkszoĞü z nas ocenia negatywnie. A do takich niewątpliwie zalicza siĊ globalizacja oraz jej skutki dla rolnictwa, produkcji ĪywnoĞci, wreszcie nas wszystkich, jako konsumentów.
Globalizacja, pomimo Īe od co najmniej 3-4 dekad jest jednym z bardziej eksploatowanych tematów, i to zarówno przez przedstawicieli nauki, polityków, dziennikarzy oraz zwykáych ludzi, nie doczekaáa siĊ powszechnie akceptowanej definicji. JeĪeli jednak chcemy posáuĪyü siĊ ujĊciami dogáĊbnymi, zapropono- wanymi przez przedstawicieli nauki, a nie publicystów, polityków czy dziaáaczy na rzecz ochrony Ğrodowiska – to przez globalizacjĊ naleĪy rozumieü: sytuacjĊ, gdy lokalne zdarzenie jest ksztaátowane przez wydarzenia zachodzące wiele mil od danego miejsca i odwrotnie [Giddens 1990], proces zawĊĪania Ğwiata [Rober- tson 1992], zaawansowaną integracjĊ paĔstw oraz ludzi na Ğwiecie [Stiglitz 2006], proces rozprzestrzeniania siĊ transplanetarnych/supraterytorialnych powiązaĔ miĊ- dzy ludĨmi [Scholte 2006]
1, zwiĊkszenie globalnych relacji (powiązaĔ) oraz zwiĊkszenie globalnej ĞwiadomoĞci, definiowanej jako wspólne rozumienie Ğwiata jako caáoĞci [Robertson, White 2007], nowy (globalny) polityczny ustrój gospodarczy [Antonio 2007], nieunikniony i nieodwracalny proces prowadzący do homogenizacji i unifikacji Ğwiata [Caldwell, Lozada 2007], ideĊ wielopáasz- czyznowych powiązaĔ i wspóázaleĪnoĞci gospodarek narodowych (krajowych)
1 PowiązaĔ zachodzących nie w przestrzeni w sensie geograficznym, lecz w przestrzeni rozu- mianej jako jedno wspólne miejsce, inaczej w przestrzeni supraterytorialnej (nadterytorialnej).
na nowym poziomie historycznym [Choáaj 2003], spontaniczny proces liberali- zacji i postĊpującej integracji w jeden wspóázaleĪny rynek Ğwiatowy [Koáodko 2008] czy wzrost rozmiarów oraz záoĪonoĞci systemów spoáecznych [Sheffield, Korotayev, Grinin 2013].
Wedáug tych ostatnich autorów globalizacja moĪe byü traktowana jako proces áączący przeszáoĞü, teraĨniejszoĞü i przyszáoĞü, czy jako swoisty most pomiĊdzy przeszáoĞcią i przyszáoĞcią [tamĪe, s. XIX]. JeĪeli tak patrzymy na globalizacjĊ, to jest to most, który áączy wyáącznie najbliĪszą przeszáoĞü z nad- chodzącą wáaĞnie przyszáoĞcią. W innym ujĊciu bylibyĞmy bowiem zmuszeni uznaü, Īe wspóáczesna rzeczywistoĞü jest czymĞ wyjątkowym w rozwoju cywi- lizacji ludzkiej. A pojmowanie teraĨniejszoĞci, jako czegoĞ wyjątkowego w dziejach, jest raczej typowe dla wszystkich pokoleĔ.
Interesująco i jednoczeĞnie odmiennie problem globalizacji przedstawia znany amerykaĔski socjolog i ekonomista I.M. Wallerstein. Wedáug niego glo- balizacja to zupeánie „baáamutna koncepcja”, poniewaĪ to, co okreĞla siĊ jako globalizacjĊ, jest w istocie kolejną fazą rozwoju gospodarki kapitalistycznej, istniejącej od okoáo 500 lat. Jedynie nowe jest to, Īe wchodzimy w okres przej- Ğciowy (age of transition), czyli kolejną fazĊ cyklu koniunkturalnego Kondra- tiewa (fazĊ B, spadkową), która rozpoczĊáa siĊ na przeáomie lat 60. i 70. XX w.
i jest, niestety, fazą kryzysową i turbulentną. Fazą, którą poprzedzaáa faza roz- woju, jaka rozpoczĊáa siĊ po 1945 r. [Wallerstein 2000, s. 252].
JuĪ tych kilka przykáadów, aczkolwiek „z górnej póáki” Ğwiatowej nauki, potwierdza stanowisko wyraĪone przez S. Babones, Īe globalizacja oznacza tak wiele rzeczy dla wielu ludzi, iĪ czasami wydaje siĊ, Īe nie warto siliü siĊ na jeszcze jedną definicjĊ [Babones 2007, s. 144].
Wspólnego stanowiska nauka nie wypracowaáa takĪe w zakresie innych aspektów globalizacji. Jednym z takich kluczowych jest zagadnienie genezy globalizacji, dáugoĞci jej trwania i związanej z tym periodyzacji globalizacji.
W literaturze moĪna w tej sprawie odnaleĨü wiele poglądów, jeĪeli chodzi o po- czątki globalizacji, to obok siebie funkcjonują co najmniej takie ujĊcia – pomija- jąc moment opuszczenia afrykaĔskiej kolebki przez czáowieka pierwotnego – iĪ globalizacjĊ naleĪy rozpatrywaü od:
a) wynalezienia przez Fenicjan, lub Greków, pieniądza kruszcowego – monety, b) od podbojów Imperium Rzymskiego,
c) od odkrycia Ameryki przez K. Kolumba,
d) od czasów pierwszej rewolucji przemysáowej (przeáom XVIII i XIX w.), e) od poáowy XX w. (po II wojnie Ğwiatowej) i wreszcie,
f) od przeáomu siódmej i ósmej dekady XX w., chociaĪ początki globalizacji
odnajdujemy od poáowy XX w. (przyspieszenie liberalizacji gospodarki
Ğwiatowej w nastĊpstwie tzw. reaganomiki i thatcheryzmu, odpowiednio w USA i W. Brytanii).
Zwolennikiem poglądu o początkach globalizacji rozumianej wspóácze- Ğnie, jako ogólnoĞwiatowa tendencja zainicjowana przez liberalny kurs gospo- darczy USA i Wielkiej Brytanii na przeáomie lat 70. i 80. XX w., jest takĪe pi- szący te sáowa. Poglądy w sprawie początków globalizacji są bowiem bezpo- Ğrednią konsekwencją sposobu jej definiowania. Inaczej ujmując, czy globaliza- cja to ekspansja terytorialna, umiĊdzynarodowienie gospodarek krajowych, pro- sta liberalizacja, uniwersalizacja, westernizacja, czy teĪ coĞ wiĊcej
2. JeĪeli uzna- jemy je za nowe zjawisko, to nie mogáo istnieü – przynajmniej w takiej formie – dziesiątki, czy setki lat temu. NajczĊĞciej w literaturze przedmiotu, periodyzacja globalizacji ujmowana jest jako zjawisko trzy- lub piĊcioetapowe (rysunek 1).
Rysunek 1. Typowa periodyzacja globalizacji oraz periodyzacja wedáug Scholte J.A. [2006]
1500 1600 1700 1800 1900 1950
1939
1914 1945 Odkrycia
geograficzne Walka o kolonie
Powstanie i rozwój
kapitalizmu Okres wojen Wspóáczesna globalizacja
Odkrycia geograficzne Rewolucja
przemysáowa
Wspóáczesna globalizacja
Zwiastuny globalizacji Początkowa faza globalizacji
Wspóáczesna globalizacja 3 etapy
5 etapów
Scholte [2006]
ħródáo: opracowanie wáasne.
Generalnie jednak globalizacja jest bez wątpienia procesem jakoĞciowo nowym, prowadzącym do innego w relacji do przeszáoĞci, zorganizowania Ğwia- ta, w tym przede wszystkim Ğwiata gospodarczego, lecz takĪe spoáecznego, kul- turowego, czy takĪe religijnego. W najmniejszym stopniu Ğwiata politycznego, bowiem wspóáczesne procesy globalizacyjne mają charakter mikroekonomiczny i poziomu organizacji paĔstw nie dotyczą.
Globalizacja niesie ze sobą okreĞlone korzyĞci związane z poszerzeniem rynków zaopatrzenia i zbytu do skali planetarnej, moĪliwoĞcią poszukiwania nowych okazji do zainwestowania, korzystania z postĊpu itd. Przynosi jednak takĪe okreĞlone zagroĪenia. ZagroĪenia páynące z tych samych Ĩródeá, co i ko- rzyĞci. Szczególnie znaczące są one w odniesieniu do firm oraz sektorów sáab-
2 Szerzej na ten temat: S. Kowalczyk [2009].
szych ekonomicznie, których pozycja rynkowa jest maáa. Do takich bez wątpie- nia zalicza siĊ rolnictwo oraz wiĊkszoĞü gospodarstw rolnych. Celem tej pracy jest identyfikacja oraz analiza zagroĪeĔ, jakie wynikają z globalizacji dla formy rolnictwa, jaką jest rolnictwo zrównowaĪone. Praca zawiera takĪe próbĊ wska- zania moĪliwych dróg ograniczania i/lub eliminacji tych zagroĪeĔ, jakie dla tej formy rolnictwa kreuje globalizacja.
RóĪnie w tym kontekĞcie pojmowany i opisywany jest przebieg globali- zacji w rolnictwie i na terenach wiejskich, a szerzej w caáym agrobiznesie czy áaĔcuchu ĪywnoĞciowym. Globalizacja agrobiznesu definiowana jest jako „inte- gracja produkcji i przetwórstwa w rolnictwie i przemyĞle spoĪywczym w ukáa- dzie miĊdzynarodowym, za poĞrednictwem rynków, standaryzacji, regulacji i technologii” [Braun von, Mengistu 2007, s. 1]. R. Douglas Hurt [1995, s. 370]
globalizacjĊ rolnictwa oraz przetwórstwa ĪywnoĞci okreĞla natomiast jako „no- wy sposób kombinacji podstawowych czynników produkcji – ziemi, pracy i kapitaáu – w skali miĊdzynarodowej w celu redukcji kosztów produkcji oraz ekspansji rynkowej”. Podobnie globalizacjĊ rolnictwa definiuje W.H. Friedland.
Wedáug tego autora „globalizacja produkcji artykuáów rolnych oznacza, Īe wszystkie trzy klasyczne czynniki produkcji – ziemia, praca i kapitaá – doĞwiad- czają przesuniĊcia z poziomu lokalnego na globalny, aczkolwiek w róĪnym stop- niu” [Friedland 2003, s. 5].
Wedáug R. Sobieckiego istotą globalizacji rolnictwa, podobnie jak i in- nych dziedzin gospodarki, jest otwarcie siĊ tego sektora ponad granicami paĔstw ze wszystkimi tego konsekwencjami, w tym zwáaszcza poddanie siĊ praktycznie nieograniczonej konkurencji rynkowej [Sobiecki 2007, s. 105].
P. Oosterveer i D.A. Sonnenfeld [2012, s. 2] stwierdzają, Īe w nastĊpstwie globalizacji, ĪywnoĞü jest coraz czĊĞciej notowana na arenie miĊdzynarodowej, przeksztaácając wzorce produkcji i konsumpcji na caáym Ğwiecie oraz wpáywa- jąc na wiele praktyk wytwórczych w tym sektorze. I jak podkreĞlają ci autorzy, rolnictwo i ĪywnoĞü stanowią jedyną domenĊ w dzisiejszym spoáeczeĔstwie, gdzie globalizacja tak wyraĨnie odcisnĊáa swoje piĊtno. WspóáczeĞnie bowiem ĪywnoĞü w coraz wiĊkszym stopniu produkowana, sprzedawana i konsumowana jest w wymiarze (zakresie, skali) ĞciĞle odzwierciedlającym Ğwiatowe trendy ewolucyjne [Oosterveer, Sonnenfeld 2012, s. 15].
Z kolei w jednym z najbardziej wszechstronnie traktujących o problemach
agrobiznesu, ĪywnoĞci oraz wyĪywienia Ğwiata opracowaĔ z serii: FAO, World
Agriculture: Towards….dla lat 2015/2030 (I wyd. 2003), pod redakcją Jelle Bru-
insma, nie definiując wprawdzie wprost, globalizacjĊ rolnictwa i ĪywnoĞci po-
wiązano z takimi zjawiskami, jak wzrost znaczenia: (i) bezpieczeĔstwa Īywno-
Ğci, (ii) standardów jakoĞciowych na ĪywnoĞü, (iii) roli KTN w agrobiznesie,
(iv) umiĊdzynarodowienie technologii produkcyjnych w obszarze ĪywnoĞci oraz (v) globalizacja (unifikacja), a w zasadzie amerykanizacja (Americanization) modeli konsumpcji [Bruinsma, ed. 2003, ss. 265 i dalsze].
Wedáug K. Andersona globalizacja rolnictwa oznacza gwaátowny spadek kosztów handlu zagranicznego produktami rolno-ĪywnoĞciowymi, spowodowa- ny redukcją kosztów transportu masowych i áatwo psujących siĊ produktów na dáugich dystansach, rozwojem technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT) oraz znaczącym ograniczeniem barier (rządowych) dla handlu produktami rolnymi [Anderson 2010, s. 3007]. Ogólnie jest to redukcja kosztów prowadze- nia dziaáalnoĞci gospodarczej w przestrzeni ogólnoĞwiatowej. I naleĪy siĊ z tym zgodziü. WątpliwoĞci nasuwa jednak ciąg dalszy wywodu, gdzie Anderson kon- kluduje, Īe oznacza to wyjątkowe korzyĞci dla dwóch grup, tj. rolników i kon- sumentów [tamĪe 2010, s. 3010]. DoĞwiadczenie pokazuje bowiem, Īe benefi- cjentami globalizacji w tym agrobiznesu i ĪywnoĞci, są raczej inne ogniwa áaĔ- cucha ĪywnoĞciowego, w tym przede wszystkim korporacje transnarodowe, a z caáą pewnoĞcią nie rolnicy.
Oryginalnie globalizacjĊ agrobiznesu i produkcji ĪywnoĞci okreĞla T. Josling. Jest to wedáug tego autora proces, w ramach którego sektor spoĪyw- czy z pasywnego raczej partnera rolników przeistacza siĊ w potencjalnie aktyw- nego sojusznika konsumentów [Josling 2002, s. 310]. Globalizacja áaĔcucha ĪywnoĞciowego prowadzi bowiem do zasadniczej zmiany relacji, jakie ksztaátu- ją siĊ pomiĊdzy farmami a sektorem spoĪywczym i handlowym. Dotyczy to w dominującym stopniu form kontraktowych oraz sprzedaĪy produktów rol- nych. Relacje te stają siĊ wprawdzie bardziej intensywne, lecz takĪe bardziej asymetryczne. Rzecz jasna, asymetryczne na niekorzyĞü rolników [tamĪe, s. 313]. Za to konsument zajmuje miejsce „kierowcy” w globalnym systemie ĪywnoĞciowym [tamĪe, s. 315]. Jest to jednak opinia zbyt optymistycznie plasu- jąca konsumenta w hierarchii áaĔcucha ĪywnoĞciowego, bo na samym szczycie beneficjentów. Nie ma po prostu przekonywających, wyraĨnych dowodów na taki awans konsumentów w erze globalizacji. Beneficjentami tych nowych rela- cji rynkowych pozostają w dominującym stopniu – jak juĪ wspomniano – inne ogniwa áaĔcucha ĪywnoĞciowego, w tym przede wszystkim korporacje transna- rodowe, i to bez wzglĊdu jak bardzo zapewniają one o wyjątkowej wartoĞci klientów dla ich firm.
Z kolei, wedáug indyjskiej ekofeministki oraz dziaáaczki na rzecz Ğrodo-
wiska V. Shivy, globalizacja rolnictwa to w rzeczywistoĞci jedynie jego korpo-
ratyzacja, która poprzez nieuczciwe umowy handlowe popycha rolników w no-
we formy niewolnictwa [Shiva 1997]. Inaczej globalizacja w rolnictwie i agro-
biznesie to dominacja korporacji transnarodowych nad rolnictwem i drobną wy- twórczoĞcią.
Generalnie zatem, globalizacja agrobiznesu i produkcji ĪywnoĞci oznacza nowe uksztaltowanie relacji w zakresie wytwórczoĞci, handlu i wymiany Īyw- noĞci. Uksztaátowanie dające zdecydowany prymat korporacjom miĊdzynaro- dowym, lecz i wáączające w globalny áaĔcuch podmioty krajów rozwijających
3siĊ czy peryferyjnych. Uksztaátowanie redukujące równoczeĞnie znaczenie poli- tyki rolnej i wyĪywieniowej na szczeblu paĔstwowym oraz organów związa- nych z tą polityką.
W tej zmienionej sytuacji powstaje kluczowe pytanie o wpáyw globaliza- cji na agrobiznes i áaĔcuch ĪywnoĞciowy, a takĪe juĪ widoczne oraz przyszáe konsekwencje tego wpáywu. Poglądy w tej sprawie pozostają w zasadzie dwu- biegunowe, co jest równoznaczne z brakiem zgody na powszechnie uznaną oce- nĊ procesów globalizacji. A zatem, czy racjĊ ma D.E. Reddy, twierdząc, Īe
„globalizacja prowadzi do zmniejszenia rodzimej produkcji rolniczej” [Reddy 2007], czyli innymi sáowy ujemnie wpáywa na analizowane tu obszary áaĔcucha ĪywnoĞciowego, w tym gáównie rolnictwo, drobne przetwórstwo, lokalny han- del, wreszcie bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe, czy teĪ J. Mellor, gdy pisze, Īe
„Globalizacja moĪe istotnie zwiĊkszyü rolĊ rolnictwa jako siáy napĊdowej wzro- stu gospodarczego w krajach o nikáym poziomie dochodu narodowego, poprzez zapewnienie wyĪszej dynamiki produkcji rolniczej, niĪ konsumpcji krajowej”
oraz przyczyniü siĊ do poprawy stanu bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego tych kra- jów [Mellor 2003, s. 99], co oznacza pozytywne konsekwencje globalizacji dla agrobiznesu, w tym rolnictwa i konsumentów. Do zwolenników pozytywnych konsekwencji globalizacji dla agrobiznesu i ĪywnoĞci, lecz takĪe rozwoju kra- jów rozwijających siĊ, konwergencji modeli spoĪycia czy eliminacji skutków zmian klimatycznych naleĪą takĪe: Braun von, Mengistu [2007], Anderson [2010], Schmidhuber [World Agriculture 2003], Josling [2002], Zilberman, Liu, Sunding [2002], Brunelle, Dumas, Souty [2014], Riethmuller [2006].
Z kolei przeciwnicy powyĪszego poglądu, dostrzegający przewagĊ nega- tywnych konsekwencji globalizacji, w tym gáównie dla maáych gospodarstw oraz niewielkich firm spoĪywczych i handlowych to: Hurt [1995], Mendez, Po- pkin [2004], Shiva [1997], Moreira [2004], Souza de [2009]. Przeciwko globali- zacji w tym rolnictwa i ĪywnoĞci wystĊpują takĪe liczne organizacje, stowarzy- szenia oraz inicjatywy pozarządowe, jak: The Institute for Agriculture and Trade
3 OkreĞlenia „kraje rozwijające siĊ” uĪyto w dotychczasowym rozumieniu tej kategorii, mając ĞwiadomoĞü, Īe niektóre instytucje miĊdzynarodowe, jak np. Bank ĝwiatowy, od pewnego czasu (Bĝ od 2016 r.), zrezygnowaáy z takiego podziaáu [World Bank 2016].
Policy (Kanada)4,
La Vía Campesina (Int.), Agricultural and Rural Convention 2020 (UE), czy The United States Food Sovereignty Alliance (USA).
Podstawowe stanowiska w sprawie konsekwencji globalizacji dla rolnic- twa i ĪywnoĞci, podobnie jak i opinie w sprawie konsekwencji globalizacji dla gospodarki i spoáeczeĔstwa Ğwiatowego w ogóle, dają siĊ zatem zamknąü, jak pisze G. Ritzer we wstĊpie do monumentalnej pracy pt.: The Blackwell Compa- nion to Globalization, w przedziale miĊdzy tym, co nazywa siĊ globaphilia (globafilia), a globaphobia (globafobia) [The Blackwell 2007, s.1]. Przy czym, jak dodaje dalej Ritzer, zdecydowanie przewaĪa krytyka globalizacji i podkre- Ğlanie związanych z nią róĪnych zagroĪeĔ. Globafilia związana jest natomiast gáównie z Konsensusem waszyngtoĔskim
5.
Naturalnie nie istnieje jedna prosta odpowiedĨ na pytanie, czy globaliza- cja jest dobra, czy záa. TakĪe gdy pytanie to odnosimy do rolnictwa, agrobizne- su, czy áaĔcucha ĪywnoĞciowego. Jak kaĪdy proces spoáeczny, gospodarczy czy polityczny kreuje wygranych, beneficjentów i przegranych. Podobnie ma siĊ rzecz z obszarem analizowanym w tej pracy. Globalizacja stworzyáa zdecydo- wanie korzystne warunki dziaáania dla transnarodowych korporacji spoĪyw- czych, zaopatrujących rolnictwo w Ğrodki produkcji oraz firm handlowych. Do tego grona moĪna dodaü takĪe duĪe firmy operujące w rolnictwie, gáównie w gaáĊziach monokulturowych, jak banany, kawa, kakao, soja, kukurydza, uprawy energetyczne. Są to typowi winners globalizacji. W przeciwlegáej grupie pozostaje wiĊkszoĞü gospodarstw rolnych, maáe, lokalne firmy przetwórcze i handlowe oraz Ğwiadczące usáugi dla tych grup podmiotów. To z kolei kla- syczni losers. Wreszcie poĞrodku tych dwóch grup plasuje siĊ pewna liczba firm z wymienionych tu segmentów agrobiznesu czy ogniw áaĔcucha ĪywnoĞciowe- go oraz dodatkowo firmy Ğwiadczące równe usáugi w tym marketingowe, dorad- cze, finansowe, prawne, związane z ochroną naturalnego Ğrodowiska itp. Dla
4 IATP jest inicjatorem tzw. Vancouver Statement On the Globalization and Industrialization of Agriculture, swoistej deklaracji podpisanej przez kilkadziesiąt osób z kilku krajów, rozpo- czynającej siĊ od sáów: Wierzymy, Īe uprzemysáowienie i globalizacja ĪywnoĞci i wáókien, zagraĪają ludzkoĞci oraz naturze Ğwiata. http://www.sehn.org/vanc.html.
5 Konsensus waszyngtoĔski jest dokumentem i stanowiskiem w sprawie polityki gospodarczej USA, przedstawionym w latach 80. XX w. przez amerykaĔskiego ekonomistĊ J. Williamsona.
Z czasem staá siĊ kanonem polityki gospodarczej propagowanej przez MFW i Bĝ. Opiera siĊ na 10 podstawowych zasadach, które powinny byü przestrzegane w celu zapewnienia stabil- nego i zrównowaĪonego rozwoju gospodarczego, w tym liberalizacji rynków finansowych i handlu, prywatyzacji sektora paĔstwowego, utrzymywania dyscypliny budĪetowej, czy ko- niecznoĞci likwidacji barier dla inwestycji zagranicznych. Propagowanie tych zasad przez wymienione wyĪej instytucje, w relacji do wielu paĔstw rozwijających siĊ czy paĔstw post- -socjalistycznych, spotkaáo siĊ z ostrą krytyką wielu ekonomistów oraz polityków z uwagi na nieskutecznoĞü takiego podejĞcia w rozwiązywaniu problemów gospodarczych tych krajów.
nich globalizacja tworzy nowe moĪliwoĞci dziaáania i rozwoju, lecz takĪe pewne zagroĪenia. Znajdą siĊ zatem wĞród tej trzeciej grupy zarówno wygrani, jak i przegrani, jak w typowym mechanizmie rynkowym.
W związku z tym, Īe globalizacja kreuje bardziej niekorzystne lub, jak twierdzą niektórzy, zdecydowanie niekorzystne niĪ sprzyjające rozwojowi oto- czenie, istotne staje siĊ poddanie analizie konsekwencji tych zmian dla jednego z najsáabszych ogniw áaĔcucha ĪywnoĞciowego, czyli dla rolnictwa. Rolnictwo to bowiem miejsce pracy dla miliardów osób, producent surowców do produkcji ĪywnoĞci, a wspóáczeĞnie coraz bardziej takĪe surowców dla róĪnych gaáĊzi przemysáu, wytwórca dóbr publicznych, element systemu ekonomicznego po- siadający najwiĊkszy udziaá w zagospodarowaniu i tym samym utrzymaniu w odpowiednim stanie naturalnych zasobów naszej planety, wreszcie miejsce kultywowania tradycyjnych – co nie znaczy anachronicznych, czy przestarza- áych – relacji kulturowych i Ğrodowiskowych. Problem staje siĊ tym bardziej istotny, gdy opisywane wyĪej procesy odniesiemy do rolnictwa, które stosuje me- tody zgodne z wymogami Ğrodowiskowymi, redukuje zanieczyszczenie tego Ğro- dowiska, stara siĊ utrzymaü miejsca pracy i wytwarzaü surowce o wysokiej jako- Ğci zdrowotnej, czyli rolnictwa okreĞlanego jako (spoáecznie) zrównowaĪone.
Wspóáczesne rolnictwo znalazáo siĊ na rozdroĪu: z jednej strony wywie- rana jest na nie presja na zapewnienie bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, w tym bezpiecznej i wartoĞciowo poĪywnej diety oraz likwidacjĊ gáodu, z drugiej coraz bardziej ujawnia siĊ obawa o dalszą szybką degradacjĊ Ğrodowiska naturalnego, nadmierną ekspansjĊ kosztem przyszáych pokoleĔ wreszcie coraz wiĊksza Ğwia- domoĞü nadmiernej eksploatacji naszej planety. Zwolennicy pierwszego podej- Ğcia to przede wszystkim KTN, drugiego – rolnicy, reprezentujące ich organiza- cje rolnicze, NGOs, organizacje konsumenckie, a takĪe rządy niektórych paĔ- stw, czy ugrupowania regionalne (UE). Jakie w tej sytuacji powstają zagroĪenia przede wszystkim dla idei rolnictwa zrównowaĪonego, lecz takĪe industrialne- go, rozdrobnionego w związku z ĪywioáowoĞcią procesów globalizacyjnych oraz ich „brutalnoĞcią”, w pierwszym rzĊdzie ekonomiczną, lecz takĪe Ğrodowi- skową i spoáeczną. Sytuacja ta pod wieloma wzglĊdami przypomina okres XIX- -wiecznej bezpardonowej ekspansji kapitalizmu, tylko wspóáczeĞnie jest to bez- pardonowa ekspansja zglobalizowanego kapitalizmu.
UwzglĊdniając powyĪsze uwagi, celem tej pracy nie jest jednak ocena bi-
lansu globalizacji w obszarze rolnictwa, poprzez ukazywanie pozytywów oraz
negatywów tych procesów. Celem jest – jak zaznaczono we wstĊpie – próba
identyfikacji podstawowych zagroĪeĔ dla rolnictwa wynikających z globalizacji,
bowiem ani zwolennicy globalizacji, ani jej przeciwnicy nie zaprzeczają, Īe za-
groĪenia takie istnieją. Poszczególne opcje róĪnie rozkáadają jedynie akcenty
swoich stanowisk. Jak pisze A. Dreher, przeciwnicy globalizacji, którymi są przede wszystkim nieekonomiĞci, są zdania, Īe koszty globalizacji przewyĪszają korzyĞci, z kolei ekonomiĞci, a przynajmniej znacząca ich czĊĞü (chociaĪ w ostatnim czasie jednak malejąca), są mocno przekonani, Īe efekt netto globa- lizacji jest pozytywny [Dreher 2005, s. 1].
Gáównym obszarem badawczym w tym opracowaniu są zatem zagroĪenia wynikające z globalizacji dla rolnictwa, przede wszystkim rolnictwa zrównowa- Īonego. Rolnictwo industrialne (konwencjonalne) znajduje siĊ bowiem w zna- cząco innej sytuacji niĪ rolnictwo zrównowaĪone. Ta odmiennoĞü polega przede wszystkim na tym, Īe rolnictwo industrialne to taki model (system) rolnictwa, który jest konsekwencją i zarazem immanentną czĊĞcią liberalnego, wolnoryn- kowego mechanizmu gospodarczego. Wykorzystuje typowe dla tego mechani- zmu siáy sprawcze do realizacji wáasnych celów ekonomicznych. Globalizacja zasadniczo wprowadziáa nowe impulsy oraz uwarunkowania dla rozwoju rolnic- twa industrialnego, jak chociaĪby liberalizacjĊ przepáywów czynników produk- cji
6oraz towarów rolniczych, nie uruchomiáa jednak nadzwyczajnych ograni- czeĔ i zagroĪeĔ dla jego egzystencji i rozwoju. Istniejące wspóáczeĞnie zagro- Īenia są bowiem konsekwencją liberalnego mechanizmu rynkowego, a wiĊc identycznie, jak w epoce przedglobalizacyjnej. Wzmocnieniu ulegáy jedynie procesy konkurencyjne w nastĊpstwie zaawansowanej liberalizacji przepáy- wów towarowych.
Natomiast rolnictwo zrównowaĪone to model, który w istocie powstaá ja- ko swoiste przeciwieĔstwo oraz kontrtendencja do rolnictwa industrialnego, na- stawionego na kapitaáocháonne metody wytwarzania oraz szybko zwiĊkszającą siĊ skalĊ produkcji.
6 Liberalizacja wymiany i wspóápracy w ramach systemu ekonomicznego doprowadziáa do sytuacji quasi-mobilnoĞci, nawet tak nieprzemieszczalnego czynnika produkcji rolnej, jakim jest ziemia. Procesy te przybierają postaü w miarĊ swobodnych przepáywów praw wáasnoĞci ziemi w ukáadzie paĔstw, regionów i kontynentów. Gáówne formy tej mobilnoĞci ziemi to: land grabbing, large-scale land acquisitions, dáugoterminowa dzierĪawa ziemi z opcją wykupu itd.
II
ROLNICTWO ZRÓWNOWAĩONE WE WSPÓàCZESNYM AGROBIZNESIE
Inaczej od przedstawionego wyĪej statusu rolnictwa industrialnego przed- stawia siĊ sytuacja w przypadku idei rolnictwa zrównowaĪonego (ang. sustaina- ble agriculture)
7. Idei, która, jak piszą D. Norman et al., zazwyczaj wywoáuje Īywe, emocjonalne, a czĊsto i kontrowersyjne dyskusje [2000, s. 2]. Z reguáy, jak zauwaĪają T.A. Fretz, D.R. Keeney, S.B. Sterrett [1993, s. 120], dyskusje wokóá rolnictwa zrównowaĪonego zamykają siĊ w przedziale pomiĊdzy trakto- waniem tej idei jako pewnej filozofii dziaáania lub zbioru prostych, lecz takĪe istotnych, praktyk gospodarczych.
J.W. Hansen analizuje rolnictwo zrównowaĪone przez pryzmat zrówno- waĪenia, jako ideologii alternatywnej (w relacji do rolnictwa konwencjonalnego, industrialnego), jako zdolnoĞü godzenia celów oraz interesów obecnej i przy- száych generacji, jako dostĊpną strategiĊ dziaáania, jako zdolnoĞü do realizacji róĪnych celów (ekonomicznych, Ğrodowiskowych itd.), jako zdolnoĞü do prze- trwania (zachowania ĪywnoĞci/produktywnoĞci nawet w obliczu znaczących turbulencji gospodarczych) [Hansen 1996, s. 118 i dalsze].
W opracowaniu przygotowanym przez Bundesministerium für wirtscha-
ftliche Zusammenarbeit und Entwicklung (BMZ), stwierdza siĊ, Īe dyskusjao rolnictwie zrównowaĪonym z reguáy zamyka siĊ alternatywą: rolnictwo kon- wencjonalne versus organiczne lub rolnictwo industrialne versus niskoobszaro- we [BMZ 2015, s. 11]. Binder C.R., Wiek A, dodają do tego jeszcze alternaty- wĊ: ochrona zasobów naturalnych versus bezpieczeĔstwo ĪywnoĞciowe [tamĪe 2007, s. 35]. Tymczasem jest to koncepcja o wiele bardziej záoĪona. Opracowa- ny przez Switzerland’s School of Agricultural, Forest and Food Sciences w Ber- nie (Berner Fachhochschule – Hochschule für Agrar-, Forst- und Lebensmittel- wissenschaften) model the Response-Inducing Sustainability Evaluation (RISE) uwzglĊdnia aĪ 12 wskaĨników zrównowaĪenia rolnictwa, obliczanych na pod- stawie kilkudziesiĊciu parametrów, jak: gleba, woda, energia, klimat, ĪywotnoĞü ekonomiczna, zarządzanie gospodarstwem rolnym, chów zwierząt, biodywersy- fikacja, warunki pracy i jakoĞü Īycia, czy skáadniki odĪywcze
8.
Tymczasem system rolnictwa zrównowaĪonego wedáug J.S. Zegara, który w warunkach polskich najbardziej kompleksowo zajmuje siĊ tym tematem, sprowadza siĊ „…do form (postaci) rolnictwa, które speániają ustalone wartoĞci
7 Sáowo sustainable pochodzi od áaciĔskiego sustinere i oznacza utrzymaü, wytrzymaü.
8 https://www.hafl.bfh.ch/en/ustainability-and-ecosystems/sustainability/rise.html. DostĊp:
03.07.2017.
progowe (minimalne, maksymalne) lub/oraz zachowują (…) równowagĊ miĊdzy áadami zrównowaĪenia (Ğrodowiskowym, ekonomicznym i spoáecznym)”. Jest to ujĊcie statyczne, bowiem w ujĊciu dynamicznym wáaĞciwym okreĞleniem jest
”zrównowaĪony rozwój rolnictwa”, jako proces powiĊkszania sumarycznego poziomu zrównowaĪenia [Zegar 2015, s. 15]. Jedną z postaci tego modelu jest rolnictwo spoáecznie zrównowaĪone, w którym zakáada siĊ dominujący udziaá gospodarstw rodzinnych, jako zasadniczej formy organizacji wytwórczoĞci rol- niczej [WoĞ, Zegar 2002].
Jednym z pierwszych autorskich podejĞü do rolnictwa zrównowaĪonego jest propozycja G.R. Conwaya i E.B. Barbiera [1990]
9. Definiują oni jednak nie tyle kategoriĊ rolnictwa zrównowaĪonego, co rolnicze zrównowaĪenie (agricul- tural sustainability). Jest to dla nich „zdolnoĞü do utrzymania (zachowania) produktywnoĞci, zarówno ziemi, gospodarstwa, jak i siáy roboczej w obliczu wstrząsów i sytuacji kryzysowych” [tamĪe, s. 37]. Przy czym te wyjątkowe sytu- acje (wstrząsy i kryzysy), mogą byü wedáug tych autorów bardzo róĪne, od po- jawienia siĊ plagi nowych, nieznanych wczeĞniej szkodników, przez erozjĊ gle- by do gwaátownego wzrostu cen Ğrodków produkcji rolnej. Wszystkie te nagáe zdarzenia mogą mieü nieprzewidywalne i znaczące konsekwencje dla rolnictwa i jego produktywnoĞci. Mogą oznaczaü przykáadowo gwaátowny spadek wydaj- noĞci systemu rolnego, utrwalenie jego wydajnoĞci na znacznie niĪszym pozio- mie lub caákowite zaáamanie. ZrównowaĪenie oznacza natomiast trwaáoĞü i wy- trzymaáoĞü systemu rolnego w takich sytuacjach.
Wedáug J. Ikerda, rolnictwo zrównowaĪone jest formą zrównowaĪonego rozwoju, zdolnego do zaspokajania potrzeb teraĨniejszoĞci bez uszczerbku dla przyszáoĞci [Ikerd 2008, s. 18]. Ta myĞl, czyli godzenie potrzeb teraĨniejszoĞci i przyszáoĞci, najczĊĞciej pojawia siĊ w koncepcjach rolnictwa zrównowaĪonego.
Wedáug D. Hayati et al., rolnictwo zrównowaĪone to globalny dynamicz- ny proces zachodzący w trzech obszarach (ekonomicznym, ekologicznym i spo- áecznym) oraz na piĊciu poziomach (pola, farmy, spoáecznoĞci lokalne, paĔstwa i na poziomie miĊdzynarodowym). Obserwacja oraz pomiar zrównowaĪenia rolnictwa najbardziej zasadna i racjonalna jest na poziomie gospodarstwa (far- my) [tamĪe 2010, s. 80].
Ze zrównowaĪeniem systemu rolniczego mamy do czynienia wówczas gdy polityka oraz praktyka postĊpowania prowadzą do: (i) poprawy lub przy- najmniej utrzymania jakoĞci i ĪywotnoĞci ekonomicznej farm, (ii) zwiĊkszenia, a nie pogorszenia dáugoterminowej produktywnoĞci systemu rolniczego i Ğro-
9 Przy czym Conway G.R., Barbier E.B., powoáują siĊ tu na wczeĞniejszą pracĊ Conwaya opublikowaną w: The greening of aid: Sustainable livelihoods in practice, C. Conroy and M. Litvinoff (eds.), Earthscan, London, 1988.
dowiskowego oraz (iii) zwiĊkszenia zdrowia i bezpieczeĔstwa producentów rol- nych i konsumentów [Weil 1990, s. 127]. PodejĞcie to nastawione jest jednak bardziej na efekty koĔcowe realizowanej polityki i strategii (ends-oriented defi- nition), a nie sposoby i kierunki osiągania celów (means-oriented definition).
Wedáug Weila waĪniejsze jest osiągniĊcie zakáadanego, poĪądanego celu, a nie droga, jaką siĊ zmierza w jego kierunku.
Jak podkreĞla F. Häni, popyt na zrównowaĪoną produkcjĊ pierwotną (rol- niczą), wzrasta w czasie, gdy bezpieczeĔstwo i jakoĞü ĪywnoĞci są uzupeániane, a nawet wrĊcz napĊdzane (pobudzane), przez ekologiczne, etyczne i spoáeczno- -ekonomiczne aspekty jakoĞci [Häni 2007, s. 7]. Rolnictwo zrównowaĪone uo- sabia wówczas holistyczne ujĊcie jakoĞci w caáym áaĔcuchu ĪywnoĞciowym.
Wówczas zrównowaĪony rozwój pozwala Īyü teraĨniejszoĞci w zgodzie z przy- száoĞcią, bez uszczerbku i zagroĪeĔ dla globalnego ekosystemu. Nie oznacza to naturalnie, Īe rolnictwo zrównowaĪone nie jest systemem obarczonym ryzy- kiem. Byáoby naiwnoĞcią tak sądziü, jednak jest rolnictwem, które jest w stanie zarządzaü tym ryzykiem i zachowaü poĪądaną ĪywotnoĞü w dáugim okresie [Pintér 2007, s. 22].
Co ciekawe „instytucjonalnych”, ujĊü rolnictwa zrównowaĪonego, propo- nowanych przez róĪne organizacje i stowarzyszenia, jest tak samo duĪo, a nawet wiĊcej, niĪ koncepcji „autorskich”
10. Wynika to prawdopodobnie z prostego fak- tu zainicjowania dyskusji o zrównowaĪeniu gospodarczym, w tym zrównowa- Īeniu rolnictwa i wyĪywienia na forum organizacji miĊdzynarodowych, w tym ONZ (Komisja Brundtland, 1983), na przeáomie lat siedemdziesiątych i osiem- dziesiątych.
Zgromadzenie Generalne ONZ rezolucją nr 38/161 z dnia 19 grudnia 1983 r. powoáaáo ĝwiatową KomisjĊ ds. ĝrodowiska i Rozwoju (the World
Commission on Environment and Development), zwaną nastĊpnie KomisjąBrundtland, od nazwiska jej przewodniczącej Gro Harlem Brundtland, norwe- skiej kilkukrotnej premier oraz dyrektor generalnej ĝwiatowej Organizacji Zdrowia. Raport Komisji Brundtland pt.: Our Common Future, zostaá opubli- kowany w 1987 r. Znalazáa siĊ w nim definicja zrównowaĪonego rozwoju, wy- korzystywana nastĊpnie w róĪnych opracowaniach i koncepcjach na temat zrównowaĪenia, w tym i rolnictwa o nastĊpującej treĞci: zrównowaĪenie to
„…zapewnienie, Īe zaspokojenie bieĪących potrzeb nastĊpuje bez uszczerbku dla zdolnoĞci przyszáych pokoleĔ do zaspokojenia ich wáasnych potrzeb” [United Nations 19897, s. 27].
10 Koncepcji zaproponowanych przez poszczególnych ekonomistów, lub zespoáy ekonomi- stów w przeciwieĔstwie do propozycji instytucji oraz róĪnych organizacji.
Jednym z pierwszych w grupie instytucjonalnych koncepcji rolnictwa zrównowaĪonego byáo takĪe podejĞcie zaproponowane przez the American So- ciety of Agronomy [1989]. Wedáug tego stowarzyszenia „zrównowaĪone rolnic- two jest jednym z systemów, który w dáuĪszej perspektywie zwiĊksza jakoĞü Ğro- dowiska oraz zasób, od którego rolnictwo zaleĪy.(…) zabezpiecza podstawowe potrzeby ĪywnoĞciowe; jest ekonomicznie opáacalne oraz poprawia jakoĞü Īycia rolników i caáego spoáeczeĔstwa”.
W 1990 r. pojĊcie rolnictwa zrównowaĪonego wprowadzono do prawa amerykaĔskiego. Nastąpiáo to w “Farm Bill” (Title XVI, Subtitle A, Section 1603). Wedáug tego aktu, rolnictwo zrównowaĪone oznacza zintegrowany sys- tem praktyk w zakresie produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej, które w dáugim okresie:
(A) zapewniają zaspokojenie potrzeb na ĪywnoĞü oraz wáókna naturalne, (B) poprawiają jakoĞü Ğrodowiska naturalnego i zasobów naturalnych, od któ-
rych zaleĪy gospodarka rolna,
(C) zapewniają najbardziej efektywne wykorzystanie nieodnawialnych zaso- bów naturalnych oraz zasobów potencjaáu produkcyjnego farm oraz wáą- czenie w stosownych przypadkach, naturalnych cykli biologicznych i kon- trolnych,
(D) gwarantują rentownoĞü gospodarstw rolnych,
(E) poprawiają jakoĞü Īycia rolników i caáego spoáeczeĔstwa [Farm Bill 1990].
Definicja ta áączy wszystkie trzy klasyczne dla koncepcji rolnictwa zrów- nowaĪonego obszary, tj. produkcyjny, Ğrodowiskowy oraz spoáeczny. PodkreĞla bowiem znaczenie koniecznoĞci zaspokojenia potrzeb Īywieniowych spoáeczeĔ- stwa, efektywnego wykorzystania zasobów naturalnych, zagwarantowania ren- townoĞci produkcji rolniczej, poprawy Īycia rolników oraz caáego spoáeczeĔstwa.
FAO definiuje zrównowaĪony rozwój rolniczy (sustainable agricultural development) jako „odpowiednie zarządzanie zasobami naturalnymi i ich konse- kwentna ochrona oraz takie ukierunkowanie zmian technologicznych i instytucjo- nalnych w rolnictwie, aby moĪliwe byáo zapewnienie staáego zaspokojenia potrzeb ludzkich obecnych i przyszáych pokoleĔ”
11. Jest to podejĞcie bardziej ogólne, wy- raĪające pewną wolĊ postĊpowania oraz zamierzenia strategiczne niĪ odniesienie do konkretnego systemu rolniczego czy skali jego uprzemysáowienia.
Z kolei wedáug UNESCO rolnictwo jest zrównowaĪone, jeĞli zapewnia w dáugim okresie:
- rentownoĞü gospodarstw,
- poprawĊ jakoĞci Īycia rodzin rolniczych,
- ĪywotnoĞü spoáecznoĞci wiejskich, wsi i maáych miast, a takĪe
11 http://www.fao.org/docrep/u8480e/u8480e0l.htm. DostĊp: 30.06.2017.
- ochronĊ i konserwacjĊ Ğrodowiska naturalnego
12.
Proste porównanie podejĞcia reprezentowanego przez prawodawstwo amerykaĔskie oraz UNESCO wskazuje, Īe obie definicje w zasadzie pokrywają siĊ. Ich zakres przedmiotowy jest bowiem praktycznie identyczny. Odnosi siĊ do tych samych obszarów, czyli produkcji rolniczej, Ğrodowiska i spoáeczeĔstwa (a w zasadzie do spoáecznoĞci lokalnych i rolniczych).
Rolnictwo zrównowaĪone definiowane jest takĪe, jako podejĞcie do rol- nictwa, koncentrujące siĊ na produkcji ĪywnoĞci w sposób, który nie pogarsza Ğrodowiska i przyczynia siĊ do utrzymania spoáecznoĞci lokalnych. Oznacza to koniecznoĞü zrównowaĪenia celów w zakresie produkcji (zapewnienie rentow- noĞci), Ğrodowiska (racjonalne zarządzania Ğrodowiskiem – w odniesieniu do gleby, wody, powietrza, paliw kopalnych itd.) oraz rozwoju spoáecznoĞci lokal- nych [Sustainable Agriculture, 2004].
Wedáug
Sustainable Agriculture Initiative (SAI) Platform, inicjatywy na rzecz rolnictwa zrównowaĪonego, zorganizowanej przez wielkie firmy spoĪyw- cze jak Nestlé, Unilever, Danone, Arla, Diageo, Bunge, McDonald’s13, koncep-
cja okreĞlana jako rolnictwo zrównowaĪone to efektywna produkcja bezpiecz-nych, wysokiej jakoĞci produktów rolnych, w sposób chroniący i poprawiający Ğrodowisko naturalne, warunki spoáeczne i gospodarcze rolników, ich pracowni- ków i spoáecznoĞci lokalnych, a takĪe chroniąca zdrowie i dobrobyt wszystkich gatunków hodowlanych i uprawnych
14. Jest to podejĞcie kompleksowe i zasáu- gujące na uwagĊ. Rodzi siĊ tylko pytanie, jak ta idea ma siĊ do faktycznych praktyk czáonków SAI w zdecydowanej wiĊkszoĞci korporacji transnarodowych.
Innymi sáowy, czy to faktycznie wynikająca z przekonaĔ tych firm inicjatywa, czy moĪe kolejne dziaáanie z krĊgu public relations, obliczone na záagodzenie spoáecznego, nie zawsze pozytywnego odbioru praktyk tychĪe firm.
W sposób niezwykle prosty, by nie powiedzieü uproszczony, rolnictwo zrównowaĪone definiuje natomiast UE, jako „związki rolnictwa i Ğrodowiska”
i dalej okreĞlając, na czym w istocie polega zrównowaĪony rozwój, prowadzący do zaspokojenia obecnych potrzeb, bez uszczerbku dla moĪliwoĞci zaspokojenia swoich potrzeb przez przyszáe pokolenia [Commission 1999, s. 6]. Jest to prosta transpozycja stanowiska Komisji Brundtland. Jednak w 2012 r. podejĞcie to zo- staáo uszczegóáowione i aktualnie obejmuje: obok spraw Ğrodowiskowych, takĪe ekonomiczną ĪywotnoĞü, akceptowalnoĞü spoáeczną, dostarczanie dóbr publicz-
12 http://www.unesco.org/education/tlsf/mods/theme_c/mod15.html?panel=1#top. DostĊp:
30.06.2017.
13 Na dzieĔ 30.06.2017 r. SAI zrzesza okoáo 90 firm z grupy najwiĊkszych KTN z obszaru przetwórstwa spoĪywczego, handlu ĪywnoĞcią i gastronomii, http://www.saiplatform.org/join -sai-platform/members. DostĊp: 30.06.2017 r.
14 http://www.saiplatform.org/sustainable-agriculture/definition. DostĊp: 30.06.2017.
nych, poprawĊ jakoĞci Īycia na obszarach wiejskich, wreszcie politykĊ spójno- Ğci w ramach UE [EC 2012, s. 2].
ĝcisáe związki zrównowaĪenia w rolnictwie z takimi zjawiskami, jak glo- balna gospodarka, wyczerpywanie paliw naturalnych, wreszcie krajowe bezpie- czeĔstwo ĪywnoĞciowe, podkreĞla takĪe ATTRA
15. Wedáug tej organizacji rol- nictwo zrównowaĪone jest w stanie zagwarantowaü konsumentom obfitoĞü Īyw- noĞci, bez degradacji zasobów naturalnych czy zanieczyszczenia Ğrodowiska.
JuĪ ten skrócony przegląd definicji, a w zasadzie idei rolnictwa zrówno- waĪonego wskazuje na niezwykle szerokie spectrum zagadnieĔ i obszarów zali- czanych przez poszczególnych przedstawicieli nauki, biznesu oraz organizacji spoáecznych do tego modelu rozwoju rolnictwa. Mają przy tym sporo racji Vel- ten S. et al., Īe bardziej istotne w tej sprawie jest zrozumienie i powszechna ak- ceptacja dla procesów produkcyjnych, spoáecznych i Ğrodowiskowych związa- nych z rolnictwem zrównowaĪonym oraz jego reifikacja (urzeczywistnienie) niĪ poszukiwanie technicznych paradygmatów
16dla tego systemu [Velten et al.
2015, s. 7835]. Wynika to z faktu, Īe wszelkie próby znalezienia jednej, obej- mującej wszelkie aspekty zrównowaĪenia rolnictwa definicji, są z góry skazane na niepowodzenie z uwagi na skomplikowaną oraz dyskusyjną naturĊ samego zjawiska [tamĪe, s. 7834]. By ukazaü jak záoĪona jest natura rolnictwa zrówno- waĪonego wystarczy podaü, Īe S. Velten et al. identyfikują piĊü grup celów ge- neralnych tego modelu:
(i) cele nadrzĊdne,
(ii) cele Ğrodowiskowe (racjonalnoĞü Ğrodowiskowa) produkcyjne, (iii) cele Ğrodowiskowe (racjonalnoĞü Ğrodowiskowa) nieprodukcyjne, (iv) cele socjalne (odpowiedzialnoĞü spoáeczna),
(v) cele ekonomiczne (efektywnoĞü ekonomiczna).
15 ATTRA jest amerykaĔskim programem wsparcia rolnictwa zrównowaĪonego, uruchomi- onym przez National Center for Appropriate Technology (NCAT) w 1987 r. we wspóápracy z the United States Department of Agriculture’s Rural Business-Cooperative Service.
16 PojĊcie „paradygmatu” wprowadziá T.S. Kuhn w pracy pt.: Struktura rewolucji naukowych.
Zgodnie z tą koncepcją paradygmat odnosi siĊ do takich osiągniĊü naukowych, które mają dwie podstawowe cechy wspólne: (i) reprezentowany w nich dorobek jest dostatecznie orygi- nalny i atrakcyjny, aby odwróciü uwagĊ staáej grupy zwolenników danej teorii od konkuren- cyjnych sposobów uprawiania nauki oraz (ii) dorobek ten jest na tyle otwarty, Īe pozostawia nowej szkole najrozmaitsze problemy do rozwiązania. Zob.: [Kuhn 2009, s. 34].
Rysunek 2. Cele, strategie i obszary rolnictwa zrównowaĪonego
Rolnictwo zrównowaĪone
Ce le Ob sz a ry S trat eg ie
Cele nadrzĊdne
Cele Ğrodowiskowe
produkcyjne
Cele Ğrodowiskowe nieprodukcyjne
Cele socjalne
Cele ekonomiczne
Zarządzanie Adaptacyjne
modernizacja, integracja, zapobieganie, projektowanie,
zastĊpowanie
MyĞlenie holistyczne i systemowe perspektywa
dáugo- terminowa,
myĞlenie systemowe,
Wiedza i nauka
innowacje, nowoczesnoĞü,
tradycja
Pomocni- czoĞü
decentralizacja, niezaleĪnoĞü,
lokalnoĞü, regionalizm Ekologiczna
orientacja Strategii dywersyfikacja,
zasady ekologii Wspóápraca
uczestnictwo, komuniko-
wanie
Ekonomiczna orientacja
Strategii aktywa kapitaáowe,
orientacja popytowa, i jakoĞciowa, efektywnoĞü
System rolno- spoĪywczy
konsumpcja, produkcja, áaĔcuch dostaw
Zarządzanie i rozwiązania technologiczne
uprawy, zwierzĊta gosp.,
wykorzystanie zasobów, praktyki rolnicze
Wyzwania socjalne i Ğrodowiskowe
redukcja emisji Ğrodowiskowych,
trendy globalne
Kapitaá ludzki i spoáeczny
organizacja, wiedza, wyksztalcenie,
umiejĊtnoĞci B+R
ĝrodowisko spoáeczne, polityczne i ekonomiczne
dostĊpnoĞü, system ekonomiczny, infrastruktura, inwestycje,
polityka, spoáeczeĔstwo
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie Velten et al., 2015.
Ponadto wyróĪniają 23 kategorie celów specyficznych, jak: etyka, bezpie- czeĔstwo, potencjaá produkcyjny, ochrona i poprawa stanu Ğrodowiska natural- nego, odĪywianie, jakoĞü Īycia, czy prosperity gospodarki [tamĪe, s. 7838]. Do- datkowo identyfikują 7 tematów strategicznych (zarządzanie adaptacyjne, wspóápraca, ekologiczna orientacja strategii, ekonomiczna orientacja strategii, holistyczne i systemowe myĞlenie, wiedza i nauka, pomocniczoĞü), 22 kategorie strategiczne, jak przykáadowo: wspóápraca i komunikacja, rynkowa orientacja popytowa, innowacje, decentralizacja zarządzania oraz 5 obszarów dziaáania i 18 kategorii dziaáaĔ [tamĪe, s. 7839]. Komplet zagadnieĔ skáadających siĊ na peáną strukturĊ rolnictwa zrównowaĪonego przedstawia rysunek 2.
Wokóá rolnictwa zrównowaĪonego narosáo niestety wiele mitów i niepo- rozumieĔ, które nie uáatwiają szerszej akceptacji spoáecznej oraz perspektywy dla rozwoju tej idei. Kontrowersje te mają dwa zasadnicze wymiary. Pierwszy, wynika z mylnego utoĪsamiania rolnictwa zrównowaĪonego z takimi systema- mi, jak rolnictwo ekstensywne, niskowydajne, tradycyjne, organiczne, ekolo- giczne, biodynamiczne, pracocháonne, niskonakáadowe, czy integrowane. Tym samym negatywy, czy niechĊci do tych systemów, automatycznie przenoszone są na rolnictwo zrównowaĪone i decydują o jego spoáecznej percepcji. Drugi wymiar (nurt) – powiązany naturalnie z pierwszym – związany jest z szeregiem mitów o specyfice tego rolnictwa, z reguáy maáo zachĊcających do samej idei zrównowaĪenia. Dotyczą one miĊdzy innymi takich spraw, jak utoĪsamianie rolnictwa zrównowaĪonego z: rolnictwem naszych ojców, a nawet dziadków, czyli rolnictwem technicznie zacofanym, niską jego wydajnoĞcią nie gwarantu- jącą bezpieczeĔstwa ĪywnoĞciowego, czy zwrotu zainwestowanego kapitaáu (nierentowne), rolnictwem mogącym nasilaü procesy erozji gleby z uwagi na czĊste stosowanie zabiegów mechanicznych (jak substytutu Ğrodków ochrony roĞlin), rolnictwem, którego produkty są niĪszej jakoĞci oraz trudniej poddające siĊ standaryzacji, przez co są mniej atrakcyjne dla przetwórstwa spoĪywczego, modelem produkcyjnym wyáącznie dla maáych farm, modelem zrywającym z naturalnymi postĊpowymi procesami rozwojowych (syndrom cold turkey), ograniczeniem nakáadów przemysáowych oznaczającym konwersjĊ na rolnictwo organiczne oraz wzrost ryzyka ekonomicznego dla farm, itd. [Francis, Yo- ungberg 1990, s. 8-11; Norman et al. 2000, s. 5-6], WiĊkszoĞci tych mitów nie potwierdza ani nauka, ani praktyka, lecz ich powtarzanie, i to czĊsto, przez przedstawicieli agrobiznesu (w tym gáównie KTN czy wielkoobszarowych farm przemysáowych), wielu utwierdza w tym nieprawdziwym przeĞwiadczeniu o niĪszoĞci rolnictwa zrównowaĪonego w relacji do rolnictwa industrialnego.
Podsumowując róĪne ujĊcia rolnictwa zrównowaĪonego, warto przyto-
czyü definicjĊ zaproponowaną przez Francisa i Youngberga, wedáug których to
autorów jest to „filozofia bazująca na ludzkich celach oraz pojmowaniu dáugoo- kresowego wpáywu naszej aktywnoĞci na Ğrodowisko i inne istoty (gatunki)”
[Francis, Youngberg 1990, s. 8].
Pomimo wielu przewag modelu rolnictwa zrównowaĪonego nad rolnic- twem industrialnym, i to zarówno w ukáadzie produkcyjnym (ekonomicznym), Ğrodowiskowym, spoáecznym, jak i kulturowym, jak konkluduje J.S. Zegar:
„W najbliĪej przyszáoĞci najbardziej prawdopodobną wydaje siĊ opcja poĞrednia – system multigeniczny”, w którym równolegle obok siebie bĊdą egzystowaáy róĪne modele i systemy rolnictwa, jak rolnictwo: zrównowaĪone, industrialne, integrowane, ekologiczne, czy precyzyjne [Zegar 2015, s. 16]. I chociaĪ, jak pi- sze R. Baum: „proces orientacji na zrównowaĪony rozwój rolnictwa wydaje siĊ byü nieodwracalny” [Baum 2016, s. 19], to jednak – pomimo tego, jak bardzo jest to zasadne – w stosunkowo dáugim jeszcze okresie pierwszeĔstwo naleĪy przyznaü stanowisku Zegara o dominacji w rolnictwie systemu multigenicznego, przed stanowiskiem Bauma o nieuchronnoĞci ewolucji Ğwiatowego rolnictwa w kierunku modelu zrównowaĪonego.
Sumując, cytowany wyĪej J. Ikerd, proponuje wyraziste porównanie, lecz takĪe pewną ocenĊ rolnictwa industrialnego i zrównowaĪonego. Stwierdza on,
„Tak jak rolnictwo industrialne jest metaforą groĨnego kapitalizmu neoklasycz- nego, tak rolnictwo zrównowaĪone stanowi metaforĊ obietnicy zrównowaĪonego kapitalizmu” [Ikerd 2008, s. 18]. By jednak to osiągnąü, niezbĊdna jest zgoda wszystkich interesariuszy rynku, a to wcale nie jest i nie bĊdzie takie proste, pomimo coraz bardziej wyraĨnych przejawów uzasadniających taką zmianĊ.
PowyĪszy skrócony przegląd róĪnych podejĞü do idei rolnictwa zrówno- waĪonego ma na celu okreĞlenie gáównych, wraĪliwych na skutki procesów glo- balizacyjnych, cech i wáaĞciwoĞci tego modelu. Do takich naleĪy niewątpliwie zaliczyü:
í oparcie strategii rozwojowych rolnictwa zrównowaĪonego na prymacie produkcyjnych i ekonomicznych celów dáugookresowych przed celami krótkookresowymi;
í drugoplanowe znaczenie procesów koncentracji podmiotowej i wzrostu skali pojedynczej firmy;
í chĊü racjonalnego zarządzania Ğrodowiskiem naturalnym (w tym co naj- mniej takimi obszarami, jak: gleba, woda i powietrze);
í dąĪenie do ochrony zasobów Ğrodowiska oraz eliminacja procesów jego degradacji;
í dziaáania na rzecz poprawy jakoĞci Īycia na wsi i pracy w rolnictwie;
í eliminacja zagroĪeĔ dla zdrowia i bezpieczeĔstwa producentów i konsu-
mentów;
í respektowanie potrzeb przyszáych pokoleĔ poprzez ich wycenĊ na równi z potrzebami obecnych pokoleĔ;
í zapewnienie ĪywotnoĞci spoáecznoĞci wiejskich, lokalnych oraz maáych miast.
Wymienione tu cechy, jak i szereg innych nie ujĊtych w tym zestawieniu wáaĞciwoĞci, moĪe oznaczaü niewydolnoĞü, wrĊcz bezsilnoĞü funkcjonowania rolnictwa zrównowaĪonego w warunkach gwaátownych procesów globalizacyj- nych, „blokowanie” mechanizmu rozwojowego tego systemu i spychanie go na peryferie zglobalizowanego Ğwiata.
PowyĪsze wraĪliwe cechy, swoiste punkty krytyczne rolnictwa zrównowa- Īonego, mogą byü przyczyną istotnych zagroĪeĔ dla tego systemu ze strony gwaátownie postĊpujących procesów globalizacyjnych, w tym w zakresie rolnic- twa i produkcji ĪywnoĞci. W dalszej czĊĞci opracowania, analizie poddane zo- staną gáówne czynniki (przejawy) tego zagroĪenia, do których naleĪy zaliczyü co najmniej nastĊpujące zjawiska i procesy: (i) postĊpujący wzrost siáy ekono- micznej i rynkowej pozarolniczych ogniw agrobiznesu w stosunku do gospo- darstw rolnych, (ii) moĪliwoĞü substytucji surowców rolnych importem z regio- nów typowo rolniczych (krajów rozwijających siĊ), (iii) skutki land grabbingu dla terenów rolnych – ich zasobu oraz jakoĞci (zjawisko monokultur upraw- nych), (iv) konkurencjĊ ze strony biopaliw, (v) nadeksploatacjĊ naturalnego Ğrodowiska rolniczego prowadzącą do jego degradacji w nastĊpstwie dominacji priorytetów krótkookresowych (erozja gleby, redukcja zasobów wody), (vi) pre- sjĊ konsumentów na tanią ĪywnoĞü, w tym z regionów o niskich reĪimach tech- nologicznych – krajów rozwijających siĊ, jako konsekwencjĊ konsumeryzmu i ujednolicania siĊ modeli konsumpcji, (vii) stymulujący wpáyw globalizacji na inny niĪ rolnictwo zrównowaĪone model wytwarzania i dystrybucji ĪywnoĞci (wielkopowierzchniowe rolnictwo industrialne, wydáuĪone áaĔcuchy dostaw).
Osadzenie globalizacji w nurcie neoliberalnej teorii mikroekonomicznej
(nowej teorii neoliberalnej), stanowiąc wspóáczesny dominujący paradygmat,
daje przewagĊ modelowi rolnictwa industrialnego. Rolnictwo zrównowaĪone
wymaga zaĞ podejĞcia makroekonomicznego z elementami protekcjonizmu paĔ-
stwa (a w zasadzie organów ponadpaĔstwowych, które jednak dzisiaj jeszcze nie
powstaáy) i zrównowaĪenia rozwoju (w ramach wytwórstwa dóbr prywatnych
i publicznych), co praktycznie oznacza potrzebĊ kreacji nowego paradygmatu
rozwojowego. Paradygmatu dającego teoretyczne uzasadnienie dla tej idei.
III
WZROST SIàY EKONOMICZNEJ I RYNKOWEJ POZAROLNICZYCH OGNIW AGROBIZNESU
Jednym z gáównych zagroĪeĔ dla funkcjonowania dziaáających w syste- mie rolnictwa zrównowaĪonego gospodarstw rolnych, jest niezwykle gwaátow- nie postĊpujący proces koncentracji i wzrostu siáy ekonomicznej pozarolniczych podmiotów agrobiznesu, jak firmy spoĪywcze, firmy zaopatrujące rolnictwo w Ğrodki produkcji oraz sieci handlowe. W procesie tym zdecydowanie w tyle pozostaje koncentracja rolnictwa i poszczególnych farm. Proces ten jest prostą konsekwencją gáĊbokoĞci globalizacji poszczególnych ogniw agrobiznesu. Jest ona róĪnicowana w ramach poszczególnych ogniw áaĔcucha ĪywnoĞciowego.
W najwiĊkszym stopniu zglobalizowane elementy agrobiznesu to handel Īyw- noĞcią, nastĊpnie zbliĪony, aczkolwiek niĪszy poziom prezentuje przemysá spo- Īywczy i w dalszej kolejnoĞci przemysá Ğrodków produkcji dla agrobiznesu.
Zdecydowanie najniĪszy poziom globalizacji, a jednoczeĞnie i koncentracji re- prezentuje samo rolnictwo, w tym szczególnie ograniczony jest poziom globali- zacji gáównego czynnika produkcji, jakim w rolnictwie jest ziemia (rysunek 3) [Kowalczyk 2012].
Agrobiznes, w tym szczególnie korporacje spoĪywcze oraz handlowe, na- leĪą wspóáczeĞnie do grupy najwiĊkszych KTN Ğwiata. Potwierdzają to liczne rankingi i zestawienia czoáowych firm globu. Przykáadowo na liĞcie najwiĊk- szych firm Ğwiata Global 2000 w 2007 r. znajdowaáo siĊ 98 firm agrobiznesu
17, w 2010 r. – 117 firm i w 2017 r. – 110
18. Niewielki spadek (o 7 firm) w 2017 r.
w stosunku do 2010 r. byá efektem utrzymującej siĊ recesji na niektórych ryn- kach rolnych, po kryzysie pierwszej dekady XXI w. i przyspieszenia procesów koncentracji w takich sektorach, jak: farmaceutyczny, telekomunikacyjny i elek- troniczny. NaleĪy wszakĪe oczekiwaü dalszej postĊpującej koncentracji firm z pozarolniczych ogniw agrobiznesu, bowiem firmy te naleĪą do grupy o naj- wyĪszym stopniu globalizacji, a globalizacja, jak wiadomo, pobudza procesy koncentracji, áączenia i fuzji.
Skala koncentracji podmiotowej jest istotnie zróĪnicowana w poszczegól- nych ogniwach agrobiznesu, o czym wspomniano powyĪej. Potwierdzają to in- formacje z zakresu wielkoĞci sprzedaĪy oraz wartoĞci zaangaĪowanych Ğrodków i wielkoĞci zatrudnienia najwiĊkszych KTN w poszczególnych ogniwach (tabela 1). Przychody ze sprzedaĪy piĊciu najwiĊkszych firm w 2015 r. wyniosáy odpo-
17 àącznie takie sektory, jak: Food Drink & Tobacco oraz Food Markets.
18 https://www.forbes.com/lists. DostĊp: 05.08.2017.
wiednio 789 mld USD w sektorze handlu ĪywnoĞcią, 347 mld USD w przetwór- stwie spoĪywczym, 235 mld USD sektorze zaopatrzenia w Ğrodki produkcji oraz 32 mld USD w produkcji surowców rolniczych (w rolnictwie). Zdecydowana przewaga sektora handlu ĪywnoĞcią jest nastĊpstwem skali dziaáalnoĞci w zasa- dzie jednej firmy, tj. Wal-Mart. UwzglĊdniając ten fakt, otrzymujemy poziom zróĪnicowania zakresu koncentracji i w efekcie globalizacji zgodny z modelem opisanym na rysunku 3.
Rysunek 3. Skala globalizacji poszczególnych ogniw agrobiznesu
ħródáo: [Kowalczyk, 2012].
PodkreĞlenia wymaga fakt zdecydowanej przewagi KTN surowcowych z Azji Poá.-Wsch. Przywoáane tu firmy (CPF, Sime Darby Berhad), nie są, rzecz jasna, typowymi gospodarstwami rolnymi. Operują wprawdzie na olbrzymich obszarach, lecz są aktywne takĪe w zakresie przetwórstwa, handlu, czy caterin- gu. MoĪe to wyznaczaü przyszáy kierunek procesów rozwojowych w obszarze zglobalizowanego rolnictwa, tj. áączenie w ramach jednej firmy produkcji su- rowców rolnych oraz ich wstĊpnego – moĪliwe takĪe, iĪ nie tylko wstĊpnego – przetwórstwa, handlu i logistyki. Zarówno z uwagi na skalĊ takich juĪ istnieją- cych przedsiĊwziĊü, jak i ich charakter (strukturĊ rynkową), gospodarstwa rolne dziaáające wedáug tradycyjnych systemów wytwórczych mogą okazaü siĊ nie- konkurencyjne. Zwáaszcza w tak rozproszonym strukturalnie rolnictwie, jakim jest rolnictwo europejskie.
Zaawansowanie globalizacji NiskieWysokie
Przemysá Ğrodków
produkcji Rolnictwo Przemysá
spoĪywczy Handel ĪywnoĞcią
Tabela 1. Skala koncentracji agrobiznesu na Ğwiecie (5 najwiĊkszych KTN1) w poszczególnych ogniwach w 2015 roku) Lp. Nazwa firmy Kraj ĝrodki2) SprzedaĪ2)
Zatrudnienie mln dol. mln dol.
Sektor I: Zaopatrzenie w Ğrodki produkcji 1.
2.
3.
4.
5.
BASF AG Bayer AG Dow3)
Deer&Company DuPont4)
Niemcy Niemcy USA USA USA
76 942 80 289 68 026 57 948 41 166
78 147 52 437 48 778 28 863 27 940
108 048 116 800
49 495 57 180 52 000 PKB Polska; 200711) 56,5%
2015 49,7%
Sektor II: Produkcja surowców rolnych 1.
2.
3.
4.
5.
CPF5)
Sime Darby Berhad Dole Food6) Del Monte7) Socfinal SA8)
Tajlandia Malezja USA USA Luksemburg
14 122 16 070 4 267 2 596 909
12 038 11 447 4 500 4 056 302
23 337 125 000 30 500 47 000 19 154 PKB Polska: 200711) 5,9%
2015 6,8%
Sektor III: Produkcja ĪywnoĞci i napojów 1.
2.
3.
4.
5.
Nestlé SA ADM9) COFCO10) PepsiCo
Unilever PLC/NV
Szwajcaria USA Chiny USA W. Brytania/
Holandia
123 905 40 157 70 682 69 667 56 806
92 285 67 702 64 516 63 056 59 093
335 000 32 300 121 767 263 000 171 000 PKB Polska: 200711) 57,0%
2015 73,0%
Sektor IV: Handel ĪywnoĞcią 1.
2.
3.
4.
5.
Wal-Mart TESCO PLC Carrefour METRO AG Auchan Holding
USA W. Brytania Francja Niemcy Francja
199 581 61 176 48 982 30 867 38 696
482 130 87 633 87 474 71 266 60 158
2 300 000 357 835 380 920 203 773 337 737 PKB Polska: 200711) 166,6%
2015 166,1%
1) wymienione wyĪej firmy są w wiĊkszoĞci konglomeratami dziaáającymi w wielu obszarach.
Kryterium klasyfikacji do konkretnego sektora agrobiznesu byáa podstawowa aktywnoĞü fir- my (core business). Firmy zostaáy uszeregowane wedáug wielkoĞci przychodów ze sprzedaĪy;
2) wartoĞü Ğrodków (aktywa) i sprzedaĪ ogóáem w mln dol.; 3) The Dow Chemical Company;
4) E. I. du Pont de Nemours and Company; 5) Charoen Pokphand Foods Public Company Ltd.;
6) Dole Food Company Inc.; 7) Fresh Del Monte Produce Inc.; 8) Societe Financiere Luxembo- urgeoise SA; 9) Archer Daniels Midland; 10) China National Cereals, Oils and Foodstuffs Cor- poration; 11) udziaá sumy sprzedaĪy 5 najwiĊkszych KTN w poszczególnych sektorach Ğwia- towego agrobiznesu w PKB Polski w 2007 i 2015 r.
ħródáo: http://fortune.com/global500/list. oraz raporty roczne firm i obliczenia wáasne.
