Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (35)

Pełen tekst

(1)Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (35).

(2)

(3) Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (35) Praca zbiorowa pod redakcją prof. dr. hab. Józefa St. Zegara Autorzy: dr hab. Rafał Baum prof. dr hab. Janusz S. Jankowiak dr hab. Julian Krzyżanowski, prof. IERiGŻ-PIB dr Wioletta Wrzaszcz prof. dr hab. Józef St. Zegar. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2016.

(4) Dr hab. Rafa Baum jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Prof. dr hab. Janusz S. Jankowiak jest pracownikiem naukowym Instytutu rodowiska Rolniczego i Lenego PAN w Poznaniu. Pozostali Autorzy s pracownikami naukowymi IERiG-PIB. Publikacj zrealizowano w ramach Programu Wieloletniego 2015-2019 „Rolnictwo polskie i UE 2020+. Wyzwania, szanse, zagroenia, propozycje”, temat Dylematy zrównowaonego rozwoju rolnictwa w Polsce, zadanie Globalne i krajowe uwarunkowania zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Celem monografii jest rozpoznanie szans i zagroe zrównowaonego rozwoju rolnictwa w Polsce, zwaszcza zwizanych ze Wspóln Polityk Roln Unii Europejskiej.. Recenzenci: Prof. dr hab. Stanisaw Krasowicz, IUNG-PIB, Dr hab. Anna Matuszczak, prof. nadzw. UEP. Korekta Joanna Gozdera Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-630-4. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) Spis treci. Wstp I.. Szanse i zagroenia rozwoju rolnictwa zrównowaonego w Polsce. II.. 10. Instrumenty zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. III. Wspólna Polityka Rolna a zrównowaenie ekonomiczne gospodarstw rolnych IV.. 7. 60. 82. Znaczenie krajobrazu rolniczego dla zrównowaonego rozwoju rolnictwa. 123.

(6)

(7) Wstp Unia Europejska obraa kurs na zrównowaony rozwój, co odnosi si take do rolnictwa i obszarów wiejskich. Od rolnictwa oczekuje si nie tylko produktywnoci i konkurencyjnoci, lecz take wsparcia w osiganiu celów w sferze rodowiskowej (zwaszcza zmniejszenia presji na zasoby naturalne, zmiany klimatyczne i biorónorodno ) oraz w sferze spoeczno-kulturowej. Za takim kursem przemawia wiele przesanek, ale te na drodze ku temu pojawiaj si pewne uwarunkowania i przeszkody. Zagadnienia te byy ju poruszane na amach zeszytów „Z bada nad rolnictwem zrównowaonym” na poziomie planetarnym i makroekonomicznym oraz gospodarstw rolnych. W szczególnoci w zeszycie 31 zagadnieniom tym powicono wprost dwa rozdziay, a mianowicie rozdz. I Przesanki i uwarunkowania zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz rozdz. II Szanse i zagroenia zrównowaonego rozwoju gospodarstw rolnych. W prezentowanym obecnie zeszycie wyej sygnalizowane zagadnienia s rozpatrywane w odniesieniu do rozwoju rolnictwa zrównowaonego w Polsce (rozdz. I Szanse i zagroenia zrównowaonego rozwoju rolnictwa w Polsce – pióra dr. hab. Rafaa Bauma). W pracy przedstawiono szanse i zagroenia majce róny zasig – o charakterze globalnym, krajowym oraz lokalnym (na poziomie pojedynczych gospodarstw rolnych). Ze wzgldu na ograniczone ramy zeszytu, pominito poziom lokalny. Uwarunkowania globalne nabieraj znaczenia w miar nasilajcych si powiza ekonomicznych, spoecznych i politycznych. Uwarunkowania krajowe to przede wszystkim gorsza waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej, rozdrobniona struktura agrarna, nisza intensywno. i koncentracja produkcji w stosunku do gównych partnerów Unii Europejskiej, a take coraz bardziej dajcy o sobie zna niedostatek wody. Znaczne zasoby pracy zaangaowane w rolnictwie przyczyniaj si do wysokiej pracochonnoci a umiarkowanej kapitaochonnoci produkcji rolnej. Tworzy to specyficzne szanse dla rozwoju polskiego rolnictwa, poniewa – w przeciwie stwie do rozwinitych gospodarczo krajów „starej” UE, gdzie implementacja koncepcji rolnictwa zrównowaonego wie si zazwyczaj z koniecznoci obnienia intensywnoci produkcji – w Polsce sytuacja jest inna. Rozwój rolnictwa ku zrównowaeniu w Polsce moe si bowiem dokonywa przy pewnej umiarkowanej (racjonalnie i ekologicznie uzasadnionej) intensyfikacji produkcji oraz wdraaniu innowacji technicznych i postpu rolniczego. Zachowanie walorów rodowiska przyrodniczego obszarów wiejskich, rosncy popyt na wysokiej jakoci produkty rolnictwa organicznego, zachowanie sieci rynków lokalnych oraz due zasoby siy roboczej tworz warunki dla rozwoju pracochonnych kierunków. 7.

(8) produkcji rolnej, w tym rolnictwa ekologicznego. Dua skala zjawisk stwarzajcych zagroenia dla ekosystemów oraz sytuacja ekonomiczna rolnictwa (zwaszcza mniejszych gospodarstw) wskazuj na konieczno wsparcia finansowego wszelkich przedsiwzi warunkujcych realizacj rozwoju zrównowaonego i przebudow struktury agrarnej wsi, a take zmiany funkcji obszarów wiejskich w kierunku nadania im charakteru wielofunkcyjnego. Dziaania te obok koniecznoci podnoszenia poziomu wyksztacenia i wiedzy fachowej rolników oraz poziomu wiadomoci ekologicznej wymagaj wsparcia finansowego z wykorzystaniem w tym celu rodków finansowych z budetu pa stwa oraz przyznawanych w ramach funduszy Unii Europejskiej. Rozdz. II Instrumenty zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (pióra dr. hab. Juliana Krzyanowskiego) stanowi kontynuacj i pogbienie zagadnie prezentowanych na amach „Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym” zwaszcza w opracowaniu K. Kociszewskiego Ekologiczne aspekty zmian Wspólnej Polityki Rolnej a zrównowaony rozwój polskiego rolnictwa (zesz. 23/2014) i opracowaniu J. Krzyanowskiego Wpyw WPR 2014-2020 na zrównowaenie polskiego rolnictwa (zesz. 31/2015). Zrównowaony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich realizowany jest przez wiele instrumentów. Wiele jest te klasyfikacji tych instrumentów stosowanych w ekonomii ekologicznej, ekonomice ochrony rodowiska czy polityce ekologicznej. W rozdziale zaprezentowano klasyfikacj instrumentów polityki (narzdzi) na: akty prawne, instrumenty wsparcia bezporedniego (subwencje), ekonomiczne (podatki i opaty), rodki handlowe, badania naukowe i wdroenia produkcji rolniczej ukierunkowanej na przyjazn rodowisku oraz edukacj ekologiczn. Ten ostatni instrument pominito w rozdziale ze wzgldu na ograniczone ramy zeszytu i jego specyfik. Optymalny wybór instrumentu uzaleniony jest od celów gospodarczych, rodowiskowych i spoecznych, jakie maj zosta osignite. Jedne instrumenty wynikaj z przepisów Wspólnej Polityki Rolnej UE, a niektóre tylko z polityki krajowej. Rozdz. III Wspólna Polityka Rolna a zrównowaenie ekonomiczne gospodarstw rolnych (przygotowany przez dr Wiolett Wrzaszcz i prof. Józefa Zegara) wskazuje na znaczenie dopat (subwencji) wynikajcych z mechanizmów WPR w ksztatowaniu wybranych wska ników ekonomicznych gospodarstw rolnych istotnych dla aspektu ekonomicznego zrównowaenia tych gospodarstw. Dopaty te maj wane i wszechstronne znaczenie dla ekonomiki gospodarstw rolnych – poziomu i stabilnoci dochodów, stabilizacji finansowej i dostpnoci do kredytu, a w efekcie dla inwestycji gospodarstw rolnych, jak te dla produktywnoci i efektywnoci. Problem komplikuje rónorodno dopat, które pozostaj w rónych relacjach do poszczególnych kategorii ekono-. 8.

(9) micznych, jak i aspektu rodowiskowego zrównowaenia. Zagadnienia te poddano analizie, bazujc na panelu gospodarstw rolnych objtych systemem FADN (ang. Farm Accountancy Data Network), prowadzcych rachunkowo. roln nieprzerwanie w latach 2004-2013. Zbiorowo ta liczya ponad 4,5 tys. gospodarstw rolnych. Zrównowaenie ekonomiczne gospodarstw rolnych obejmuje w szczególnoci kwestie produktywnoci i dochodowoci czynników produkcji. Szeroki wachlarz programów rzdowych zachci producentów rolnych do podejmowania inicjatyw gospodarczych, przy jednoczesnym przestrzeganiu zobowiza rodowiskowych. Dopaty odgrywaj coraz wiksz rol w ksztatowaniu sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych. Mimo to, postp w zrównowaeniu odbiega od oczekiwa spoecznych. Zjawiska globalizacyjne, wymóg efektywnoci oraz imperatyw konkurencyjnoci powoduj nierzadko powicanie zrównowaenia na rzecz interesów mikroekonomicznych i korzyci biecych. Rozdz. IV Znaczenie krajobrazu rolniczego dla zrównowaonego rozwoju rolnictwa (pióra prof. dr hab. Janusza Jankowiaka) podnosi zagadnienie roli krajobrazu rolniczego w zrównowaonym rozwoju rolnictwa. Krajobraz peni wiele funkcji w stosunku do terenów uytkowanych produkcyjnie (pól uprawnych), umoliwiajc spenienie uwarunkowa rodowiskowych, i nie tylko, w zrównowaonym rozwoju rolnictwa: wiatrochonne, przeciwerozyjne, poprawa bilansu wodnego i mikroklimatu, zachowanie rónorodnoci biologicznej, estetyczne, kulturotwórcze. Mozaikowata struktura krajobrazu rolniczego, jego szerokie funkcje ochronne i regeneracyjne mog podnosi na wyszy poziom odporno agrobiocenoz na szkodliwe dziaanie czynników zewntrznych. Najwaniejsz w tym rol odgrywaj trwae elementy przyrodnicze krajobrazu, gównie zadrzewienia ródpolne. Obecnie dokonujce si przemiany strukturalne polskiego rolnictwa, niezalenie od wdraania idei zrównowaonej produkcji, zmierzajce do uproszczenia struktury produkcji i wskiej jej specjalizacji, a take zwikszania powierzchni pól z monokultur, bd pogarsza potrzebn mozaikowato krajobrazu.. 9.

(10) Rozdzia I SZANSE I ZAGROENIA ROZWOJU ROLNICTWA ZRÓWNOWAONEGO W POLSCE Wprowadzenie Na przeomie lat 60. i 70. XX wieku dostrzeono zalenoci pomidzy rozwojem gospodarczym i spoecznym a rodowiskiem naturalnym. Znaczenia nabraa kwestia ochrony rodowiska, gdy dowiedziono, e pojawiajce si zagroenia, takie jak skaenie powietrza, degradacja gleb, wyczerpywanie si surowców naturalnych czy ograniczanie biorónorodnoci, mog w istotny sposób ograniczy w przyszoci rozwój gospodarczy i cywilizacyjny ludzkoci. Ranga tych problemów oraz rosnca wiadomo ekologiczna spowodoway reorientacj strategii rozwoju gospodarek i spoecze stw. Równie polityka Unii Europejskiej (UE) oraz Polski ukierunkowana jest na realizacj strategii zrównowaonego rozwoju (ZR), która oznacza harmonizacj trzech aspektów rozwoju: ekologicznych, ekonomicznych oraz spoecznych1. W ramach wprowadzanych zmian w strategii rozwoju UE oraz jej polityce ekologicznej coraz silniej akcentuje si potrzeb zintegrowania polityki ochrony rodowiska z politykami sektorowymi, w tym równie z polityk roln. Wspólna Polityka Rolna (WPR) jest historycznie pierwsz sporód wspólnych polityk spoeczno-ekonomicznych Wspólnot Europejskich i do dzi jedn z waniejszych polityk UE, poniewa jej rozwizania oddziauj nie tylko na sytuacj rolników, ale take na cae spoecze stwo. Dlatego skutki chemizacji, uprzemysowienia, umidzynarodowienia i globalizacji dziaalnoci w rolnictwie wywoay nie tylko oywion dyskusj, ale rozpoczy wdraanie w krajach czonkowskich, w tym w Polsce, przyjaznych rodowisku metod produkcji. 1. Por. ewolucj i rewizj tzw. Strategii Lizbo skiej (planu rozwoju przyjtego dla Unii Europejskiej przez Rad Europejsk na posiedzeniu w Lizbonie w 2000 r.). Ju w 2001 r. Komisja Wspólnot Europejskich opublikowaa dokument pt. Zrównowaona Europa dla Lepszego wiata: Strategia Zrównowaonego Rozwoju Unii Europejskiej. W dokumencie tym, okrelony rok wczeniej cel strategiczny, ustalono w nastpujcym brzmieniu: „Sta si najbardziej konkurencyjn i dynamiczn opart na wiedzy gospodark wiata, zdoln do zrównowaonego rozwoju gospodarczego zapewniajcego wicej lepszych miejsc pracy oraz wiksz spójno socjaln” [Zrównowaona Europa… 2001]. W dalszych latach, po rozszerzeniu tego celu o aspekty rodowiskowe, stworzono obecnie obowizujc dugookresow strategi rozwoju UE na lata 2010--2020 pt. Europa 2020, której plan obejmuje pi celów, w których oprócz innowacji uwzgldniono take zagadnienia zatrudnienia, edukacji, zaangaowania spoecznego oraz zmian klimatu i zrównowaonego wykorzystania energii. Naley podkreli , i zakada si, e beneficjentami tej strategii powinni by w gównej mierze rolnicy i spoecznoci wiejskie [Rezolucja Parlamentu Europejskiego 2011]. 10.

(11) Promocja zrównowaonego rozwoju wynika z silnego przekonania o potrzebie odejcia od zbyt intensywnego, specjalistycznego i wysoko skoncentrowanego rolnictwa i zwizana jest z eskalacj negatywnych skutków rodowiskowych i spoeczno-kulturowych [Zegar 2012]. W najnowszych dokumentach i programach UE mówi si wprost o zrównowaonym rolnictwie europejskim, które powinno by równie „produktywne i konkurencyjne” oraz „wnosi znaczcy wkad w realizacj celów WPR okrelonych w traktatach oraz celów strategii <<Europa 2020>>”. Rolnictwo powinno równie pomaga w sprostaniu nowym wyzwaniom, takim jak: bezpiecze stwo dostaw ywnoci, energii i surowców przemysowych, zmiany klimatu, rodowisko i rónorodno biologiczna, zdrowie oraz zmiany demograficzne” [Rezolucja Parlamentu Europejskiego 2011]. Tym samym uwidacznia si, e oprócz pierwotnego i czsto uwypuklanego w koncepcji zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich czynnika rodowiskowego, na znaczeniu zyskuj pozostae atrybuty zrównowaonego rozwoju – kwestie ekonomiczne i spoecznokulturowe [mija 2014]. W przekonaniu wielu autorów maj one bez wtpienia swój udzia w ksztatowaniu modelu konsumpcji i w sposobie gospodarowania zasobami, a to nie pozostaje obojtne dla rodowiska naturalnego. Ponadto, od zrównowaonego rozwoju rolnictwa i terenów wiejskich oczekuje si nie tylko zachowania równowagi midzy sfer ekonomiczn, spoeczn i rodowiskow, ale równie spenienia okrelonych minimalnych wymogów dla kadej z nich [Zegar 2012, Mikoajczyk 2014]. Pomimo powyszych spostrzee , naley stwierdzi , e kwestie rodowiskowe w rolnictwie wydaj si dominowa na pozostaymi. Wynika to z faktu, e stan rodowiska naturalnego wpywa nie tylko na funkcj produkcyjn rolnictwa, ale równie na coraz bardziej istotne (zwaszcza przy malejcym znaczeniu rolnictwa w tworzeniu dochodu czy w zatrudnieniu ogóem [Chmielewska-Gill et al. 2010]) jego funkcje niekomercyjne, zwizane np. z zachowaniem biorónorodnoci, krajobrazu, czy podtrzymaniem tzw. dziedzictwa kulturowego. Poza tym rodowisko naturalne stanowi przestrze decydujc o warunkach bytowych czowieka i jest determinant moliwoci rozwoju cywilizacyjnego. Czowiek, z powodu swojej aktywnoci gospodarczej (ale i z racji po prostu fizycznej obecnoci), oddziauje na rodowisko naturalne przeksztacajc je, deformujc lub te degradujc – co sprawia, e musi by ono na bieco odtwarzane (a ma to szczególne znaczenie w rolnictwie) [Oleszko-Kurzyna 2008, Mikoajczyk 2014]. Celem opracowania jest identyfikacja oraz analiza szans i zagroe dla rozwoju rolnictwa zrównowaonego w Polsce. W pracy przedstawiono szanse i zagroenia majce róny zasig, tj. o charakterze globalnym, mogce wynika. 11.

(12) z uwarunkowa krajowych oraz wystpujce na poziomie pojedynczych gospodarstw. Prezentujc zestawienie czynników i uwarunkowa zewntrznych majcych wpyw na rozwój rolnictwa zrównowaonego, skupiono si równie na kwestiach definicyjnych i metodologicznych, zmierzajcych do uporzdkowania szerokiego obszaru naukowego, który dziki temu moe podlega dalej bardziej szczegóowym badaniom empirycznym. W opracowaniu wykorzystano metod opisow i analiz literatury. Badania uzasadnia potrzeba wypracowania narzdzi oraz modeli sucych zintegrowanemu i zrównowaonemu rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich, zgodnemu z przewidywanymi trendami ewolucyjnymi (ekologicznymi, spoecznymi i gospodarczymi). Zagadnienie to w Polsce jest szczególnie wane, gdy po wejciu do UE, w naszym kraju cay czas jest obserwowany proces dostosowywania i rozwoju rolnictwa nie tylko w aspekcie jego trwaoci i wielofunkcyjnoci, ale równoczenie take denia do uzyskania parametrów unijnych w zakresie konkurencyjnoci (czyli równie np. zwikszania produktywnoci, redukcji zatrudnienia, itp.). 1. Rozwaania terminologiczno-definicyjne Nawizujc do tytuu niniejszego opracowania: „szanse i zagroenia rozwoju rolnictwa zrównowaonego”, przed przystpieniem do dalszych rozwaa , naley – z dbaoci o „czysto metodologiczn” uporzdkowa i przypomnie. znaczenie takich terminów2 jak: „rozwój”, „zrównowaony rozwój”, „zrównowaony rozwój rolnictwa”, „rolnictwo zrównowaone” oraz „szanse i zagroenia rozwoju”. Pierwszym terminem, który naley rozpatrzy jest rozwój. Rozwój jest kreowaniem nowych wartoci, w najogólniejszym znaczeniu to proces korzystnych zmian, wzrostu ilociowego i postpu jakociowego [Sekua 2005]. Omawiajc kwesti rozwoju, mona eksponowa jego wielopoziomowo . Naley zauway , e rozwój przebiega jednoczenie, cho z niejednakowym nasileniem, na wielu paszczyznach. Na potrzeby niniejszego opracowania (zgodnie z definicj ZR) rozwój rozpatrywano przede wszystkim przez pryzmat jego gównych obszarów – wymiarów: ekologicznego, ekonomicznego oraz spoecznego (dodatkowo wyróniono jeszcze uwarunkowania zwizane z postpem i czynnikami technologicznymi oraz warunki instytucjonalne i organizacyjne). Analizujc dalej stosowan w Polsce terminologi, naley stwierdzi , e termin „zrównowaony rozwój” stosowany jest zamiennie z terminem „ekoro 2. Autor celowo nie uywa w tym miejscu sowa „poj ”, gdy po zdefiniowaniu kade pojcie staje si terminem (wszystkie wymienione pojcia zostay ju wczeniej zdefiniowane). 12.

(13) zwój”, „rozwój samopodtrzymujcy si” lub „trway rozwój”3. Pochodzenie tych wszystkich okrele wywodzi si od angielskiego terminu sustainable development i pochodzi od czasownika to sustain (ac. sustinere), oznaczajcego: wspiera , d wiga , utrzymywa przy yciu bd w ruchu, podtrzymywa , przetrzyma , nie przerywa . Studium literatury pozwala ponadto stwierdzi , e wyraenie „zrównowaony rozwój” przeszo metamorfoz – od terminu kojarzonego na pocztku przede wszystkim z ochron rodowiska naturalnego, ekorozwojem i globalizacj, do takich definicji, które podkrelaj jego zoono. i spójno – do kierunku rozwoju, w którym trzeba pogodzi trzy cele: ekonomiczny (materialny), rodowiskowy (przyrodniczy) i spoeczny (ludzki). Obecnie istnieje wiele rónorodnych definicji rozwoju zrównowaonego i wci powstaj nowe4. Warte podkrelenia jest to, e definicja rozwoju zrównowaonego nie jest ujta w sztywne ramy, nie jest okrelona do ko ca – jest otwarta, jest pojciem wci ewoluujcym5. Istot, a jednoczenie niezbdnym warunkiem powodzenia idei zrównowaonego rozwoju, jest na pewno kompleksowe dziaanie. Wypracowanie koncepcji trwaego i zrównowaonego rozwoju w skali makro powinno polega na wyznaczeniu kierunku i okreleniu czynników warunkujcych proces zmian, w którym eksploatacja zasobów, kierunki inwestowania, kierunki postpu technicznego oraz zmiany instytucjonalne pozostaj w harmonii i zachowuj na bieco (oraz na przyszo ) moliwo zaspokajania ludzkich potrzeb i aspiracji6. Ogólny termin rozwoju zrównowaonego odnosi si zatem do rónych obszarów dziaalnoci czowieka, w tym take do bardzo wraliwego pod wzgldem powiza ze rodowiskiem naturalnym rolnictwa. Zrównowaony rozwój rolnictwa zajmuje szczególne miejsce w ogólnej koncepcji zrównowaonego rozwoju spoecznego, gdy rolnictwo jest jednym z gównych dysponentów rodowiska naturalnego [Zegar 2007; Krasowicz, Oleszek 2013]. Tym sa 3. Por. Burchard-Dziubi ska M., Ekologiczne i ekonomiczne aspekty restrukturyzacji przemysu, Wyd. Ekonomii i rodowiska. Biaystok 1998: 17. Naley zaznaczy , i niektórzy ekonomici twierdz, e bardziej adekwatny jest termin „rozwój zrównowaony i trway” lub e wystarczy stosowa termin „rozwój trway” i e jest on poprawniejszy (np. leszy ski 2000, Piontek 2002). 4 Por. np.: Colby 1990, Hopfer 1992, leszy ski 1997, Poskrobko 1998, ylicz 1998, Piontek 2002, Borys 2005. 5 W kontekcie przedmiotowych rozwaa cenna moe by np. definicja Zegara: „Zrównowaony rozwój, to zmiana stanów mniej na bardziej zrównowaone, tzn. speniajcych wicej lub lepiej kryteria zrównowaenia” (por. Zegar 2013). 6 Tym samym cigle aktualna jest pierwsza definicja zrównowaonego rozwoju, któr sformuowano na potrzeby okrelenia podanego modelu dalszego rozwoju cywilizacji w tzw. Raporcie Brundtland – „rozwój, który zaspokaja potrzeby obecne, nie pozbawiajc przyszych pokole moliwoci zaspokajania ich potrzeb” [Brundtland 1991]. 13.

(14) mym zrównowaony rozwój rolnictwa urasta do rangi celu strategicznego w wielu regionach, krajach oraz na poziomie globalnym (a problematyka ta staje si przedmiotem licznych bada i analiz) [Zegar 2012]. Przy zagadnieniu wprowadzania zasad zrównowaonego rozwoju w rolnictwie naley na wstpie zaznaczy , i kwestia przyszoci wsi i rolnictwa jest wana nie tylko dla rolników, ale dla caego spoecze stwa – los znacznej czci narodu jest i bdzie zwizany z gospodark ywnociow. Polityka pa stwa w najbliszych latach, uwzgldnia „popraw jakoci ycia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystanie ich zasobów i potencjaów, w tym rolnictwa i rybactwa, dla zrównowaonego rozwoju kraju”. Denie do osignicia tego celu realizowane jest poprzez dziaania przypisane do piciu celów szczegóowych, takich jak: 1. wzrost jakoci kapitau ludzkiego, spoecznego, zatrudnienia i przedsibiorczoci na obszarach wiejskich; 2. poprawa warunków ycia na obszarach wiejskich oraz poprawa ich dostpnoci przestrzennej; 3. bezpiecze stwo ywnociowe; 4. wzrost produktywnoci i konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego; 5. ochrona rodowiska i adaptacja do zmian klimatu na obszarach wiejskich7. W rolnictwie dziaania zmierzajce do ochrony rodowiska naturalnego oraz suce zintegrowanej i zrównowaonej restrukturyzacji obszarów wiejskich, w ramach proponowanych rozwiza , mona sprowadzi do rozstrzygnicia problemów zwizanych z zapewnieniem trwaego i moliwie bezkolizyjnego wypeniania przez tereny rolnicze wielorakich funkcji. W przypadku gospodarstw rolnych oznacza to konieczno waciwego dostosowania kierunków i intensywnoci produkcji do wystpujcych warunków przyrodniczych (osignicia pewnego poziomu zrównowaenia). W ten sposób dochodzimy do terminu „rolnictwo zrównowaone”. W literaturze przedmiotu uznaje si, e rolnictwo zrównowaone powinno spenia pewne podstawowe wymogi, takie jak [Mizgajski 1998; Fotyma, Ku 2000; Baum 2011]: 7. W dniu 25 kwietnia 2012 r. Rada Ministrów przyja Strategi zrównowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020 [Strategia… 2012]. Nastpnie, 9.11.2012 r. Rada Ministrów podja Uchwa nr 163 w sprawie przyjcia SZRWRiR, która zostaa opublikowana w Dzienniku Urzdowym „Monitor Polski” i tym samym wesza w ycie. W dniu 24 stycznia 2013 r. Minister Rozwoju Regionalnego wyda opini o cakowitej zgodnoci SZRWRiR ze redniookresow strategi rozwoju kraju 2020. Aktywne spoeczestwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne pastwo (http://www.minrol.gov.pl/Informacje-branzowe/Strategia-zrownowazonego-rozwoju-wsirolnictwa-i-rybactwa-na-lata-2012-2020). 14.

(15)

(16) produkcja surowców o wysokiej jakoci i w odpowiedniej iloci (zaspokajajcej popyt krajowy i zagraniczny, niepowodujcej jednak powstawania zbdnych ich nadwyek, trudnych do zagospodarowania);

(17) stosowanie metod produkcji przyjaznych dla rodowiska przyrodniczego w zakresie ochrony gleb, wód, powietrza oraz utrzymanie stabilnoci i rónorodnoci ekosystemów;

(18) zapewnienie odpowiedniego standardu ycia mieszka com wsi poprzez tworzenie infrastruktury technicznej, zapewnienie pracy i godziwych dochodów pokrywajcych nie tylko wydatki na biece potrzeby yciowe rodziny rolnika, ale umoliwiajcych rozwój, a przynajmniej odtworzenie majtku produkcyjnego;

(19) utrzymywanie i rozwijanie walorów estetycznych i rekreacyjnych terenów wiejskich, ze szczególnym uwzgldnieniem krajobrazu oraz stwarzanie moliwoci rozwoju alternatywnych rodzajów dziaalnoci dla ludnoci wiejskiej – np. agroturystyki;

(20) zapewnienie zdrowia i odpowiedniego komfortu ludzi i dobrostanu zwierzt. Ponadto uznaje si, e powysze zadania musz by postrzegane jako komplementarne, a nie substytucyjne lub wzajemnie si wykluczajce [Adamowicz 2000, 2005]. Zatem, nawet w sytuacji konfliktu wymienionych celów, podane jest traktowanie ich jako celów zintegrowanych – okrelonych w wyniku kompromisu uwzgldniajcego w realistyczny sposób wszystkie priorytety. Wymienione powyej kwestie stanowi cel bada nad zasadami organizacji i funkcjonowania gospodarstw rolniczych, umoliwiajcych realizacj celów zrównowaonego rozwoju w rónych warunkach przyrodniczych i ekonomicznoorganizacyjnych (por. badania IUNG Puawy [Ku 2003]). Reasumujc, naley stwierdzi , e istniejce definicje rolnictwa trwaego i zrównowaonego skupiaj si na okrelonych wymaganiach i oczekiwaniach wobec praktyk rolniczych. Aby dany sposób gospodarowania uzna za zrównowaony, dziaalno rolnika powinna by uzasadniona ekonomicznie (przede wszystkim pozwala osiga zadowalajcy poziom dochodów), wychodzi naprzeciw oczekiwaniom spoecze stwa (np. wobec jakoci ywnoci) oraz nie. pozytywne skutki dla rodowiska przyrodniczego (a przynajmniej mu nie szkodzi ). Poniewa zadania te mog by realizowane w róny sposób, zrównowaone rolnictwo nie powinno by jednoznacznie zwizane z jednym sposobem gospodarowania (np. ekologicznym). Inaczej rzecz ujmujc, w rolnictwie – cho. ten aspekt jest uwypuklany (Kodeks Dobrych Praktyk Rolniczych, Zwyka Dobra Praktyka Rolnicza, programy rolnorodowiskowe) – idei ZR nie mona zawzi jedynie do równowagi rodowiskowej. Rolnictwo zrównowaone powin-. 15.

(21) no odnosi si do takich metod gospodarowania, które zapewniaj jednoczesn realizacj celów produkcyjnych, ekonomicznych, ekologicznych i spoecznych. Istniejce aktualnie systemy rozwojowe rolnictwa (typy rolnictwa) rónie speniaj t filozofi gospodarowania [Runowski 2004]. Na koniec naley zaznaczy , e termin zrównowaone rolnictwo moe zawiera róne treci, zalenie od obszaru zainteresowa lub profesji definiujcego (inaczej bdzie go okrela ekonomista, inaczej agronom czy gleboznawca) [Runowski 2000]. Na pewno jednak, naley rozgraniczy z równowaenie rolnictwa (czy gospodarstwa rolnego) od zrównowaonego rozwoju rolnictwa (gospodarstwa). Józef Zegar [Zegar 20014b] zauwaa, e w pierwszym przypadku chodzi o spenianie przez rolnictwo (gospodarstwo rolne) okrelonych wymaga w odniesieniu do wspomnianych wczeniej sfer zrównowaenia (chodzi zatem o ujcie statyczne, o osignicie pewnego podanego stanu8). W drugiej sytuacji idzie o zmiany w kierunku podanego (czyli bardziej zrównowaonego) stanu – zatem chodzi o postp, dynamik. Autor podziela równie pogld, i kwestia zrównowaenia wymaga rozpatrywania na rónych poziomach. Przy czym moe wystpi zarówno tzw. bd zoenia, jak i efekt synergii9. Sposób i tempo rozwoju, w tym rozwoju rolnictwa zrównowaonego, nie s stae. Istnieje cay szereg wasnoci wystpujcych w ukadzie globalnym, lokalnym lub jednostkowym, które mog wpywa na rozwój. Owe „wasnoci” nazywane s najczciej determinantami. W zalenoci od roli, jak odgrywaj w procesie rozwoju determinanty s pozytywne – gdy go przyspieszaj – lub negatywne – gdy go spowalniaj lub blokuj. Pozytywne najczciej nazywane s czynnikami rozwoju, negatywne za barierami. Spotka mona take inne nazewnictwo, np. stymulanty, destymulanty bd stymulatory i destymulatory [Sekua 2005]. Nawizujc do definicji analizy SWOT [Gierszewska, Romanowska 1994] wszystkie czynniki majce wpyw na biec i przysz pozycj przedsibiorstwa dzieli si na:

(22) zewntrzne w stosunku do organizacji i majce charakter uwarunkowa wewntrznych, 8. Wród naukowców panuj podzielone opinie, czy w ogóle mona taki stan osign , a nawet jeli tak, to czy moe on by trway (autor uczestniczy w takiej dyskusji podczas konferencji zorganizowanej przez SGH w Warszawie pt. Przeomy strategiczne w przedsibiorstwie, która odbya si w Kazimierzu Dolnym w dn. 19-21.05.2010 r.). 9 Zrównowaenie poszczególnych gospodarstw rolnych moe nie prowadzi do zrównowaenia rolnictwa na poziomie kraju (bd zoenia). Jednoczenie pewna struktura gospodarstw wedug ich stopnia (poziomu) zrównowaenia moe przynosi efekt synergiczny – gdy w gospodarstwach o najlepszych warunkach glebowych dopuci si relatywnie wysoki poziom intensywnoci (nakadów), chronic niejako w ten sposób rodowisko naturalne na terenach rolniczych cennych przyrodniczo. 16.

(23)

(24) wywierajce negatywny wpyw na organizacj i majce wpyw pozytywny. Ze skrzyowania tych dwóch podziaów powstaj cztery kategorie czynników: zewntrzne pozytywne – szanse, zewntrzne negatywne – zagroenia, wewntrzne pozytywne – mocne strony, wewntrzne negatywne – sabe strony. W niniejszej pracy skupiono si na szansach i zagroeniach, czyli czynnikach i barierach rozwoju, które maj swoje ródo w otoczeniu (determinantach egzogenicznych [Urzd Marszakowski Województwa Dolnolskiego 2009]). 2. Czynniki i bariery rozwoju o charakterze globalnym Chyba najwaniejsz globaln przesank przemawiajc za wdraaniem rolnictwa zrównowaonego jest przekonanie spoecze stw o koniecznoci ochrony rodowiska, wynikajce z rosncej wiadomoci ekologicznej. Industrializacja, która nasilia si po II wojnie wiatowej, obok licznych sukcesów, przyczynia si do degradacji ekosystemu Ziemi i ukazaa, e jego pojemno. jest ograniczona. Udowodniono, e wzrost liczby ludnoci na wiecie, a take postpujca internacjonalizacja i globalizacja dziaalnoci gospodarczej, wywieraj istotny wpyw na rodowisko naturalne. Wtpliwoci i zastrzeenia wród wielu badaczy i naukowców budz nie tylko kwestie rónego rodzaju emisji czy wyczerpywania si nieodnawialnych kopalin, ale gwatowny ubytek pewnych zasobów naszej planety, prowadzcy, jak si zdaje, do ich zaniku (lasy, lodowce, wody). Za niepokojce zmiany w rodowisku naturalnym obarczane s w duej mierze korporacje midzynarodowe, czsto stosujce nieprzyjazne rodowisku praktyki, jak równie rozwinite (i rozwijajce si) gospodarczo pa stwa z racji ich szybkiego uprzemysowienia (USA, Chiny, Indie, itd.) [Michalczyk 2014]. Wedug Zegara [Zegar 2014a] przekroczenie pojemnoci rodowiska globalnego ogranicza zdolnoci ekosystemów w zakresie penienia wanych funkcji rodowiskowych, a nawet zaczyna ju zagraa podstawom ycia gatunku ludzkiego. Konieczno ochrony rodowiska ley zatem w interesie wszystkich mieszka ców czy pa stw naszego globu (zarówno bogatych, jak i biednych). W przypadku rolnictwa szczególne znaczenie ma ograniczona powierzchnia gruntów uprawnych, malejce zasoby wodne, a take zasoby kopalin nieodnawialnych – zwaszcza ropy naftowej i gazu ziemnego (z uwagi na wykorzystywanie ich jako róde energii i paliw oraz w produkcji np. nawozów sztucznych). Wan kwesti jest równie zdolno rodowiska do pochaniania emisji zanieczyszcze z rolnictwa (emisja gazów cieplarnianych [GHG] –. 17.

(25) zwaszcza CO2 i metanu). Emisj GHG mona ograniczy gównie przez stosowanie praktyk zwikszajcych pochanianie CO2 (tzw. sekwestracj10 wgla organicznego w glebach). Sekwestracja zachodzi gównie wskutek wzbogacenia gleb w substancj organiczn pochodzc z nawozów naturalnych oraz resztek poniwnych (ale równie dziki np. uprawie midzyplonów, uprawie rolin motylkowatych, zmianowaniu rolin). Zabiegi te s charakterystyczne dla systemów uytkowania roli wpisujcych si w rolnictwo zrównowaone. W glebach niektórych rejonów kraju zachodzi sekwestracja wgla organicznego, w innych jego utrata w postaci emitowanego do atmosfery dwutlenku wgla. W Polsce ilo wgla organicznego, w wyniku rolniczego uytkowania gruntów ornych, niestety zmniejsza si rednio o 0,31t/ha/r. [Ku, Kopi ski 2006]. Specyficzn cech rolnictwa, zasadniczo odróniajc ten sektor gospodarki od innych form dziaalnoci gospodarczej, jest przestrzenne usytuowanie w rodowisku przyrodniczym w procesie wytwarzania ywnoci z udziaem biosfery [Miz-gajski 1994]. Obszar dziaalnoci rolnika jest nazywany ekosystemem rolniczym. Jak kady ekosystem, ekosystem rolniczy jest przestrzeni, w której zamyka si przepyw i obieg materii. Ekosystemy s z reguy otwarte. Dopywaj do nich energia i materia z zewntrz. Cz energii i cz materii wypywa te na zewntrz ekosystemu. W warunkach zrównowaonych dopyw i wypyw energii powinny si bilansowa . W miar rozwoju cywilizacyjnego ekosystemy rolnicze stay si jednak bardziej otwarte ni ekosystemy pierwotne. Surowce rolne w duej czci przemieszczane s poza granice ekosystemów, jednoczenie z zewntrz wprowadzane s due iloci skadników odywczych, pestycydów, itp. Doprowadza to do powanych zakóce w funkcjonowaniu ekosystemów rolniczych, o czym wiadczy przykad Europy Zachodniej, gdzie po II wojnie wiatowej nastpi gwatowny rozwój rolnictwa. Propagowany tam przez blisko 40 lat intensywny system tzw. rolnictwa konwencjonalnego (wraz z jego zaostrzon form tzw. high-tech-agriculture) wykorzystywa fakt, i chemiczne i techniczne rodki produkcji ulegay cigemu doskonaleniu w kierunku wzrostu produkcji rolinnej, a postp w hodowli zwierzt oraz ulepszenia recepturowe i technologiczne w zakresie wytwarzania i zadawania pasz przyczyniay si do wzrostu wydajnoci produkcji zwierzcej. W latach osiemdziesitych ubiegego wieku w wysokorozwinitych krajach Unii Europejskiej uwidoczniy si jednak negatywne skutki rodowiskowe tego modelu rolnictwa [Ku, Fotyma 1992; Sotysiak 1993]. Przeprowadzone badania wykazay jednoznacznie kryzys strukturalny i ekologiczny rolnictwa konwencjonalnego, które 10. Gleby uytkowane rolniczo mog nie tylko traci , ale i akumulowa materi organiczn. Akumulacja (sekwestracja) wgla zmniejsza jego emisj do atmosfery w postaci CO2. 18.

(26) go przejawami stay si nastpujce zjawiska [Ryszkowski 1997; Wieland, Marchlewski 1998]:

(27) silna redukcja gospodarstw i zatrudnionych w rolnictwie,

(28) nadprodukcja ywnoci i spadek dochodów rolników (zjawisko tzw. „nowej biedy”, gdy ceny ywnoci rosn wolniej ni rodków produkcji lub wrcz spadaj),

(29) konieczno staej intensyfikacji produkcji w celu podniesienia wydajnoci produkcji (tzw. „puapka intensyfikacyjna”) – zjawiska specjalizacji i koncentracji produkcji,

(30) wprowadzenie kwot limitowych, rosnce subwencje i dotacje (dochody rolników w czci nie pochodz z produkcji),

(31) zagroenia dla rodowiska naturalnego oraz zdrowia ludzi i zwierzt – m.in. skaenie wód biopierwiastkami (wskutek wysokiego nawoenia gnojowic, nawozami sztucznymi i stosowania duych dawek pestycydów), brak nawoenia obornikiem i uproszczone zmianowania (spadek urodzajnoci i erozja gleb) oraz zmiany zubaajce krajobraz rolniczy,

(32) problemy etyczne, np. zwizane z zastosowaniem inynierii genetycznej. Zjawiska wyszczególnione powyej zoyy si na krytyczn ocen istniejcego modelu rozwoju rolnictwa i zapocztkoway procesy agodzenia intensywnych form rolnictwa (wzrost znaczenia tzw. rolnictwa integrowanego i ekologicznego) i reformowania WPR w kierunku odchodzenia od subsydiowania produkcji (czyli jej dalszego wzrostu) oraz przeniesienia punktu cikoci na ochron rodowiska i rozwój spoeczny ludnoci wiejskiej. Dzisiaj proces orientacji na zrównowaony rozwój rolnictwa wydaje si by nieodwracalny, gdy jest konieczny z uwagi na wspomniane wczeniej ograniczenia rodowiskowe i jest chyba jedyn szans na kompromis, na pogodzenie wzrostu produkcji rolnej (koniecznej na cele ywnociowe ludzkoci oraz na inne potrzeby) z ograniczeniem presji na rodowisko przyrodnicze oraz jednoczesnym zachowaniem dziedzictwa kulturowego i ywotnoci obszarów wiejskich [Zegar 2014a]. Kolejna istotna przesanka zrównowaonego rozwoju rolnictwa wynika z jego wielofunkcyjnego charakteru. Problematyka wielofunkcyjnoci gospodarstw rolnych jest stosunkowo now i bardzo pojemn kategori, a co istotne – nie zamknit, ze wzgldu na dokonujce si przeobraenia w gospodarce wiatowej, które równie dotykaj rolnictwo. Speniane przez rolnictwo funkcje zostay w duej mierze wyodrbnione w oparciu o zasoby i moliwoci, jakimi dysponuj obszary wiejskie. Idea wielofunkcyjnoci opiera si na dostarczaniu przez rolnictwo towarów i usug zarówno o charakterze rynkowym, jak i pozarynkowym [Michalczyk 2014]. Do najczciej wymienianych funkcji rolnictwa. 19.

(33) zalicza si: dostawy ywnoci oraz surowców nieywnociowych, funkcj usugow, rodowiskow, spoeczn, kulturow oraz funkcj przestrzeni. W kontekcie wielopaszczyznowego oddziaywania rolnictwa na ycie czowieka, poszerzana lista zada stawianych wspóczesnemu rolnictwu sprawia, e niezmiernie wane jest podejcie do niego w sposób zrównowaony [Chmielewska-Gill et al. 2010]. Nowe postrzeganie rolnictwa – zwracanie uwagi na pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa – prowadzi do przewartociowania rang funkcji, jakie peni rolnictwo (zwaszcza w naszym kraju, gdzie rodzinne gospodarstwa rolne oraz wielofunkcyjna natura to wartoci, które okrelaj charakter i rol naszego rolnictwa). Dlatego naley równie dostrzec i doceni korzyci spoeczne wynikajce z wielofunkcyjnoci, wspiera pozaprodukcyjne funkcje rolnictwa, poniewa kreuj dobra o charakterze publicznym, których mechanizm rynkowy nie jest w stanie zapewni , natomiast rolnictwo ponosi koszty ich uzyskania [Komorowska 2014]. Jak pisze Wilkin [Wilkin 2007]: „pozakomercyjne funkcje rolnictwa staj si podstaw i gównym celem publicznego wsparcia dla rolnictwa”. Autor ten [Wilkin 2010] proponuje równie now klasyfikacj pozakomercyjnych funkcji rolnictwa, rozróniajc: 1. Funkcje zielone: zarzdzanie zasobami ziemi w celu utrzymania jej wartociowych waciwoci, stwarzanie warunków dla dziko yjcych zwierzt i rolin, ochrona dobrostanu zwierzt, utrzymanie biorónorodnoci i poprawa obiegu substancji chemicznych w systemach produkcji rolnej; 2. Funkcje bkitne: zarzdzanie zasobami wodnymi, poprawa jakoci wód, zapobieganie powodziom, wytwarzanie energii wodnej i wiatrowej; 3. Funkcje óte: utrzymywanie spójnoci i ywotnoci obszarów wiejskich, podtrzymywanie i wzbogacanie tradycji kulturalnych oraz tosamoci wsi i regionów, rozwój agroturystyki; 4. Funkcje biae: zapewnienie bezpiecze stwa ywnociowego i zdrowej ywnoci. Wiele z wyej zaprezentowanych funkcji zaley wrcz od istnienia rolnictwa. Fakt nierozerwalnoci rolnictwa z funkcjami pozakomercyjnymi jest racjonaln przesank finansowego wspierania tego sektora ze rodków publicznych. Funkcje rolnictwa i obszarów wiejskich zwizane s z dostarczaniem licznych dóbr prywatnych o charakterze rynkowym (np. produktów rolnych, wytworów rzemiosa, przemysu lokalnego, usug, w tym usug turystycznych). Wie i rolnictwo jest take ródem dóbr publicznych podanych przez spoecze stwo (dobra globalne: produkcja tlenu i sekwestracja wgla, ochrona biorónorodnoci genetycznej, gatunkowej i ekosystemów, ochrona wody i zapewnienie bezpiecze stwa ywnociowego oraz dobra lokalne: ochrona krajobrazu, ochrona gruntów przed erozj, przed powodzi, zapobieganie degradacji gleb, ochrona. 20.

(34) stosunków wodnych, tworzenie warunków do rekreacji i wypoczynku, ochrona krajobrazu kulturowego wsi, czy tworzenie warunków umoliwiajcych powstawanie nowych miejsc pracy na terenach wiejskich) [Kutkowska 2012]. Kolejn przesank rozwoju rolnictwa zrównowaonego jest wzrost wiadomoci i wymogów konsumentów w zakresie wpywu ywnoci na zdrowie i jako ycia. Poprawa warunków ekonomicznych ludnoci w wielu krajach, jak równie rozwój nauki i przekaz pyncy z mass mediów zwróciy uwag spoecze stw na jako ywnoci. Ju od duszego czasu obserwuje si zainteresowanie tzw. „zdrowym odywianiem” i to nie tylko zbilansowanym pod wzgldem odywczym i energetycznym, ale równie opartym na promowaniu tych form rolnictwa (ekologicznego, organicznego, biodynamicznego), które w sposób nieszkodliwy koegzystuj ze rodowiskiem naturalnym i dostarczaj produktów wolnych od zanieczyszcze . Wprawdzie te produkty s zdecydowanie drosze od produktów z upraw prowadzonych metodami konwencjonalnymi, to jednak zainteresowanie nimi ronie, zwaszcza w krajach najbogatszych. Wymagania wspóczesnego konsumenta odbiegaj diametralnie od tych sprzed kilkudziesiciu lat – zwraca on uwag nie tylko na cen produktu, ale i na rzeteln informacj o jego skadzie i miejscu wytworzenia, gdy zaley mu na przekonaniu, e kupuje zdrow i wytworzon w okrelonych (bezpiecznych i etycznych) warunkach ywno . Autentyczno i bezpiecze stwo ywnoci potwierdzaj rónorodne certyfikaty np. Fairtrade czy unijne oznaczenia dla produktów regionalnych i tradycyjnych. Ponadto postp naukowo-techniczny sprawi, e produkty oferowane przez rolnictwo i przemys spoywczy peni, obok tradycyjnej funkcji odywczej, równie inne bardziej zaawansowane, np. poprawiaj stan zdrowia i samopoczucia czy zmniejszaj ryzyko wystpienia pewnych chorób. Std mona wysnu wniosek, i zainteresowanie dbaoci o zrównowaony rozwój rolnictwa powinno lee w interesie konsumentów (czyli caej spoecznoci) [Michalczyk 2014; Winiewska, Malinowska 2011]. Fundamentem zrównowaonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w Unii Europejskiej jest Wspólna Polityka Rolna, w której celem nadrzdnym jest trway rozwój gospodarczy, spoeczny i ekologiczny. Po akcesji naszego kraju do Unii Europejskiej do rolnictwa, przemysu przetwórczego i na tereny wiejskie popyn, bezprecedensowy w naszej historii, duy strumie pienidzy. By on skierowany na utrzymanie stabilnoci ekonomicznej gospodarstw, popraw konkurencyjnoci produkcji rolniczej, obnienie jej kosztów i zapewnienie niszych cen ywnoci na rynku, modernizacj gospodarstw, tworzenie miejsc pracy niezwizanych z rolnictwem, unowoczenienie zakadów przetwórczych, rozwój infrastruktury i usug na terenach wiejskich, popraw warunków ycia, ochron rodowiska naturalnego i tradycyjnego krajobrazu wiejskie-. 21.

(35) go, odnow zabytków, jak i zachowanie tradycji oraz wspomaganie rozwoju ycia kulturalnego. Chocia sposób realizacji polityki rolnej w naszym kraju jest rónie oceniany, naley stwierdzi , i akcesja do UE stworzya korzystne warunki do implementacji dziaa zmierzajcych do zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Take w nowym, unijnym budecie na lata 2014-2020 zarezerwowano dla naszego rolnictwa ponad 32 mld euro. Wiele instrumentów wsparcia w ramach nowej WPR jest ju dobrze znanych, a pomoc bdzie udzielana wedug zasad z poprzedniego okresu, ale s te pewne zmiany. Niekorzystne jest to, e cigle inny jest poziom dopat dla rolników z „nowej” i „starej” Unii – rónice pozostay, cho s stopniowo zmniejszane. Polsce udao si natomiast przeduy obowizywanie do 2020 r. uproszczonego systemu dopat dla nowych krajów czonkowskich (SAPS) oraz uzyska moliwo utrzymania czciowego krajowego dofinansowania dopat (w przypadku maych gospodarstw utrzymano uproszczone reguy dotyczce korzystania z dopat, bez szczegóowych kontroli standardów). W programie dopat bezporednich na lata 2014-2020 wystpuj dwa skadniki: patno podstawowa (70% koperty) oraz nowa patno – proekologiczna (30% koperty) przyznawana za wiadczenie trzech dziaa , dodatkowych w stosunku do zasady cross-compliance (tzw. zazielenienie), a mianowicie:

(36) zrónicowanie upraw w celu poprawy jakoci gleb i ekosystemów (wymóg uprawy co najmniej dwóch gatunków rolin w gospodarstwach o powierzchni powyej 10 ha oraz trzech gatunków w gospodarstwach powyej 30 ha,

(37) 5% udzia obszarów proekologicznych w powierzchni UR w gospodarstwach powyej 15 ha (ochrona wód oraz siedlisk fauny i flory poprzez zachowanie takich elementów krajobrazu wsi, jak grunty ugorowane, zalesienia, zadrzewienia, tarasy, strefy buforowe),

(38) utrzymanie trwaych uytków zielonych, wraliwych pod wzgldem rodowiskowym. Jeli rolnicy nie speni powyszych zalece , otrzymaj dopaty pomniejszane o 30%. Naley zaznaczy , e w przypadku Polski ten prorodowiskowy wymóg patnoci ma jednak ograniczony zakres, poniewa ponad 80% gospodarstw ma area mniejszy ni 15 ha, wic nie bdzie objtych tymi nowymi wymogami (tzn. z ich powodu nie grozi im obnienie wysokoci dopat). W ramach dopat bezporednich nowoci jest zwikszenie ich wysokoci dla rolników majcych poniej 40 lat ycia. W Polsce jest ich okoo 100 tys. Od 2015 roku przez kolejne pi lat bd oni otrzymywa dopaty bezporednie o 25 procent wiksze ni pozostali. Tu warto te doda , e jako modzi rolnicy, bd dostawa na start zawodowy ostatnio zwikszone „premie” na tworzenie gospo-. 22.

(39) darstw, które wynosz 100 tys. z. Kolejna zmiana w dopatach polega na tym, e bd je otrzymywa tylko tzw. aktywni rolnicy, czyli tacy, którzy: uprawiaj ziemi, utrzymuj j w naleytej kulturze i produkuj na rynek. Samo posiadanie gruntów rolnych, nawet jeli maj one charakter rolny i s utrzymywane w dobrej kulturze rolniczej, nie wystarczy, by otrzymywa patnoci obszarowe. Ten przepis sprawi, e z tego wsparcia nie skorzystaj waciciele i uytkownicy terenów sportowych, rekreacyjnych czy lotnisk. Tylko rolnicy aktywni zawodowo bd mogli skorzysta z patnoci ONW czy ze wsparcia w ramach rolnictwa ekologicznego (dziaania z II filaru). Zaznaczy przy tym naley, e dziaania II filaru (przy zmniejszeniu finansowania) maj stanowi ukierunkowane uzupenienie rodowiskowego komponentu patnoci bezporednich [Grzelak 2014]. Biorc pod uwag, i wymogi zazielenienia dla wikszoci gospodarstw s atwiejsze do spenienia ni wymogi zawarte np. w programach rolnorodowiskowych (a ponadto bd dotyczy tylko wikszych z nich), naley uzna , e bod ce do wiadczenia usug rodowiskowych, mimo i wystpuj, to jednak osaby w stosunku do lat 2007-2013, które byy chyba najkorzystniejszym okresem w zakresie struktury wydatkowanych rodków, wdraania standardów ochrony rodowiska oraz poziomu finansowania programów rolnorodowiskowych w ramach WPR w Polsce. W Polsce w celu wdraania zasad ZR w sektorze zostaa przyjta Strategia zrównowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020, której podstawowym celem jest poprawa jakoci ycia na obszarach wiejskich oraz efektywne wykorzystanie ich zasobów i potencjaów, w tym rolnictwa i rybactwa, dla zrównowaonego rozwoju kraju. Strategia okrela podstawowe uwarunkowania, cele i kierunki rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa oraz rybactwa w naszym kraju, które generalnie s uzasadnione i spójne z dokumentami strategicznymi UE i Polski. Na jej realizacj niewtpliwy wpyw wywiera bdzie sytuacja gospodarcza na wiecie, w UE i w Polsce w kolejnych latach. Bez pozyskania odpowiedniej iloci rodków pieninych z budetu UE oraz zapewnienia wspófinansowania krajowego okrelone w strategii cele mog nie by w peni zrealizowane (por. zagroenia). Wród zagroe o charakterze globalnym, naley na jednym z pierwszym miejsc wymieni problemy demograficzne. Jeli nawet industrialny model rolnictwa (cho zosta skrytykowany i uznany za niemoliwy do kontynuowania w przyszoci), pomimo nadprodukcji, nie rozwiza problemu godu na wiecie (jeden miliard ludzi cierpi gód), to rodzi si pytanie o to, w jaki sposób zaspokoi globalne zapotrzebowanie na ywno w kontekcie rosncej populacji Ziemi, która do roku 2050 ma osign poziom 9 mld. Oprócz wzrostu liczby ludnoci na rosncy popyt na ywno wpywa równie bogacenie si spoecze stw (wzrost dochodów) i przyjmowanie zachodniego stylu ycia (zmiana. 23.

(40) diety). Przy zniesieniu tradycyjnego systemu rezerw ywnociowych, kryzysie, w jakim znajduje si gospodarka ywnociowa i wysokich cenach ywnoci, rodzi to uzasadniony niepokój wyywienia wiata w przyszoci [The Economist 2011]. Dlatego zagroeniem dla rozwoju rolnictwa zrównowaonego moe by. z pewnoci konieczno zwikszenia poday produkcji rolnej o 70%, a wzrost z potrzebami bioenergetyki wrcz si podwoi. Takie zaoenia wymagaj istotnego wzrostu produktywnoci rolnictwa – przy równoczesnym oczekiwanym spoecznie zmniejszeniu presji na rodowisko naturalne – co moe by bardzo trudne. Wydaje si, e podstawowym czynnikiem zwikszenia produkcji rolniczej bdzie w tym przypadku wiedza – zwaszcza postp i innowacje (inynieria genetyczna, GMO, agrobiologia)11. Postp12, mimo i nie do powstrzymania (imperatyw przyspieszenia) w dotychczasowym modelu, zosta zakwestionowany. Zauwaono, e postp oparty w duej mierze na osiganiu wycznie efektów ilociowych, z uwagi na zbyt intensywne metody produkcji rolniczej powoduje nieodwracalne skutki dla rodowiska naturalnego. Nowe podejcie do rolnictwa przyjo za cel m.in. ograniczenie chemizacji upraw i nadmiernej mechanizacji oraz pozyskiwanie surowców w warunkach utrzymania równowagi w przyrodzie. Jest to zatem równoznacznie z odejciem od trwajcej latami intensyfikacji industrialnej do intensyfikacji agrobiologicznej, która opiera si na prawach przyrody, na rozwoju mikrobiologii oraz wykorzystuje dobra nieograniczone czy odnawialne (energi soneczn, wiedz) [Zegar 2012]. Ale kwestia postpu, nawet abstrahujc od cigle dyskusyjnych inynierii genetycznej czy GMO, ma równie swoje zagroenia. Wspomniane nowe, bardziej „poprawne politycznie” sposoby zwikszania wolumenu 11. Procesy demograficzne zwizane ze wzrostem populacji ludzi na wiecie oraz kwestia postpu technicznego w rolnictwie wi si te z dwoma skrajnymi scenariuszami rozwoju: maltuzja skim i boserupia skim. Pierwszy zwizany jest ze statyczn teori zasobów Thomasa Malthusa. Wedug Malthusa, stae zwikszanie si liczby ludzi na wiecie, w warunkach ograniczonoci zasobów naturalnych (zwaszcza ziemi), bdzie skutkowa brakiem moliwoci zapewnienia odpowiedniej poday ywnoci. W konsekwencji doprowadzi to do napi. spoecznych wywoanych godem, chorobami i wojnami o zasoby. W wyniku tego nastpi naturalna redukcja liczby ludnoci na wiecie do poziomu, przy którym moliwe bdzie zapewnienie odpowiedniej iloci poywienia [Chavas 2011]. Drugi scenariusz zakada, e postp techniczny jest w stanie ograniczy skutki rzadkoci zasobów i ich nadmiernej eksploatacji. Ekonomistka Esther Boserup zakada, e produkcja ywnoci, dziki innowacjom i rozwojowi technologii (zielona rewolucja), wzrasta szybciej ni liczba ludnoci, co niweluje katastrof maltuzja sk [Boserup 1981]. 12 Wedug encyklopedii PWN postp to udoskonalenie czego, przejcie od stanu niszego do stanu wyszego. W rolnictwie uwypukla si termin postpu technicznego, który jest udoskonaleniem produktu lub techniki wytwarzania, tak aby przynioso to korzyci ekonomiczne (zwykle oczekuje si obnienia kosztów jednostkowych wytwarzania). Wedug obszarów oddziaywania wyrónia si róne kategorie postpu w rolnictwie (od najstarszego do najnowszego): mechanizacyjny, organizacyjny, chemizacyjny, biologiczny, technologiczny. 24.

(41) produkcji rolnej wymagaj duych nakadów finansowych, tymczasem wydatki w sferze bada i rozwoju w obszarze rolnictwa (zreszt w wikszoci suce do tej pory technologiom rolnictwa industrialnego) utrzymyway si na staym poziomie, a ich udzia w caoci wydatków na B&R przez lata mala. Ponadto w przypadku rolnictwa zrównowaonego, postp oprócz zmniejszenia negatywnego oddziaywania rolnictwa na rodowisko, powinien jeszcze optymalizowa. zuycie nakadów, poprawia warunki pracy i wreszcie by (poprzez okrelone technologie) dostpny dla drobnych gospodarstw. Dlatego postp moe by szans rozwoju rolnictwa zrównowaonego (przy zakwestionowaniu dotychczasowej formuy postpu) lub jego zagroeniem przy kontynowaniu modelu industrialnego (jeli si uwierzy, e pomimo ogranicze przyrodniczych postp usunie wszelkie przeszkody na drodze nieograniczonego wzrostu – tym bardziej e zagroenia wydaj si odlege). Naley równie wspomnie , e wdraanie postpu napotyka na dwie zasadnicze grupy barier: ekonomiczne (wysoki koszt – bariera finansowa, brak bezporedniego przeoenia na dochód rolnika, maa skala produkcji, itp.) oraz spoeczne (niski poziom owiaty, brak wiedzy, niewystarczajce wyksztacenie i kwalifikacje, brak kultury technicznej). Jako zagroenie rolnictwa zrównowaonego, naley na pewno dostrzec wspóczenie dominujcy model wolnorynkowego systemu ekonomicznego kierujcy si kryteriami odbiegajcymi od zrównowaenia – stawiajcy na piedestale korzy ekonomiczn (zysk), konkurencj czy postpujc liberalizacj wymiany towarowej pomidzy krajami. Wród czynników ekonomicznych wywierajcych wpyw na procesy modernizacji i rozwoju rolnictwa s te zmiany poziomu cen produktów rolnych, cen rodków produkcji rolniczej, cen czynników produkcji oraz ich wzajemne relacje. Szczególnie wane dla procesów modernizacji s obserwowane tendencje w zmianach poziomu cen w dugich okresach. Ceny realne produktów rolnych (np. kukurydzy, mleka, pszenicy w cigu 100 lat w USA) oraz cen produktów nabywanych przez rolników (te w ujciu realnym) wykazuj tendencje spadkow, przy czym tempo spadku cen produktów sprzedawanych przez rolników byo wiksze ni cen rodków do produkcji. Oznacza to stae rozwieranie si noyc cen. Podobn relacj wykazuj koszty zuycia czynników produkcji w stosunku do cen produktów rolnych. Daje si zauway , e najwiksz dynamik wzrostu wykazuj koszty pracy, nastpnie koszty zuycia towarów nabywanych przez rolników. Natomiast najnisz tendencj wzrostow wykazuj ceny produktów rolnych sprzedawanych przez rolników. Tendencja ta powoduje spadek jednostkowej opacalnoci produkcji rolniczej. Rolnicy w celu uzyskania dochodów na poziomie parytetowym musz cigle zwiksza skal produkcji oraz dy do wzrostu jednostkowej wydajnoci produkcji. Wymusza to koniecz-. 25.

(42) no poprawy efektywnoci produkcji, m.in. przez zmiany technik wytwarzania, absorpcj wiedzy i postpu nieucielenionego [Kusz 2012]. Kolejnym wanym z punktu widzenia rozwoju rolnictwa zrównowaonego zjawiskiem ekonomicznym jest konkurencja. Konkurencja jest procesem, w którym podmioty rynkowe konkuruj ze sob w zawieraniu transakcji rynkowych, poprzez przedstawianie korzystniejszej od innych podmiotów oferty rynkowej dla zrealizowania swoich interesów (ma wic z reguy charakter mikroekonomiczny). W warunkach idealnej gospodarki rynkowej konkurencja umoliwia sprawnym podmiotom gospodarczym maksymalizacj korzyci ekonomicznej, ale jednoczenie bezlitonie ogranicza rozmiary produkcji, a nawet eliminuje mniej sprawne (niekonkurencyjne) podmioty. Zegar [Zegar 2013] stwierdza, e wynik konkurencji na rynku produktów rolno-ywnociowych jest wany dla bezpiecze stwa ywnociowego (poda), dobrobytu ekonomicznego, w szczególnoci ograniczania ubóstwa (cena) oraz zdrowia (jako ). Autor ten twierdzi równie, e konkurencja na rynku produktów wytwarzanych w warunkach ogranicze zasobowych oraz/lub zasobów rónej jakoci staje si jednoczenie konkurencj o zasoby. Konkurencja ma zatem tutaj jeszcze jeden wymiar (w przypadku rolnictwa szczególna rola przypada oczywicie ziemi i wodzie). Reasumujc, ze wzgldu na znane niedoskonaoci rynku, mechanizm konkurencji zazwyczaj powoduje wytwarzanie w nadmiarze ujemnych, a w niedoborze dodatnich (dóbr publicznych) efektów zewntrznych. Trafna jest konkluzja, i konkurencja ekonomiczna prowadzi do prywatyzacji korzyci, a uspoecznienia strat [Zegar 2013]. Dla jasnoci naley doda , e konkurencja wystpuje równie na trzech poziomach: mikroekonomicznym (gospodarstwo rolne), makroekonomicznym (rolnictwo krajowe) i globalnym (planetarnym). W przypadku kadego z tych poziomów w konkurencji bior udzia róne podmioty, stosowane s odmienne kryteria konkurencyjnoci i rodzaje racjonalnoci [Zegar 2013]. Liberalizacja wiatowego handlu produktami i surowcami ywnociowymi stwarza zagroenia dla rozwoju rolnictwa w Unii Europejskiej. Rolnictwo unijne nie jest w stanie sprosta konkurencji na otwartym rynku rolnoywnociowym, std m.in. potrzeba dziaa wspierajcych wspólnotowe rolnictwo, która wynika take z kryterium jego trwaego i zrównowaonego rozwoju. Natomiast zbyt daleko posunite ustpstwa ze stron UE w zakresie polityki rolnej prowadzi bd do osabienia rolnictwa unijnego, w tym równie polskiego. Konsekwencje ustpstw w unijnej polityce rolnej mog by znacznie wiksze dla polskiego rolnictwa ni dla rolnictwa bardziej rozwinitych krajów UE, poniewa nasze rolnictwo wymaga dalszej restrukturyzacji i modernizacji w celu poprawy konkurencyjnoci gospodarstw rolnych, a to nie jest moliwe bez wsparcia finansowego w ramach mechanizmów WPR [Komorowska 2014].. 26.

(43) Potrzeb poprawy konkurencyjnoci gospodarstw rolnych wymuszaj równie procesy globalizacji. W sferze przetwórstwa i zaopatrzenia rolnictwa globalizacja osabia pozycj przetargow gospodarstw rolnych i wymusza na nich zwikszanie skali produkcji. Od wielu lat np. tylko kilka jednostek kontroluje rynki wielu wanych artykuów ywnociowych oraz podstawowych produktów, prowadzc do wytworzenia oligopoli czy nawet monopoli. Dla przykadu 5 prywatnych firm (Cargill Inc. ze Stanów Zjednoczonych; Bunge Ltd. z Bermudów; Archer Daniels Midland ze Stanów Zjednoczonych; Louis Dreyfus z Francji oraz Marubeni z Japonii) kontroluje 90% wiatowego rynku zbó. Mimo i wikszo ywnoci na wiecie jest produkowana przez rolników drobnoobszarowych, a tylko niewielka jej ilo interesuje rynki midzynarodowe, to jednak ko cowa cena danego produktu jest narzucana przez dziaalno. midzynarodowych gied. Ceny na rynkach lokalnych mog znaczco si róni. w zalenoci od warunków produkcji, klimatu i innych czynników. Nie do uniknicia jest jednak to, e ceny ustalone na giedach w Chicago, Londynie oraz kilku innych s tymi, które maj wpyw na cay wiat. Wielkie koncerny ywnociowe i produkujce na ich potrzeby rolnictwo industrialne odpowiedzialne s za to, e obecnie na 90% misnej czci diety ludzkiej, skada si jedynie z 14 gatunków ssaków i ptaków, a tylko 4 gatunki upraw – pszenica, kukurydza, ry i ziemniaki dostarczaj organizmowi ludzkiemu poow energii pochodzenia rolinnego. Agenda ONZ ds. Wyywienia i Rolnictwa szacuje, e w ubiegym wieku znikno trzy czwarte genetycznej rónorodnoci upraw rolniczych. Co wicej, z 6300 gatunków zwierzt 1350 jest zagroonych wyginiciem lub ju wyginy [Raitano 2015]. Wobec powyszego, wspóczesne rolnictwo stoi w obliczu nowych wyzwa , których ud wignicie jest niemoliwe bez aktywnej polityki rolnej ksztatujcej warunki dalszego rozwoju rolnictwa. Oznacza to konieczno kompleksowej polityki rolnej w tym wzgldzie, zwaszcza w zakresie wspierania rozwoju rolnictwa tak rozdrobnionego, jak polskie rolnictwo [Szyma ski 2013; Zegar 2009]. Wspólna Polityka Rolna jest z pewnoci najbardziej kompleksowym programem wsparcia adresowanym do polskich rolników i polskiej wsi w historii. Czsto zauwaa si, e dziki niej rolnicy i mieszka cy wsi uzyskali szans na czciow rekompensat kosztów poniesionych w trakcie transformacji ustrojowej. Dotychczasowe transfery rodków w ramach WPR na polskie rolnictwo i na polsk wie stanowiy znaczcy impuls dla caej gospodarki, przyczyniajc si do wzrostu produktu krajowego. Najbardziej widoczne jest to na przykadzie handlu artykuami rolno-spoywczymi, w którym od kilku lat uzyskujemy dodatnie saldo w obrotach z zagranic. rodki te korzystnie wpywaj równie na przemiany spoeczno-ekonomiczne na wsi. Naley jednak mie wiadomo , e. 27.

(44) zmiany zachodzce w UE, bdce efektem kryzysu gospodarczego, mog doprowadzi do znaczcego ograniczenia nakadów na WPR i by moe lata 20142020 bd ostatnimi latami WPR w obecnym ksztacie. Nie brak gosów, i w tym kontekcie istotne jest, aby intensyfikowa niezbdne przemiany w rolnictwie i na polskiej wsi. Oprócz racjonalnego wykorzystania rodków, szczególnie wanym zadaniem bdzie kreowanie instrumentów bazujcych na WPR, przygotowujcych do sytuacji, w której wikszego znaczenia moe nabra. wsparcie krajowe (jest raczej przesdzone, e pozytywne efekty WPR nie bd mogy by kontynuowane w podobnym wymiarze finansowym po 2020 r. bez zwikszenia poziomu wkadu krajowego do WPR). Oczywicie w dzisiejszym turbulentnym otoczeniu, trudno przewidywa , jaka bdzie sytuacja gospodarcza Polski za kilka, kilkanacie lat, ale owa niewiadoma stanowi powane zagroenie dla celów, zwizanych z dalszym rozwojem rolnictwa (w tym zrównowaonego), czy szerzej polskiej wsi [Wizja polskiego rolnictwa… 2013]. Na ksztat przyszej polityki rolnej czy polityki spójnoci wpyw bdzie miaa oczywicie kondycja Unii Europejskiej, a ta nie jest dobra. Jestemy wiadkami dwojakiej solidarnoci pa stw Unii: innej dla pa stw nalecych do strefy euro, innej dla tych spoza niej (i podwójnych standardów oraz warunków makroekonomicznych wobec pa stw czonkowskich UE – np. Wgier i Hiszpanii w 2012 r.). W tej sytuacji w warunkach kryzysu powstaje „Europa dwóch prdkoci”, która coraz czciej znajduje polityczn aprobat. Ponadto erozji ulega wspólnotowa metoda podejmowania decyzji, oparta na Komisji Europejskiej oraz Parlamencie Europejskim. Midzyrzdowy pakt fiskalny i decyzje Rady dotyczce strefy Schengen, czy ostatnio decyzje (a waciwie ich brak) w kwestii migracji i uchod ców s tego dobitnym przykadem. Wida , e metoda midzyrzdowa vide rosnca rola Rady plus narodowe egoizmy w coraz wikszym stopniu bior gór nad wspólnotowymi mechanizmami europejskimi. Wszystko to powoduje, i pozycja Unii na scenie midzynarodowej sabnie, a sytuacja ta grozi nie tylko stagnacj, ale nawet rozpadem wspólnych struktur europejskich [Saryusz-Wolski 2013]. 3. Czynniki i bariery rozwoju wynikajce z uwarunkowa krajowych Jeli przyj , zgodnie z wczeniejszymi konstatacjami, e priorytetow kwesti w przyszoci bdzie zachowanie i ochrona rodowiska naturalnego, to rolnictwo, lenictwo i rybactwo s gównymi rodzajami dziaalnoci, które realizuj cele zwizane z ochron zasobów naturalnych kraju. Rolnictwo jest zatem dziaalnoci, w przypadku której s i nadal bd opracowywane, wdraane i monitorowane szczegóowe programy uwzgldniajce zasady ochrony rodowiska. Ocena np. obowizujcej Strategii zrównowaonego rozwoju wsi, rolnictwa 28.

(45) i rybactwa na lata 2012-2020 wskazuje, e jest to dokument oparty na koncepcji zrównowaonego rozwoju i w wikszoci celów, priorytetów i kierunków interwencji bdzie pozytywnie wpywa na zasoby rodowiska obszarów wiejskich oraz na ludzi. Oddziaywanie to ma charakter zarówno bezporedni, jak i poredni oraz wtórny i skumulowany, a jego charakter jest dugoterminowy i stay. Dlatego realizacj SZRWRiR uzna naley za szans dla rozwoju rolnictwa zrównowaonego w naszym kraju, podobnie jak kontynuacj innych dziaa majcych na celu zrównowaony rozwój obszarów wiejskich, a w szczególnoci wytycznych PROW, takich jak dziaania rolnorodowiskowe i zalesieniowe, które mog przyczyni si do rozwikania nierozwizanych dotd problemów, np. do ograniczenia zanieczyszcze gleb i wód, zmniejszenia erozji gleb, ksztatowania i ochrony zadrzewie ródpolnych, tworzenia stref buforowych i ekotonowych czy podtrzymania ekstensywnych form gospodarowania rolniczego. Rozwój rolnictwa zrównowaonego bdzie zatem uzaleniony od okrelenia stopnia i sposobu uwzgldnienia aspektów rodowiskowych w strategiach rozwoju Polski i polityce pa stwa (oraz analizy rzeczywistych skutków rodowiskowych ich realizacji). Za docenieniem znaczenia rozwoju rolnictwa zrównowaonego przemawia analiza przestrzennego zrónicowania zasobów rodowiskowych obszarów wiejskich [Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 2012]. Wskazano w niej m.in., e w Polsce, podobnie jak w innych pa stwach Europy, wikszo powierzchni, wraz z naturalnymi zasobami rodowiska tworzcymi krajobraz, jest w zasigu oddziaywania rolnictwa (bardzo wany element rónicowania krajobrazu stanowi równie lasy wraz z rzekami, jeziorami i konfiguracj terenu). W obowizujcych rozwizaniach przewiduje si m.in. prowadzenie gospodarki rolnej uwzgldniajcej konieczno zachowania zadrzewie i zakrzewie ródpolnych, maych zbiorników wodnych, realizowanie programów rolnorodowiskowych, racjonalne gospodarowanie na obszarze Natura 2000, racjonalne wykorzystywanie systemów melioracyjnych, retencjonowanie wody w glebie przez waciwe zabiegi agrotechniczne, spowolnienie odpywu wody przez odpowiednie ksztatowanie krajobrazu rolniczego, realizowanie systemu uprawy przeciwerozyjnej, wapnowanie gleb, zwikszanie udziau upraw wytwarzajcych du biomas korzeniow, pozostawianie resztek poniwnych na polu, utrzymywanie waciwej struktury UR oraz racjonalne uytkowanie ziemi i waciwych systemów produkcji. Wszystkie wymienione powyej zalecenia s w peni zgodne z koncepcj rolnictwa zrównowaonego. Szans dla rozwoju rolnictwa zrównowaonego w Polsce jest z pewnoci ochrona i zrównowaone korzystanie z zasobów naturalnych. W rolnictwie powinno si ono przejawia w racjonalnym wykorzystywaniu rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymywaniu potencjau produkcyjnego gleb. Rolnictwo jest. 29.

(46) gównym uytkownikiem przestrzeni ekologicznej i jej podstawowych zasobów – ziemi, wody i powietrza. W Polsce za obszary wiejskie uznaje si tereny pooone poza granicami administracyjnymi miast (mapa 1). Zgodnie z tym kryterium, obszary wiejskie, które decyduj o wspóczesnym krajobrazie Polski, zajmuj 93,2% powierzchni kraju (29,14 z 31,27 mln ha). Na t powierzchni, obok lasów (9,57 mln ha) skadaj si przede wszystkim grunty uytkowane rolniczo [GUS 2011]. Powierzchnia uytków rolnych wynosia w 2012 roku 15 mln ha (48,1% ogólnej powierzchni Polski). Pod zasiewami znajdowao si 69,3% uytków rolnych, grunty ugorowane stanowiy 2,9%, uprawy trwae (w tym sady) prowadzono na 2,6% powierzchni uytków rolnych, ogrody przydomowe na 0,4%, ki trwae na 16,8%, a pastwiska trwae na 4,6%. Przecitna powierzchnia uytków rolnych w gospodarstwie wyniosa w 2012 roku 9,2 ha. Wród gospodarstw indywidualnych najwikszy odsetek stanowiy gospodarstwa o powierzchni uytków rolnych wynoszcej 2-5 ha (32,6% gospodarstw indywidualnych), 5-10 ha (23,8%) oraz 1-2 ha (20,2%) [GUS 2013]. Jako gleb w Polsce, pod wzgldem przydatnoci rolniczej, nie jest zbyt wysoka. Przewaaj gleby redniourodzajne i sabe – brunatne, bielice i powe. yzne czarnoziemy, czarne ziemie i mady wystpuj na niewielkich powierzchniach – w Maopolsce, na Lubelszczy nie, Opolszczy nie, Dolnym lsku, Kujawach, Nizinie Szczeci skiej i uawach Wilanych. Mapa 1. Podzia terytorialny kraju na obszary miejskie i wiejskie (wedug TERYT). ródo: GUS 2011.. 30.

(47) Struktura agrarna polskiego rolnictwa w kontekcie jego konkurencyjnoci jest oceniana jako wadliwa, zwaszcza w porównaniu do struktury wystpujcej w krajach bdcych gównymi konkurentami polskiego rolnictwa na rynku europejskim. Liczba gospodarstw powyej 50 ha wynosi niespena 30 tys., stanowic niecae 2% ogóu liczby gospodarstw w Polsce, a w ich dyspozycji pozostaje tylko niewiele ponad 30% uytków rolnych. W minionym okresie zmniejszaniu ulegaa powierzchnia uytków rolnych, przy wzgldnie staych zasobach pracy i niewielkim przyrocie majtku trwaego. Istotne unowoczenienie majtku produkcyjnego miao miejsce gównie w gospodarstwach rozwojowych, o odpowiednio duym potencjale, korzystajcych ze wsparcia rodkami WPR [FDPA 2014]. Biorc pod uwag standardy europejskie, aktualny poziom nawoenia mineralnego oraz zuycia chemicznych rodków ochrony rolin w Polsce oceni. naley jako umiarkowany. Wedug GUS pod zbiory w 2002 roku zuyto 93,2 kg NPK na 1 ha uytków rolnych [GUS 2003]. W ostatnich latach zuycie nawozów po niewielkim wzrocie zaraz po przystpieniu do UE ustabilizowao si na poziomie 120 kg/ha (rys.1). Na przykad czne zuycie nawozów mineralnych lub chemicznych oraz wapniowych w Polsce w sezonie 2011/12, w przeliczeniu na czysty skadnik, wynioso 125,1 kg/ha. W roku 2011/12 w rolnictwie zuyto 42,4 mln t obornika, co w przeliczeniu na czysty skadnik NPK wzbogacio uytki rolne w dobrej kulturze o 39,4 kg NPK na 1 ha, natomiast gnojówka i gnojowica dostarczyy cznie ok. 17 kg NPK/ha. Jednoczenie pod zbiory 2012 r. widoczny by dalszy spadek (o 10,6%) zuycia nawozów wapniowych (CaO), co w przeliczeniu na 1 ha uytków rolnych dao 33,7 kg wobec 36,8 kg przed rokiem. W stosunku do zuycia pod zbiory 2005 r. (91,5 kg/ha), poziom nawoenia wapniowego zmniejszy si o ok. 63%, przy czym w cigu ostatnich piciu lat jest ponad 3-krotnie niszy od poziomu zuycia nawozów mineralnych (NPK). Niewystarczajce zuycie nawozów wapniowych przyczynia si do dalszego zakwaszania gleb i wpywa na ich yzno , stajc si istotnym rodowiskowym czynnikiem ograniczajcym produkcj rolnicz w Polsce [GUS 2012]. Na dodatek zmniejszanie si zuycia nawozów wapniowych obserwowane jest przy jednoczesnym zwikszeniu iloci stosowanych nawozów azotowych.. 31.

(48) Rysunek 1. Zuycie nawozów mineralnych lub chemicznych w kg NPK na 1 ha UR. ródo: GUS 2013.. Podobna sytuacja wystpuje w zakresie stosowania chemicznych rodków ochrony rolin. W latach 1990-2000 wynosio ono przecitnie 0,54 kg substancji biologicznie czynnej rocznie na 1 ha gruntów ornych i sadów. W 2002 roku zuyto za 0,78 kg na 1 ha gruntów ornych i sadów [GUS 2003]. Od 2007 roku, zgodnie z metodologi okrelon w przepisach rozporzdzenia (WE) Nr 1185/2009 z dnia 25 listopada 2009 r. w sprawie statystyk dotyczcych pestycydów, w Polsce realizowane jest badanie zuycia rodków ochrony rolin13. Zuycie rodków ochrony rolin dla poszczególnych rodzajów upraw jest w Polsce bardzo zrónicowane, przy czym generalnie najwicej rodków na jednostk powierzchni stosuje si w uprawach sadowniczych (np. winie 7,2; jabo 10,5 kg/ha) i warzywniczych (ogórek gruntowy 5,3; pomidor gruntowy 9,7 kg/ha). W latach 2008-2012 w uprawach typowo rolniczych zuycie pestycydów ksztatowao si od 0,3 kg/ha dla yta, poprzez 1,5 w pszenicy, 2,1 w rzepaku do 2,8 kg/ha w burakach cukrowych [GUS 2013]. W porównaniu z krajami UE o wysokich nakadach produkcyjnych w rolnictwie, np. Francja, Niemcy, Wochy, w Polsce notowany jest znacznie niszy poziom sprzeday rodków ochrony rolin. Reasumujc, po wejciu do UE zuycie OR wzroso, ale i tak pestycydów zuywa si w Polsce kilkakrotnie mniej ni w krajach UE przed rozszerzeniem. Mona zatem stwierdzi , e poziom chemicznego nawoenia i zuycia 13. Badanie to prowadzone jest przez Pa stwow Inspekcj Ochrony Rolin i Nasiennictwa we wspópracy z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Gównym Urzdem Statystycznym oraz Instytutem Ochrony Rolin – PIB w Sonicowicach. Celem badania jest uzyskanie danych dotyczcych przecitnego zuycia substancji czynnej na okrelone gatunki rolin. W wybranych losowo gospodarstwach rolnych przeprowadza si szczegóow ankiet o stosowaniu rodków ochrony rolin na uprawy przewidziane w danym roku do badania. Opracowaniem wyników zajmuje si Instytut Ochrony Rolin – PIB. 32.