Adres !E2ea.a,ls:c37-I: Klrafeowskie-Przedmieście, 2STr SS.

3 3 . Warszawa, d. 12 Sierpnia 1888 r. T o m V I I .

A dres !E 2ea.a,ls:c37-I: Klrafeowskie-Przedmieście, 2S T r SS.

PRENUMERATA „W SZECHSW IATA.“

W W arszaw ie:

rocznie rs. 8 k w artaln ie „ 2

rocznie „ 10 półrocznie „ 5 Prenum erow ać m ożna w R ed ak cy i W szechśw iata

i we w szystkich k sięg arn iach w k ra ju i zagranicą,.

Komitet Redakcyjny

stanowią: P. V. D r. T. Chałubiński, J. Aleksandrowicz b. dziek. Uniw., K. Jurkiewicz b. dziek.

Uniw.,mag-K.Deike, mag.S. Kramsztyk,Wł.,Kwietniew­

ski, W. Leppert, J . Natanson i mag. A. Ślósarski.

„W szechśw iat*1 przyjm uje ogłoszenia, k tó ry ch tre ść m a jakikolw iek zw iązek z n au k ą, n a n astępujących w arunki oh: Za 1 w iersz zw ykłego dru k u w szpalcie albo jego m iejsce pob iera się za pierw szy ra z kop. 7 '/si

za sześć następnych razy kop. 6, za dalsze kop. 5.

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

O OCHRONIE

KOTŁÓW PAROWYCH OD OSADÓW.

N atu ra wód używ anych do zasilania ko­

tła parow ego w yw iera, ja k wiadomo, w pływ przew ażny na jeg o należytą działalność, na jeg o utrzym yw anie i trw ałość. W ody wy­

stępujące w przyrodzie, z bardzo chyba rzadkiem i w yjątkam i, są tak obładow ane solami wapiennem i i innem i, że przy w rze­

niu pozostaw iają na ścianach kotłów osady kam ieniste, k tóre w ogólności z wielką t y l ­ ko trudnością dają się usuwać. O sady te między wodą, k tó ra ma zam ienić się w p a ­ rę, a ścianą rozgrzaną przez gazy ogniska tw orzą pokład, będący bardzo słabym p rze­

w odnikiem ciepła. P ro w ad zi to za sobą

P rz y rz ą d C arrólla do oczyszczania w ody w ko tłach parow ych.

514

N r 33.

następstw a bardzo szkodliw e; p aro w an ie bowiem dokonyw a się tru d n ićj i w ym aga większej ilości opału; n iekiedy też osady te powodują, i w ypadki nieszczęśliw e, należą, bowiem do przyczyn, w yw ołujących rozsa­

dzanie kotła.

P roponow ano m nóstw o środków , m ają­

cych na celu bądź zupełn e u n ik an ie tych osadów, bądź — w najgorszym razie — sprow adzanie ich do stan u takiego, aby to u łatw iło ich usuw anie. Nie b ra k tedy p rz e­

pisów więcej lub m nićj zaw iłych, więcćj lu b mnićj skutecznych i kosztow nych, w szy­

stkie zaś podzielić się dadzą na trzy kate- g oryje. Je d n e polegają na uprzedniem oczyszczaniu wody służącej do zasilania k o ­ tła, zim nćj lu b gorącej, sposobam i chem icz- nem i lub fizycznemi; dru g ie obejm ują śro d ­ k i usuw ania osadów ju ż utw orzonych; trz e ­ cią wreszcie k ateg o ry ję stanow ią ciała lub p rz y rząd y , w prow adzane do ko tła, k tó re ch ronić go m ają od u tw orzenia się k a­

m ienia.

Ja k a k o lw ie k zresztą je s t w artość różnych tych m etod, w każdym razie co do ostatnićj ich g ru p y je s t rzeczą w idoczną, że mogą one działać tylko na pew ne wody, sk ład u dobrze oznaczonego i stałego; oba te w a ­ ru n k i rzadko się w p rz y ro d zie u rzeczy w i­

stniają, ja k to okazuje ustęp z w ykładu p. Bienaym ó w szkole inżynieryi m orskiśj we F ran c y i: „W ęglan sodu, skuteczny p rz e ­ ciw osadom w ęglanu w apnia, ja k i n ap o ty ­ kam y w wodach słodkich, n ietylko nie je s t pom ocny, ale je s t n aw et niebespieczny w razie, gdy w oda zaw iera siarczan w apnia, którego opad przyspiesza. U siłow ano d o ­ daw ać do n iek tó ry ch środków przeciw w a- piennych kw asy takie ja k solny lu b sia r­

czany; nie zaw sze wszakże w ystarczają one do przeszkodzenia tw o rz en iu się osadów i mogą naw et w yw ierać w pływ bardzo szko­

dliw y na blachę k o tłó w ” .

Z adanie to zatem nie było rozw iązane, gdy przed k ilk u laty inżynier Coustó, d y ­ re k to r fa b ry k tytuniu, badając w pływ w y­

sokich tem p eratu r n a wody tw ard e, jak iem i p rz em y sł często posługiw ać się musi, w y k a ­ z a ł, że rospuszczone w w odzie sole w apien­

n e op ad ają, skoro te m p e ra tu ra cieczy do­

chodzi do 130°; osadzanie zaś to je s t tem |

szybsze i zupełniejsze, im tem p eratu ra je s t wyższa.

Spostrzeżenie to zw róciło uw agę k on ­ stru k to ró w i na jeg o zasadzie zbudow ali oni kilka system ów kotłów , k tó re ze względów nas tu obchodzących dosyć korzystnie się zalecały; u rząd zen ia te w szakże nie daw ały się stosować do kotłów daw niejszych kon- stru k cy j, będących w pow szechnem użyciu.

Niedogodności tśj zarad ził p rz y rzą d ob­

m yślony p rzed rokiem w A m eryce, przez C arro lla , a ulepszony przez W . J . Sm itha.

Oczyszczacz ten (ć purateur) d aje się zasto­

sować do wszelkich kotłów parow ych; p ró ­ by robione na kotłach lokom otyw , lokomo- bil oraz kotłów stałych rozm aitej wielkości w yk azały zalety jeg o ta k w yraźnie, że w cią­

gu krótkiego czasu zyskał w A m eryce po­

w szechne uznanie.

Jestto d łu g a ru ra , um ieszczona poziomo w kotle, j a k to w idzim y na załączonej ry ­ cinie, w połow ie zanurzona w wodzie, tak, że oś jć j p rz y p ad a o ile m ożna najbliżćj na płaszczyźnie norm alnego poziom u wody w kotle. W alec ten, z jednój strony zam ­ knięty, łączy się w d rugim końcu z ru rą do­

p ro w adzającą wodę, a zaopatrzoną w sto­

sowne k ra n y i klap y . W n ę trz e w alca p o ­ dzielone je s t poziom ą przeg ro d ą m etalow ą na dw ie izby odrębne, po k tó ry ch krąży woda zasilająca kocieł; przechodzi ona n a j­

pierw z izby dolnój do górnćj p rzez otwoi-y D , w skazane też i na przecięciu poprzecz- nem walca po lewćj stronie ryciny, a n astę­

pn ie z w alca tego przez otw ory C w jego ścianie do ko tła, gdzie m ięsza się wreszcie z m asą w ody wrzącój w kotle. Podczas tego długiego i krętego przebiegu w oda za­

czyna się oczyszczać w izbie dolnej, gdzie sole zaczynają opadać i o d k ład ają się, skoro tem p eratu ra dochodzi do 130°, co, ja k w ia­

domo, m a miejsce, gdy woda zostaje pod ciśnieniem niespełna trzech atm osfer. W iz­

bie górnej, dokąd w oda ta k oczyszczona przechodzi przez otw ory przegrody, ogrze­

wa się ona dalój i wychodzi wreszcie w po­

staci deszczu do kotła, gdzie zn ajd u je się otoczona p arą, co j ą staw ia w w arunkach najk orzy stn iejszych do w yparow ania zup eł­

nego.

Sole złożone w izbie dolnej w alca oczy­

szczającego nie mogą tam k ry stalizo w aćj

nie n ag ry zają blachy i do niój nie p rz y le­

gają, nie są bowiem poddane bespośrednie- m u działaniu płom ieni; d ają się więc bes- pośrednio w yrzucać z w alca, co, stosownie do n atu ry wody, dokonyw ać należy częściej lub rzadziój.

W ten sposób więc, bez pomocy ja k ic h ­ kolw iek innych środków i bez w zględu na jako ść wody używ anój, nietylko unikam y wszelkich osadów, ale zyskujem y nadto znaczną bardzo oszczędność—10 do 15 od­

setek—na paliw ie p rz y w ytw arzaniu jednój i tejże samćj ilości pary. Zm niejszenie to ilości potrzebnego opału pochodzi n ajp ierw stąd, że pow ierzchnie ogrzew alnika pozo­

stają zawsze czyste, a tem samem i ciepło przez jego ściany dobrze przechodzi. P o - w tóre zaś działa tu sposób zasilania kotła wodą gorącą, k tó ra w postaci deszczu do­

staje się do p rzestrzeni w ypełnionćj p arą,—

tą drogą bowiem u nika się obniżenia tem ­ p e ra tu ry p rzy każdem nowem d oprow adza­

niu wody.

Co większa, w prak ty ce okazał się naw et re zu ltat zgoła nieoczekiw any; po dwu- lub trzym iesięcznein m ianow icie użyciu walca oczyszczającego, kocieł p o k ry ty kam ieniem sam się od niego oswobadza. D zieje się to zapew ne dlatego, że osad, do którego nowe w arstw y ju ż nie p rzybyw ają, rospada się pod wpływem żaru blachy, k tó rą pokryw a.

W iadom ość o tem ciekaw em ulepszeniu, w prow adzonem do k otłów parow ych, czer­

piemy z pism a „L a N a tu rę ”, k tó re mu po ­ chw al nie szczędzi; uw ażaliśm y za w łaści­

we na prosty ten w ynalazek, k tó ry obecnie w prow adzony został do F ra n c y i, zw rócić uwagę naszych techników .

T. Ji.

CUDA DNA MORSKIEGO

W AEWARYJOI POKOJOWE®.

(Dokończenie).

Jeżeli ak w aryjum stoi w m iejscu słabo oświetlonem i jeśli roślin je s t w niem nie­

wiele, to nigdy lub też rzad k o tylko zacho­

dzi potrzeb a filtrow ania wody, albow iem ta ostatnia je st zawsze klarow ną. P rz y obfi­

tości zaś roślin i przy zbyt silnem działan iu św iatła w wodzie akw aryjum zjaw ia się w krótce m nóstwo pływ ek, k tó re mącą wodę i rozw ijają się w nowe wodorosty, p o k ry ­ wające szklaną ścianę akw aryjum , czyniąc ją nieprzezroczystą. W takich razach na­

leży wodę od czasu do czasu wypuszczać z ak w ary jum (przez osobną ru rk ę , opatrzo­

ną kranem ) i przefiltrow aw szy ją oraz.

oczyściwszy ściany akw aryjum , napow rót wlać. Do filtrow ania najlepiój użyć szero­

kiego lejka, w którego ru rce umieszcza się kaw ałek czystej gąbki, n a niój w arstw ę gruboziarnistego piasku, powyżój znów w ar­

stw ę gąbki i drobne kam yki; jeszcze lepiój użyć do filtrow ania zbitój w ełny i sproszko­

wanego węgla kostnego. F a b ry k a n c i ak- w aryjów (M. Siebeneck w M annheim lub G ebr. Sasse w B erlinie) sp rzed ają specy- ja ln e filtry węglow e do akw aryjów m or­

skich.

W iększość zw ierząt, nadających się do hodowli w akw aryjum , zam ieszkuje pły tk ie miejscowości i lubi przebyw ać w dziurach, szczelinach, pod kam ieniam i lub też pośród gęstych kęp wodorostów, dokąd wogóle św iatło z trudnością przenika; lecz naw et i te zw ierzęta, k tóre nie uciekają od św ia­

tła, lub ią chować się od czasu do czasu w ciem nych m iejscach. Stąd łatw o zrozu­

mieć, że ak w aryjum nie pow inno być w y ­ staw ione na zb y t silne działanie św iatła, jeśli idzie o zachow anie m ożliw ie n a tu ra l­

nych w arunków . Jeśli do akw aryjum za- dużo w pada św iatła, ak tyn ije w ciągają n a­

tychm iast swe czułki, rob aki uk ry w ają się w ru rk ach , ryby stają się niespokojne i j a k ­ by posm utniałe, jed n em słowem w szystko wskazuje, że silne światło w y w iera wysoce niesprzyjające działanie. A b y zabespieczyć akw aryjum od zbytku św iatła, potrzeb a je , ja k pow iedzieliśm y, ustaw ić ciem nemi ścia­

nam i k u oknu, a szklaną ku pokojow i; gdy zaś słońce silnie operuje, należy koniecznie okno zasłonić g ru b ą ro letą.

Jeszcze szkodliw sze od św iatła je s t g o rą ­ co. Z w yk ła tem p eratu ra m orza waha się, stosownie do p o ry roku, pom iędzy 7 i 18° C;

dlatego też zim ą tem p eratu ra wody akw a­

ryjum może się obniżyć do siedm iu stopni,

516

latem zaś nie p ow inna przew yższać 15°.

P rz y wyższej zw łaszcza tem p eratu rze miesz­

kańcom ak w ary ju m zaczyna grozić niebes- pieczeństw o, a p rzy tem p eratu rze przew yż­

szającej 20° zw ierzęta zaczynają zam ierać.

D latego też bardzo je s t pożytecznem , aby w ak w ary ju m znajd o w ał się stale term o­

m etr. G dy ty lk o te m p e ra tu ra zaczyna się do 15° przybliżać, należy oziębić a k w a ry ­ ju m przez o k ładanie ścianek tego ostatniego

• m okrem i chustam i lu b też przez um ieszcze­

nie w wodzie flaszki z kaw ałkam i lodu.

P om ów im y teraz o roślinach i zw ierzę­

tach ak w aryjum . Osoby, m ieszkające w bli­

skości m orza, mogą same z łatw ością zebrać rośliny i zw ierzęta do akw ary ju m . Nie będziem y tu atoli m ów ili o sposobach zb ie­

ran ia ich, albowiem z czytelników naszych bardzo niew ielu ty lk o zn a jd u je się w tein położeniu, by mogli w łasnem i rękam i p rz e d ­ m ioty te zbierać i łowić n ad brzegiem m o­

rza. Pom ów im y więc tu tylko o sp row a­

dzaniu sobie tych tw orów . W N iem czech k ilku fab ry k an tó w ak w ary jó w zajm uje się sprzedażą i w ysyłką roślin i zw ierząt m o r­

skich za niew ysokie stosunkow o ceny ').

P rze k o n an o się, że zw ierzęta z m orza P ółnocnego hodują się w ak w aryjach lepiej niż z m orza Śródziem nego i łatw iej d ają się przy tem p rzesyłać do E u ro p y środkow ej.

N ajlepiej znoszą podróż ukw iały czyli ak- nije oraz skorupiaki; pierw sze z nich, u m ie­

ję tn ie upakow ane pom iędzy roślinam i m or- skiem i, m ogą być w ysyłane k o leją na dzie­

siątki mil. N aczynia, w k tó ry ch tra n s p o r­

tu ją się te zw ierzęta, w yrab iają się z blachy cynkow ej; są one niskie, spłaszczone i sze­

rokie.

N iestety, liczne, n adzw y czajnie piękne form y nie n a d a ją się zup ełn ie do przesyłk i.

Oto co pisze K a ro l Y ogt: „A k w ary ju m neapolitańskie m ogłoby codziennie, że tak powiem, n ap ełnić k ilk a zbiorników polipo- plaw am i, m eduzam i, ru rk o p ła w am i i inne- mi, ja k szkło przezroczystem i i najśw ietniój

>) Dwie najb ard ziej znane firm y s%: G ebriider Sasse, B erlin, M arkgrafstrasse, GO, oraz M. Sieben- beck, M annheim . Na żąd an ie p rzy sy łają oni g r a ­ tis cen n ik i akw aryjów , różnych przyborów do ty c h ­ że, o raz roślin i zw ierząt m o rsk ich , nadających sig do p rzesy łk i w stan ie żywym.

ubarw ionem i zw ierzętam i... Lecz do dziś dnia nie udaw ały się żadne próby przesy­

ła n ia tych d elik atn ych istot na większe od­

ległości”.

A żeby w czasie podróży zw ierzęta nie zam ierały, nie należy wiele osobników r a ­ zem um ieszczać, oraz nie należy przesyłać zw ierząt podczas w ielkich upałów , co n a d ­ zw yczajnie je st szkodliw em . W y sy łk ę usk u­

teczniać trzeba pociągam i pospiesznemi i n a ­ tychm iast po przybyciu zw ierząt na miejsce należy je ostrożnie w yjąć i umieścić w ak ­ w ary jum . Poniew aż liczne u k w iały, m e­

duzy i m ięczaki w krótce po śm ierci p rz ed ­ staw iają rodzaj śluzu, to w razie gdy um ie­

ra ją one w drodze, osoby nie wiedzące o tem mogą sądzić, że im zw ierząt wcale nie p rz y ­ słano.

Co do roślin akw aryjum , zauw ażym y, że wogóle tylko bardzo m ała ilość gatunków nadaje się do hodowli. A m ianowicie n a j ­ odpow iedniejsze są tylko pew ne wrodorosty jasnozielonej barw y , poniew aż rosną one w n atu rz e w m ałych głębokościach i m ają tę nad innem i przew agę, że p rod uk ują n a j­

więcej tlenu; do takich należą np. rozm aite g atu n k i rod ziny U lvaceae (U lva latissim a), C onfervaceae i innych. W odorostów cz er­

wonych, fijoletowych lub purpu ro w y ch, po­

mimo, że są one tak przecudnych b arw j a ­ skraw ych i nadzw y czajnie d elikatnych, pięknych kształtów , nie należy hodować, poniew aż, przyzw yczaj one do znaczniejszych głębi, szybko giną w akw aryjach; to samo stosuje się do w odorostów brun atn ych . W ogóle je d n a k ro ślin y nie m ają dla akw a­

ry ju m m orskiego tak wielkiego znaczenia, j a k dla słodkow odnego.

W akw aryju m słodkow odnem obecność roślin je s t pożyteczną dlatego, że trzym ane w pewmym odpow iednim stosunku do licz­

by zw ierząt p rzysparzają one tym ostatnim tyle tlen u, niezbędnego do oddychania, że odśw ieżanie w ody lu b „przew ietrzan ie” je j staje się p raw ie zbytecznem . Poniew aż zaś w ak w ary jac h m orskich i tak należy konie­

cznie w tłaczać wciąż pow ietrze do wody, działalność wodorostów okazuje się pod tym wrzględem zbyteczną. Jeśli zaś zw a­

żym y, że w odorosty m orskie łatw o się psują

w ak w ary ju m , zanieczyszczając wodę i p rz y ­

sp arzając nam przeto wiele pracy niepotrze-

N r 33.

bnśj, łatw o zrozumiemy, dlaczego niektórzy przyrodnicy są wogóle tak w ielkiem i p rz e ­ ciw nikam i w odorostów w akw ary jach , K a ­ ro l Y ogt pow iada: „T rzeb a się w ystrzegać w ak w aryjum m orskiem roślin, j a k tru c iz ­ n y ”. In n i atoli, np. P allisch, doświadczony w łaściciel akw aryjum , twierdzą,, że zupełne rugow anie roślin je s t niewłaściwem dlatego, że pozbawiam y zw ierzęta pokarm u ro ś lin ­ nego, k tó ry okazuje się niekiedy niezbę­

dnym. W stacyi zoologicznej w Roscoff hodowałem k ilk a tygodni różne zw ierzęta w ak w ary jac h pokojow ych, k tó re zupełnie pozbaw ione były roślin; nie zauw ażyłem przytem , aby b ra k ich m iał szkodzić zw ie­

rzętom , jeśli ty lk o ak w ary ja dostatecznie były „przew ietrzan e”.

Zw róćm y się teraz do najw ażniejszych m ieszkańców naszego ak w ary ju m , do św ia­

ta zwierzęcego. N ajw iększą ozdobę stano­

wią, bezw ątpienia u k w iały czyli aktynije, należące do typu zw ierząt jam ochłonnych (C oelenterata). Z w ierzęta te, dochodzące wielkości od jednego do k ilk u cali, odzna­

czają się przecudnem i barw am i ciała, a po­

kryw ając skały podw odne, wyglądają, ja k najw spanialsze kląb y kw iatów . Ciało ich je s t w alcow ate, m iękie, w górnej części opa­

trzone otw orem gębow ym , k tó ry otaczają bardzo liczne w yrostki n itkow ate czyli t. zw. ram iona. G ęba prow adzi do k ró t­

kiego p rzeły k u , a stąd do w oreczkow atego żołądka, podzielonego podłużnem i p rz e ­ gródkam i na pew ną ilość kieszonek; gęba o dgryw a jednocześnie rolę otw o ru odbyto­

wego, gdyż zw ierzę w yrzuca nią n iestra- wione resztki pokarm u. W w odzie u k w iał w yciąga się, w ydłuża swe ram iona i okazu­

je całą w spaniałość swojej postaci; w yjęty zaś z wody, natychm iast się kurczy i p rz ed ­ staw ia ja k b y g rudkę beskształtnego śluzu.

M ożna całem i godzinam i obserwować oby­

czaje tego dziw nego zw ierzęcia. Rossze- rzoną, podstaw ą swego ciała przyczepione nieruchom o do jakiegobądź przedm iotu pod­

wodnego, u k w iały pozostają n a jed n em miejscu całemi m iesiącami, przez co jeszcze | bardziej spraw iają w rażenie kw iatów . A le tem ciekawszemi są sceny, gdy do ukw iału zbliżają się jakiebą,dź inne zw ierzęta, ro b a ­ ki, skorupiaki, m ięczaki lub m ałe rybki.

U k w iał wyciąga w tedy swe zdradzieckie

ram iona, które p rzed chw ilą tak niew innie poruszały się w wodzie, chw yta niem i zd o­

bycz, a w yrzucając na nią, g rad pocisków w postaci t. zw. pęcherzyków parzących '), oszołam ia ją. i w jednój chw ili w prow adza do swego nienasyconego żołądka. R zeczy­

wiście, uk w iały są. nadzw yczajnie żarłoczne;

baw iło m ię to bardzo, gdy zw ierzęta te po­

chłaniały naraz po kilkanaście robaków łub skorupiaków , um yślnie im do akw aryjum w rzucanych. A le u kw iał może też głodzić się bardzo długo, nieraz pości przez całe miesiące, gdy pożyw ienia nie ma, bez wszel­

kiego dla siebie uszczerbku.

J a k wiele innych zw ierząt m orskich, tak też i ukw iały odznaczają się zdolnością od­

tw arzania u traconych części ciała; można je podzielić sztucznie na k ilk a kaw ałków , a każdy dopełni brak u jące części i utw orzy całkow ite zwierzę. N iezm iernie je s t cieka- wem, gdy przecinam y ak ty n iją w po przek na dwie połowy. Na dolnej połowie w y ra ­ stają w krótce ram iona i tw orzy ona postać doskonałą, g ó rn a zaś, w której pozostały gęba i ram iona, zanim się na spodzie zam y­

ka, przedstaw ia istną beczkę D anaid; ra ­ m iona jćj chw ytają zdobycz, paszcza j ą ł y ­ ka, lecz zdobycz ta zam iast do śm iertelnej otchłani żołądkow ej, p rzelatu je przez dolny otw ór do wody i uszczęśliwiona u m yka przed nienasyconym i zgłodniałym niep rzy ­ jacielem .

U kw iały są najodpow iedniejszem i i naj- w dzięczniejszem i m ieszkańcam i akw aryjum , znoszą bowiem z w ielką w ytrw ałością w szel­

kie niedogodności podróży i przedstaw iają ta k różnorodne odcienie barw , że a k w a ry ­ ju m ozdobione wielu ukw iałam i w ygląda piękniój niż najpyszniejszy dyw an kwiatów.

G a tu n k i i barw y ciała ukw iałów są niezli­

czone, a większość ich żyje i rozm naża się w dobrze utrzym yw anem ak w ary ju m bez wszelkich specyjalnych starań z naszej stro ­ ny. T a ostatnia okoliczność bardzo je s t ważną.; łatw o sobie w yobrazić g ru p ę m ło-

*) Są to d robne, niew idzialne gołem okiem pę­

ch erzy k i, m ieszczące się w kom órkach skóry j a ­ m ochłonnych, zw łaszcza na ram ionach. Pęcherzy­

ki opatrzone są ostrą, nicią, k tó ra p rzeb ija skórę

n ieprzyjaciela, i w ypełnione są jad o w itą cieczą,

w chodzącą do zranionego m iejsca.

518

N r 33.

dziutkich ak ty n ij, m niejszych od z ia rn g ro ­ chu, z otw artem i, jask raw o ró żo w em i k o ro ­ nam i, ro spostartych ja k kobierzec kw iatków na dnie akw aryjum . K to zw iedzał ak w a­

ry ju m berlińskie, łatw o sobie przypom ni niezw ykle p iękny w idok, ja k i sprawiają, k ląb y ukw iałów , ośw ietlone w padającem i z g óry prom ieniam i św iatła. U k w ia ły są bez porów nania w dzięczniejsze do hodowli w salonie aniżeli rośliny; k w iaty tych osta­

tn ich k ró tk o trw a ją , szybko w iędną, gdy tym czasem pierw sze całem i latam i zacho­

w ują wciąż p rz ecu d n ą świeżość b a rw j a ­ skraw ych. T o też w A nglii bogatsze dam y h o d u ją p ośród kw iatów salonow ych u kw ia- ły w ozdobnych m ałych ak w ary jac h , by m ieć zawsze na tle zieloności owe w spania­

łe, żywe barw y.

O p ró cz ukw iałów n ad ają się też dobrze do hodow li w ak w ary ju m liczne drobne g a­

tu n k i polipopław ów oraz gąbki.

S zk arłu p n ie (E chin o d erm ata) d ostarczają znacznę liczbę gatu n k ó w , zd atn y ch do a k ­ w ary jum . Ł atw o j e sprow adzić, a prócz tego o dzn aczają się one w ytrzym ałością, d la swój postaci zaś oraz dziw nych ruchów zasługują w wysokim stopn iu na uw agę.

M ogę pow iedzieć z w łasnego dośw iadcze­

nia, że niepodobna p raw ie z opisów i r y ­ sunków dobrze sobie w yobrazić tych r u ­ chów i ogólnego w ejrzen ia p rzedstaw icieli tego typu. S zk arłu p n ie m ają prom ienistą budow ę ciała; w szystkie ich organy: k a n a ł pokarm ow y, u k ład nerw ow y, krw ionośny, n a rz ą d y w ydzielania i płciow e, w szystkie te o rg a n y m ają budow ę prom ienistą. G w iazda m orska służyć może ja k o przed staw iciel te ­ go typu; otóż w k rą żk u środkow ym tego zw ierzęcia znajdujem y na stro nie spodniśj otw ór gębow y, na górnej — pdbytow y. K a ­ nał pokarm ow y daje d łu g ą ru rk ę do każ­

dego z pięciu lub dziesięciu prom ieni; u k ład nerw ow y składa się z pierścienia śro d k o ­ wego, leżącego na spodniój stronie k rą żk a i przedłuża się także w postaci silnie ro z ­ w iniętego nerw u do każdego z prom ieni.

O rg a n y krążenia utw orzone są rów nież z pierścienia środkow ego, dającego p rz e d łu ­ żenia prom ieniste. S zkarłupnie m ają też t. zw . u k ła d w odny, t. j. zam knięty p ier­

ścień, z którego w ychodzą szczególne k an a­

ły do każdego z prom ieni, dające naczyńka

do o rganów ru ch u czyli t. z w. nóżek am bu- lalcralnych. P ierścień w odny kom unikuje ze św iatem zew nętrznym zapomocą szcze­

gólnego przew od u (t. zw. kanału kam ie­

nistego). T y m to przew odem wchodzi do u k ład u w odnego woda m orska i p rzen ikając do w n ętrza nóżek, pow oduje pęcznienie ich i silne w ydłużenie; gdy zaś w oda uchodzi, nóżki się kurczą. O tóż na końcach tych nóżek z n a jd u ją się ssaw ki, którem i szk ar­

łu p n ie m ogą się silnie przyczepiać do róż­

nych przedm iotów podw odnych. G dy gw ia­

zda m orska chce się posunąć, w yciąga w pe­

w nym k ie ru n k u swe nóżki am bu lakralne, przyczepia się ssaw kam i i następnie silnie k urczy nóżki, pociągając w tym k ie ru n k u całe ciało. R uch ten niezm iernie je s t inte­

resujący. G w iazda lu b i bardzo czołgać się po ściankach ak w ary ju m , pozw alając nam obserw ow ać ten m echanizm ruchu .

O prócz gw iazd niem ało też ożyw iają ak ­ w aryjum je ż e m orskie oraz strzykw y. Co się tyczy m ięczaków, nie trzy m ają się one zby t d obrze w akw aryjum , nie długo żyją i w ym agają ciągłój uw agi ze strony w łaści­

ciela. M ają on zw yczaj w ciągania się do sk o ru p y i w tem położeniu często zam iera­

ją, a ro sk ład a ją c się, szybko zanieczyszczają i p su ją wodę. D latego też wogóle nie ra ­ dzilibyśm y hodow ać ich w znacznćj ilości.

N ajw ytrzym alsze są rodzaje; L itto rin a , T u r­

bo, H alio tis, T rochus, P a te lla . M ięczaki głow onogie (C ephalopoda), do których n a­

leży znana pow szechnie m ątw a czyli sepia, nie stanow ią także wcale w dzięcznych m ieszkańców akw aryjum ; ich wielkość, dzi­

kość, żarłoczność i trudność, z ja k ą przen o­

szą niew olę w sztucznych zb iornikach wo­

dy, w szystko to nie zachęca do hodow ania ich w akw aryjach .

P o śró d sk oru p iak ó w zn ajd ujem y liczne g atunki, k tó re mogą dobrze przetrzym ać podróż i niew olę w ak w ary ju m . N ależą one p rzew ażnie do krabów . N ajbardziój in teresu jącem i są różne gatu n k i p u steln i­

ków czyli pagurów . S korupiaki te n a d ­ zw yczajnie są zabaw ne i przebyw ają dobrze w a k w a ry ju m pokojowem . P oniew aż p o ­ sia d a ją one bardzo m ięki odw łok, szukają sobie schronienia w m uszlach mięczaków.

A m ianow icie p ustelnik bierze w posiadanie

sw oje ja k ą b ą d ź pustą, t. j. opuszczoną ju ż

N r 33.

przez właściciela, muszlę, w niej się sadow i i ciągnie za sobą ten dom ek przenośny. G dy z w iekiem staje się większym, a daw na m u­

szla je st mu ju ż zaciasną, p u steln ik opusz­

cza dotychczasow e swe m ieszkanie i w yszu­

kuje znów sobie muszli obszerniejszej. N a­

der kom iczny p rzed staw iają widok pustel­

niki, posuw ające się szybko po dnie akw a­

ryjum , każdy z inną m uszlą na grzbiecie;

w tem dziw nem połączeniu muszli śli­

maka z rakiem je s t dużo oryginalności i ca- łem i godzinam i m ożna p rzypatryw ać się tym ruchliw ym istotom , przenoszącym wciąż z m iejsca na miejsce swe miesz­

kania.

Jeśli p usteln ik nie zn a jd u je dla siebie prędko nowój większej m uszli, próbuje on zrabow ać pobratym ca swego i muszlę mu zabrać; zaczyna się w tedy w alka i właści­

ciel akw aryjum może się nacieszyć w ido­

kiem iście kom icznych scen. N a muszli, zam ieszkałej przez pustelnika, sadow ią się chętnie różne inne zw ierzęta m orskie, które w ten sposób tanim kosztem m ogą się p rze­

nosić z m iejsca n a miejsce. Zw łaszcza pe­

wne g atu n k i ’) ukw iałów (A dam sia) w stę­

pują w spółkę z pustelnikiem , przyczepiając się szeroką sw ą stopą do b rzeg u otw o­

ru m uszli, zam ieszkałej p rzez skorupiaka.

P ró cz tego i inne drobne zw ierzęta z n a jd u ­ ją p rz y tu łe k na tej muszli; m ałe skorupiaki wąsonogie (B alanidae), d elik atn e polipy, oraz pew ne g a tu n k i gąbek, k tó re niekiedy ze w szystkich stro n o b ra sta ją m ieszkanie pustelnika. Z aznaczym y jeszcze, że j a k ­ kolw iek sk o ru p iak i bardzo dobrze przenoszą podróż, można przew ozić j e na znaczniej­

sze odległości jed y n ie tylko w wodzie, co natu raln ie u tru d n ia nieco ich sprow adzanie.

W akw ary ju m m ożna w reszcie hodować liczne gatu n k i drobnych ry b , interesujących z pow odu dziw nych kształtów ciała, np.

koniki m orskie (H ippo cam pus),lub też z p o ­ wodu osobliw ych obyczajów, ja k np. cier- niki m orskie (G asterosteus spinachia); te ostatnie,podobnie ja k cierniki słodkow odne, budują sobie gniazda z roślin wodnych, spajanych zapomocą lepkich nici, które ry ­ by ze specyjalnych gruczołów w ydzielają.

ł) P a trz arty k u ł: „Spółka ukw iału z pustelni- kiem “ , W szechśw iat, z r. 1883, str. 679.

Do najbardziej w ytrzym ałych ry b ak w ary ­ jum należą: Ju lis pavo, k tó ry je s t pięknej barw y żywozielonej z czerwonem i plam am i i niebieskiem i brzegam i płetw , L a b ru s m a- cu latu s i inne.

Oto k ró tk a wiadomość o sposobie u rz ą ­ dzenia i pielęgnowania akw aryjum m orskie­

go. K tob y zapragnął założyć k u swojej i innych korzyści większe nieco akw ary ju m tego rodzaju, ten znajdzie bardziej szczegó­

łow e dane w książkach specyjalnie tej kw e- styi poświęconych. G dyby szkic niniejszy n ak ło n ił któregokolw iek z zasobniejszych czytelników do założenia niew ielkiego a k ­ w aryjum na u ży tek publiczny, byłbym sto ­ kro tn ie w ynagrodzony za poruszenie tej kw estyi w łam ach naszego pism a, gdyż b y ­ łoby to niem ałą d la ogółu korzyścią, a zw ła­

szcza dla naszój m łodzieży, k tó ra nie ma dotąd żadnój sposobności p rz y jrzen ia się p rzy nauce zoologii żyw ym tw orom m or­

skim.

J ó z e f N ussbaum .

0 FERMENTACH

NIEORGANIZOWANYCH.

(D okończenie).

II.

W tych razach, w k tó rych proces enzy- m otyczny dobrze jest p oznany pod w zglę­

dem w ytw arzających się podczas niego p ro ­ duktów , p raw ie zawsze spostrzegano do­

tychczas, że właściw a re ak cy ja chem iczna polega na bespośredniem przyłączeniu w o­

dy do substancyi ferm entującej lub na ros- kładzie, którem u jed n ak przyłączenie p ie r­

wiastków wody tow arzyszy. T akiem je s t zawsze przejście w ęglow odanów k rochm a­

low ych (C0 H i0 0 5) w w ęglow odany cu k ro ­ we (C 6 H |2 0 6), takiem rów nież rospadanie się salicyny, arb aty n y , am ygdaliny, konife- ry n y pod w pływ em em ulsyny; dużo w resz­

cie faktów przem aw ia za tem , że działanie

ferm entów peptonizujących białko także

520

N r 33.

w ten sposób przebiega. N ic przeto dzi­

wnego, że w szelkie procesy ferm entacyjne, odbyw ające się pod w pływ em ferm entów nierospuszczalnych, stara n o się teoretycznie sprow adzić do zw ykłego procesu uw odnia- nia — h y d ratacy i. F e rm e n t, j a k mniem ają zw olennicy tej hipotezy, je s t jed y n ie pośre­

dnikiem pom iędzy w odą i substratem fer- m entacyi.

P rz y k ła d ó w analogicznych możemy się doszukać w chemii ciał nieorganicznych.

W iadom o, że zupełnie czysta sól kuchenna je s t h y g roskopijna, lecz w stopniu nieznacz­

nym ; w p rz estrze n i niecałkow icie nasyco­

nej p a rą w odną pow oli tylko zyskuje ona na ciężarze. N atom iast znaną je s t dosko­

nale chciwość, z ja k ą pochłania wodę chlo­

re k w apnia. Otóż dom ięszka ch lo rk u w a­

p n ia lub podobnego doń ciała do soli k u ­ chennej zw iększa znacznie w łasność p o b ie­

ra n ia wody przez tę ostatnią, tak, że sól k uchen na w tych w arunkach nieraz zu p e ł­

nie się rospływ a. Z jaw isko to objaśnio- nem być może w ten ty lk o sposób, że chlo­

re k w apnia przenosi na chlorek sodu p rzy ciąg n iętą przez siebie wodę, by, odwo- dniw szy się w części, znów wodę p rz y łą ­ czyć. Zachodziłoby tu zupełnie to samo, co i p rzy znanym procesie fab rykacyi k w a­

su siarczanego, w k tó ry m tle n k i azotu po­

b ierają tlen z pow ietrza i przenoszą go na d w u tlen ek siarki. Co się tyczy p rz y k ład u soli kuchennej z chlorkiem w apnia, to w rzeczy samej doświadczenie w zupełności stw ierdza dom ysł pow yższy. G dy np. 1 g czystej soli kuchennej w atm osferze nasyco­

nej p arą w odną po 24 godzinach zyskuje na ciężarze 5 mg, zaś 0,1 g czystego chlorku w apnia zyskuje w tych sam ych w a ru n k ach 196 m g, to natom iast sum a tych d w u soli czyli m ięszanina 1 g ch lo rk u sodu z 0,1 g chlo rku w apnia pobiera w takiej atm osferze w ciągu tego samego czasu więcej niż su­

mę wody p rzypadającą z powyższego r a ­ chunku, t. j . więcój niż 201 mg, bo aż 310 mg.

Je śli to samo zjaw isko, stw ierdzone z tak ą ścisłością n a ciałach, k tórych n a tu ra che­

m iczna dobrze je s t poznaną, zechcemy p rz e­

nieść na procesy ferm entacyjne, k tó re nas tu za jm u ją, wówczas od ta k zbudow anej teo ry i z g ó ry w ym agać będziem y zm uszeni

pew nych postulatów . Przedew szystkiem więc, ferm ent nieorganizow any pow inien sam przez się pobierać wodę w tych samych w arunkach, w których ujaw nia swe działa­

nie w obecności odpow iedniego substratu.

P ow tóre, przyłączyw szy ju ż do siebie wodę, ferm ent pow inien tracić swą własność w zbu­

dzania ferm entacyi. W łasność ta, odw ro­

tnie, po w inn aby mu być pow róconą przez użycie czynników odciągających odeń wo­

dę. W reszcie zdolności w zbudzania fe r­

m entacyi nie pow inien ferm ent tracić, jeśli tylko znajd uje się wobec dostatecznej ilości odpow iedniej m ateryi, mogącej ulegać fer­

m entacyi.

Otóż, p u n k t ostatni, o ile się zdaje, u w a­

żanym być może, ogólnie biorąc, za słuszny.

Inaczój wszakże ma się rzecz z resztą wy­

m agań. D ośw iadczenia w tym k ieru n k u , głów nie przez M ayera dokonane, bardzo są nieliczne. Bądźcobądź je d n a k nie przem a­

wiają one w yraźnie za powyższemi konse- kw entnem i wnioskam i, w ysnutem i z teoryi h yd ratacy i. T eo ry ja ta zresztą okazuje się zupełnie niedostateczną i wobec n astęp u ją­

cego rozum ow ania, k tó re zarzutu niesłusz­

ności ściągnąć n a siebie nie może. Je śli za p ro to ty p działania ferm entów nieorganizo- w anych przy jm ujem y tak ie dobrze poznane procesy, ja k przenoszenie w ody na chlorek sodu przez ch lo re k w apnia lu b przenoszenie tlenu i t. p., to przyznać m usimy, że zaró­

wno ja k te ostatnie tak i działan ia ferm en ­ tacyjne pow inny być n a tu ry bardzo ogól­

nej. N atom iast z enzym am i rzecz się ma przeciw nie. K ażda niem al substancyja fer­

m entująca posiada swój specyficzny fe r­

ment; dyjastaza nie w yw ołuje inw ersyi cu­

k ru trzcinow ego, a in w erty n a nie scukrza krochm alu. B yw ają, co praw da, w yjątki.

T a k np. em ulsyna posiada stosunkow o ob­

szerny zakres działania, rosk ład a ona ro z­

m aite g lu kozydy — lecz je d n a k nie stanow i to ogólnój reg u ły . W szak em ulsyny zastą­

pić nie m ożemy ptyjalin ą lub innym fe r­

m entem . D ziałan ie więc enzymów je s t na- wskroś sw oiste. D la rosszczepienia danego w odanu w ęgla, b iałk a lub tłuszczu, o d b y ­ wającego się z przybieraniem pierw iastków w ody, potrzeb a koniecznie w każdym od­

dzielnym w ypadku oznaczonego ferm entu.

O ile fak t ten zn ajd uje się w sprzeczności

ze zw ykłem i zjaw iskam i chemicznem i, wi­

dać rów nież stąd, że kw asy, w ykonyw ające wogóle te same reakcyje uw odniania, dzia­

łają w jednak ow y sposób n a w szystkie od­

powiednie bezw odniki, jeśli tylko posiadają należyty stopień stężenia.

G dy więc teo ryja ta nie czyni zadość n a­

szym w ym aganiom , m oglibyśm y, chcąc je ­ dn ak sprow adzić zjaw isko ferm entacyi do ściśle znanych zjaw isk chemicznych, pow o­

łać się na pew ien szereg zjaw isk t. zw. k a ­ talitycznych '), których istota wyjaśnioną została dostatecznie, a k tóre polegają na tem , że ciało pew ne (w danym razie fe r­

m ent) w stępuje w re a k c y ją chemiczną z sub- stratem , k tó ry w końcu uległ głębokiej zmianie, gdy ciało to pozostało nienaruszo­

ne. W iem y dobrze, że reak cy je podobne odbyw ają się w k ilk u fazach, w śród których tw orzą się p ro d u k ty przejściow e, nie dające się uchw ycić p rzy pobieżnem badaniu z ja ­ wiska, a końcow a faza przebiega w ten sposób, że ciało działające katalitycznie zo­

staje w yosobnionem w pierw otnej swej po­

staci. L ecz we wszystkich tych zjaw iskach pom iędzy działającem k atalitycznie ciałem a substratem ulegającym zm ianie tw orzą się pewne zaw iłe zw iązki, obecnie doskonale zbadane. P rzypom inam y na tem miejscu działanie kw asu siarczanego na alkohol i pow staw anie e te ru w tój reakcyi. Z acho­

dzi to w ten sposób, że kw as siarczany, działając n a alkohol, daje przedew szystkiem wodę i kw as etylosiarczany, lecz ten ostatni wobec dalszej ilości alkoholu natychm iast rosk ład a się dalej i tw orzy eter i pierw otną ilość kw asu siarczanego.

A żeby podobne w yjaśnienie zastosować do działania ferm entów nieorganizow anych, trzebaby w przód odnaleść p ro d u k ty bespo- średniego działania ich na substancyje fe r­

m entujące. P rz y obecnym wszakże stanie nasz6j wiedzy o n atu rze chemicznój ferm en­

tów je s t to zgoła niemożebne. P ró b y podo­

bne dokonane dotąd przez M ayera nie dają nadziei dodatniego rosstrzygnięcia tego p y ­ tan ia naw et w razie, gdyby istota chemicz­

na ferm entów b liżej była poznaną.

P ozostaje wreszcie do uw zględnienia hi-

‘) W szechśw iat z r. 188T str. 228,

poteza następująca. F erm en ty n ieorgani- zow ane działają w ten sposób, że potęgują i zarazem w yznaczają pew ien określony k ieru nek ruchom atomów w ew nątrz cząste­

czek tych ciał, k tó re ulegają ferm entacyi.

Innem i słow y, działają one przez w zm aga­

nie tem p eratu ry cząsteczkowej ciał ferm en­

tujących.

M yśl tak ą nasuw a przedew szystkiem do­

świadczenie w skazujące, że m nóstwo reakcyj ferm entacyjnych przebiega w sposób zup eł­

nie taki sam, ja k g d y b y tylko zastosowano w odę p rzy wysokiej tem peraturze. W ia ­ domo, że d ziałanie pepsyny może być za­

stąpione przez ogrzanie ciał białkow ych z wodą w ru rze zatopionej do tem peratury 170 — 180° C. Tłuszcze roskładające się pod wpływem ferm entu soku trzustkow ego u leg ają tem u samemu rosszczepieniu pod wpływ em wody p rzy wysokiej tem p eratu ­ rze. In u lin a doznaje inw ersyi na lewulozę przez d łu g o trw ałe gotow anie z wodą. P o ­ dobne zjaw iska znane są też dla niektórych glukozydów . M ożna więc przypuścić, że cząsteczki ciał zdolnych do ferm entacyi zo­

stają p rzez enzym w praw ione w stan podo­

bny do tego, k tó ry osięgnąć się daje zapo- mocą podwyższonej tem peratury.

D ziw na rzecz, jakk olw iek tak ie objaśnie­

nie najm niej w łaściw ie je s t jasne, ja k k o l­

wiek pozostaw ia ono najszersze pole do bespłodnych spekulacyj, je d n a k ż e tu i ow ­ dzie n ie ra z , śród uczonych dają się słyszeć głosy, n iezb yt silnie, co praw d a, akcento ­ w ane, lecz mimo to dość w yraźnie za tego rodzaju tłum aczeniem procesów enzymo- tycznych przem aw iające. I rzeczywiście zgodzić się n a to trzeba, że jeżeli nie je s te ś ­ my skłonni do przyzn ania absolutnej nasz6j nieśw iadom ości w tym k ieru n k u , m usim y w takim razie dopatrzeć się analogii p o ­ wyższych zjaw isk ze zjaw iskam i, co do k tó ­ rych objaśnienia wątpliw ości żadnej nie po­

siadam y.

W zjaw iskach ferm entacyjn ych spostrze­

gam y poprostu rosk ład zaw iłego zw iązku chem icznego na zw iązki prostsze p rz y je- dnoczesnem w ydzielaniu się siły żyw ej, cie­

pła. A tom y cząśteczek ferm entującego, roskładającego się ciała przechodzą ze sta­

n u rów now agi niestałej do stanu stalszój

522

N r 33.

równow agi. Bodźcem je s t tu czynnik, zw a­

ny przez nas ferm entem .

U p rzytom nijm y sobie je d n a k inne podo­

bne zjaw iska roskładu.

N itro g licery n a rosp ad a się n a d w utlenek węgla, w odę, azot i tlen. Z bardzo niesta­

łego stanu ró w now agi przechodzą przy tem atom y w stan rów now agi sta łe j. T len bo­

wiem, posiadający bard zo słabe pow inow a­

ctwo chem iczne do azotu, silne zaś bardzo do w ęgla i w odoru, będąc mimo to w n itro ­ gliceryn ie połączony z azotem , po ro sk ła- dzie tego zw iązku w ydziela się w połącze­

niu z węglem i wodorem . Bodźcem tój zm iany je s t w danym w ypadku uderzenie albo ciepło, w każdym więc razie ruch.

C hlorek azotu rospada się na swe p ie r­

w iastki z tow arzyszeniem silnej detonacyi i znacznego w yw iązyw ania się ciepła i św ia­

tła. I tu następuje to samo, co p rzy n itro ­ glicerynie. W stanie w olnym p ierw iastki nie w ystępują, ja k to wiemy, w postaci pojedynczych atom ów, lecz połączonych w cząsteczki. Otóż, oczywiście wzajem ne pow inow actw o atom ów chloru je st siln iej­

sze, aniżeli pow inow actw o atom ów chloru do atom ów azotu. Bodźcem ro sk ła d u je s t tu w strząśnienie m echaniczne lub podw yż­

szenie tem peratury. A nalogiczny pod w zglę­

dem składu chemicznego jo d e k azotu w y­

bucha niezm iernie łatw o wówczas, gdy działają n ań pew ne peryjodyczne w strzą- śnienia, ru ch y falowe o określonej prędkości i długości fal. M ożna okazać np.*, że nie w y­

buch a on na płycie lub stru n ie o niskim to ­ nie, natom iast w ybucha na płycie lub stru n ie o ton ie w ysokim . Z jaw isko to je s t z u p e ł­

nie podobne do zjaw iska w sp ó łd rg an ia p e­

wnych ciał sprężystych, na k tó re p adają fale wychodzące od innych ciał d rg a ją ­ cych. W sp ó łd rg an ia te, ja k wiadom o, na­

stępują ty lk o p rz y pew nej określonej w y­

sokości tonu. P odobnie więc pom yśleć m o ­ żemy, że, gdy ruch falow y działający na cząsteczkę posiada określoną długość fali, w praw ia on wówczas atom y tój n ietrw ałej cząsteczki we w spółdrgania; atom y zaś te ta k dalece zostają w yprow adzone ze swe­

go poprzedniego stanu nietrw ałego, że p rz y j­

m u ją położenie stalszój równow agi.

B odźcem w ybuchu chlorku azotu może być rów nież zetkn ięcie tego ciała z pew -

nem i substancyjam i. Do substancyj takich należą np. fosfór, selen, arsen, pew ne ży­

wice, tłu ste oleje i t. p. I tu więc m usi­

my przypuścić, że za dotknięciem pow sta­

j ą p ew ne ru chy , w sk utek których rozm ai­

te u k ład y atom ów zostają skierow yw ane w pew ne określone drogi.

C h loran p otasu rosp ad a się na chlorek potasu i tle n pod w pływ em podniesionej tem p eratu ry . T a tem p eratu ra ro sk ład u mo­

że wszakże być znacznie niższą, gdy do ch lo ran u potasu dom ięszane są pew ne cia­

ła: b raun sztajn, tle n n ik żelaza, tlenn ik mie­

dzi. W sk u tek obecności tych ciał fale cie­

plikow e praw dopodobnie zo stają w ten spo­

sób zm odyfikow ane, że atom y ch lo ranu p o ­ tasu łatw iej zostają w praw ione w w spół­

d rg a n ia i ła tw ie j opuszczają stan ró w n o ­ w agi n iestałej.

T a k też w istocie zachodzą i zjaw iska ro sk ład u cu k ru gronow ego n a alk o h o li d w u ­ tlen ek w ęgla, cu k ru trzcinow ego n a dek- strozę i lew ulozę.

H o p p e-S ey ler dow iódł, że m rów czan w a­

pnia, p rz y łączając wodę, ro sk ład a się pod w pływ em pew nych bak tery j na w ęglan w apnia, d w u tlen ek w ęgla i w odór. Sainte- C laire D eville i D e b ray w ykazali, że z u ­ pełnie ten sam ro sk ład kw asu m rów kow e­

go n a d w u tlen ek w ęgla i w odór n astępuje pod w pływ em delikatnego osadu iry d u , ro ­ du i ru ten u . W id zim y przeto, że żyjąca kom órka, substancyja organ iczn a i m etal w yw ołują je d n o i to sam o działanie.

B liże j w istotę d ziałan ia ferm entów n ie­

organizow anych bynajm niój przez to nie w nikam y, zyskujem y je d n a k tyle, że zja­

w iska te um ieszczam y obok m nóstw a in ­ nych, dokładniój poznanych. T ak i sposób pojm ow ania ty ch zjaw isk przypom ina nam zarzuconą te o ry ją L ieb ig a, ja k ą uczony ten sta ra ł się w yjaśnić w szelkie procesy ferm entacyjne, k tó ry ch znaczną część n o ­ woczesna w iedza w yjaśn iła dostatecznie przez o dkrycie dro bn ych ustrojów — b ak ­ te ry j. Sądzim y je d n a k , że szczątki teoryi L ieb ig a, zm odyfikow ane i udoskonalone w duchu w ym agań najnow szych zdobyczy naukow ych, przez długi jeszcze czas w y­

starczać nam będą m usiały, aby w ten spo­

sób unik ać konieczności przy zn an ia się, że

o właściw ej istocie d ziałania enzymów b a r­

dzo mało jeszcze wiemy.

M aksym ilijan Flaum .

SPOSTRZEŻENIA

SAD BURZAMI

G roźne burze, ja k ie w ciągu ubiegłych dw u tygodni naw ied ziły nietylko nasz k raj, ale całą E u ro p ę środkow ą, mianowicie w południow ej jó j części, pow in n y dodać nowego bodźca do zbadania tych różnych zjaw isk, k tó ry ch zbiór stanow i burzę. W ie ­ le z tych zjaw isk je s t dotąd tajem nicą dla nauki: zbieranie j a k można n ajbardziej do­

k ład n y ch spostrzeżeń doprow adzi w końcu do rozjaśnienia tajem niczych zjaw isk a m o­

że naw et dopomoże do uch ro n ien ia się przed niszczącem i ich skutkam i. Z a g ra n i­

cą cały szereg stacyj, specyjalnie do tego przeznaczonych, zajm uje się zbieraniem w szelkich danych: klasyczne prace F e r r a - riego o b u rzach wogóle, a szczególniej we W łoszech, opierają się przew ażnie na spo­

strzeżeniach dostarczonych przez takie sta­

cyj e. W szędzie od mniej lu b więcej d a­

wnego czasu sk rzętn ie z b ie ra ją dane, odno­

szące się do tego przedm iotu; u nas, po d o ­ bnie ja k i w innych gałęziach badań n au ­ kow ych, praw ie nic pod tym w zględem nie dało się zrobić. T a k np., pom imo k ilk a ­ k rotnych odezw w „P am iętn ik u F izyjogra- iicznym ” i w „W szechśw iecie” o d ostarcza­

nie wiadom ości o b urzach g radow ych, w cią­

gu zeszłego ro k u zaledw ie z trzech m iejsc nadesłano odpow iednie wiadomości, tak , że naw et całkow itego opisu b u rz y z dnia 4 M aja 1887 ro k u podać z tych wiadom ości nie m ożna było. W nadziei, że może obe­

cnie nasza odezw a odniesie skutek pożąda­

ny, zw racam y się znow uż z prośbą do wszy­

stkich, których badanie p rz y ro d y obchodzi, o zbieranie i dostarczanie do redakcyi W szechśw iata lub do stacyi m eteorologicz­

nej p rz y m uzeum przem ysłu i rolnictw a wiadomości autentycznych o w szelkich b u ­

rzach. W celu wskazania chcącym zbie­

ra ć podobne spostrzeżenia tych okoliczno­

ści, n a k tó re w ypada zw rócić uw agę, p o d a ­ jem y tu w krótkości m ałą in stru kcy ją, ja k należy obserwować i notować obserw acyje burz; o tem zaś, jak ie obecnie m am y w yo­

brażen ia teoretyczne o burzach, mówić b ę­

dziem y w jed n y m z następnych num erów W szechśw iata.

P o d nazw ą bu rzy rozumiemy, ja k to ju ż było wyżój zaznaczone, zbiór różnych z ja ­ wisk, w ystępujących m niej więcej je d n o ­ cześnie w danem miejscu. Najw ażniejsze- mi z tych zjaw isk, a zarazem i najpospolit- szemi są: błyskaw ice, grzm oty, deszcz, g rad i silny w iatr.

W iadom ości, ja k ie obserw atorow ie w inni nadsyłać o burzach, m ożemy podzielić na niezbędne i na dodatkow e. P ierw sze m u­

szą być koniecznie we w szystkich n ad sy ła­

nych k a rtk a c h , drugie, jak k o lw iek pożąda­

ne, pozostaw ia się do woli obserw atora.

I. Wiadomości niezbędne. 1) P oczątek burzy. Należy zanotow ać godzinę i m in u­

tę, w którój chm ury burzowe zaczęły obja­

wiać d ziałania wyżej w ym ienione na danój stacyi. M ianowicie należy zanotow ać ch w i­

lę, w którój d ały się słyszeć pierw sze grzm o­

ty, a w razie, gdyby ich nie było, lub uszły uw agi obserw ującego, kiedy zaczął padać deszcz lub g rad .

2) K oniec. G odzinę i m inutę, w którój przestaliśm y słyszeć grzm oty odległe; albo też, w p rz y p ad k u gdy one wcześniej się kończą, chw ilę, w którój u sta ł deszcz lub grad.

3) Deszcz. Należy w yraźnie zanotow ać czy podczas b u rz y p ad ał deszcz, czy też nie p ad a ł w m iejscu obserw acyi. W pierw szym p rzy p ad k u należy zauważyć, czy b y ł dro -

| bny i m ały, czy średni, czy też ulew ny.

W każdym razie trzeba zaznaczyć, o ile j możność pozw ala, czas trw a n ia deszczu.

Ci obserw atorow ie, k tó rzy p osiadają p lu - w ijom etr, pow inni zanotow ać ilość wody spadłój podczas burzy.

4) G rad . W y raźn ie należy zaznaczyć,

czy p ad ał g rad czy nie; w pierw szym p rz y ­

padku czy w ielki czy m ały, oznaczając, j e ­

żeli się da, w ielkość i k ształt najw iększych

k u lek gradow ych (W szechśw iat z roku 1887

str. 304).

524

N r 33.

I I . Wiadomości dodatkowe. 1 ) K ieru n ek burzy. M ożna tu zaznaczyć, z ja k ie g o p u n ­ ktu lub m iejsca horyzontu b u rz a się zaczęła i ku którem u sk iero w ała się po przejściu m iejsca obserw acyi.

2) K ieru n ek i siła w iatru . K to nie ma odpow iednich p rzy rząd ó w , może w przy b li­

żeniu oznaczyć k ie ru n e k w ia tru , w skazując ten p u n k t poziom u, z którego wieje w iatr.

Co się tyczy siły w ia tru , w braku anem o- m etru, dostatecznie będzie wskazać, czy w iatr był słaby, czy m ocny lub wreszcie gw ałtow ny. W w yjątkow ych w ypadkach należy zanotow ać, czy zam ienił się w trąb ę pow ietrzną i t. p.

3) U d erzen ie piorunu. P rz y notow aniu tego faktu należy zaznaczyć miejsce, w k tó ­ re p io ru n uderzył, głów ne okoliczności to ­ w arzyszące uderzeniu i jeg o skutki.

4) Szkody. U żyteczną tak że je s t rzeczą w ym ienić szkody, ja k ie b u rz a zrządziła, szczególniej na wsiach, ta k w m iejscu o b ­ serw acyi, jak o też i w pobliskich. T u ta j n a­

leży zanotow ać sk u tk i deszczu, śniegu, g ra ­ du, w ichru, piorunów , w ylew u rzek i stru ­ mieni.

5) In n e uw agi. Pożądanem je s t także do­

łączenie do tych Aviadomości i innych uw ag o okolicznościach tow arzyszących burzy, a które obserw ujący uzna za stosow ne zro ­ bić. P om iędzy tem i uw agam i na szcze­

gólną baczność zasługuje k sz ta łt błyskaw ic.

Osoby, posiadające p rz y rzą d y do ro b ie­

nia spostrzeżeń m eteorologicznych, jeżeli tylk o mogą, pow inny obserw ow ać i noto­

wać stan tychże przyrządów podczas burzy.

N akoniec obserw atorow ie m ogą podaw ać w iadom ości auten ty czn e o tych burzach, k tó re się p rz y trafiły nie w m iejscu ich za­

m ieszkania, ale choćby w okolicach p rz y ­ ległych.

D la u jednostajnienia p rz esy łan y ch w ia­

domości i u łatw ienia opisu pod ajem y fo r­

mę k artk i, ja k ą należy w ypełnić:

B urza.

M iejsce obserwacyi (w ym ienićm iasto lub wieś, pow iat i guberniję).

D n ia m iesiąca roku

P o c z ą te k o godz. minucie

K oniec „ „

N atężenie najw iększe o godz. min.

K ieru n ek burzy Deszcz

G rad U wagi

(podpis obserw ującego).

U praszam y o nadesłanie ta k w ypisanej k a rtk i albo do redak cyi W szechśw iata, a l­

bo teź do stacyi m eteorologicznej, K ra k o w ­ skie P rzedm ieście, N r 66.

Jeż eli się okaże, że w sa m e j rzeczy z n a j­

du je się znaczna liczba osób interesu jący ch się tą spraw ą i nad sy łających zebrane w ia­

domości, w tedy w y druk ujem y tak ie k a rtk i i żądającym rozsyłać będziem y, ja k o b la n ­ kiety do w ypełnienia. W każdym razie chętnie udzielać będziem y w szelkich o b ja­

śnień, odnoszących się do w ątpliw ości, ja*

k ie mogą się przytrafić przy w y pełnian iu k artek .

W. K.

V Z J A Z D

S praw ozdanie z posiedzeń sekcyjnych.

I. S ek c yja nauk przyrodniczych.

W y k ład y z zakresu nauk przyrodniczych na zjeź- dzie lw ow skim odbyw ały się w połączonej sekcyi zjazdu, obejm ującej zarówno żywą ja k i m artw ą przyrodę, t. j. bijologiją z jednej, m ineralogiją i gieologiją z drugiej stro n y . Połączenie takie n a ­ stąpiło, ja k się zdaje, skutkiem m ałej liczby zapo­

w iedzianych odczytów i n iezb y t w ielkiej liczby uczestników zjazdu, in teresu jący ch się bliżej przy ­ rodoznaw stw em . N a w ykładach w połączonej sek­

cyi p rzyrodniczej obecnych było około 20 osób p raw ie ciągle, sk ład osobisty sekcyi dochodził wszakże osób 30. O dbyto ogółem trz y posiedzenia, za każdym razem pod naciskiem b rak u czasu, gdyż zw iedzanie zbiorów , muzeów , w ystaw , a także li­

czne w ycieczki, w ypełniając znaczną część zjazdo­

wego p ro g ram u , sk racały mocno czas, n a p race sek cy jn e pozostaw iony. Pożądanem byłoby, aby n a zjazdach n astępnych naukow ym p racom zjazdu b ard ziej szczodrze po trzeb n y czas w ydzielano i aby w dn iach posiedzeń sekcyjnych, pom iędzy 8 rano a 6-ą lub 7-ą wieczorem , uroczystości i zajęć dla członków zjazdu w program ie zjazdow ym nie w y­

znaczano.

N r 33.

W zakresie botaniki (przew odniczył d r Leon N o­

wakowski z L u b lin a) w ykłady sekcyjne by ły na- stępujące;

Prof. d r E . Godlewski (D ublany) m ów ił o „uje­

m nym b id ro tro p izm ie pędów". Z asadzał się on na teo ry i, przyznającej dodatni gieotropizm i hidro- tro p izm korzeniom , ujem ne zaś zdążanie do ziemi i wilgoci — pędom (łodygom ); w prost przeciwnie heliotropizm , t. j. zw racanie się ku słońcu, dla p ie r­

wszych je s t ujem nym , gdy dla d rugich w yraźnie dodatnim się okazuje. Mówca skłonnym je st, zgo­

dnie z poglądam i Sachsa i iu., uw ażać to odm ien­

ne zachow anie się pędów i korzeni jako w ynik istn ien ia dw u odm iennych rodzajów zarodzi czyli protoplazm y. U jem ny h id ro tro p izm w pędach nie b y ł je d n a k dotąd należycie ujaw nionym , tak , że M ollisch zap rzeczał jego istn ien iu . Otóż, prof. Go­

dlewski, drogą zasiew u nasion n a ociosanej z oba stro n cegiełce torfow ej, stale zwilżanej i wodą n a ­ siąkniętej, zam ierzył przek o n ać się o kierunku w zrostu pędów, k tó re, o ile są ujem nie hid ro tro p i- cznemi, od w ilgotnych ścian torfow ycb w inny sig odchylać. O dchylanie ta k ie zrazu w ystępow ało niezupełnie stale i reg u larn ie, gdy je d n a k prof. G., przez n ad an ie odpow iedniego ru c h u cegiełkom , w ykluczył działanie p rzy ciąg an ia ziemi, odchyla­

nie się pędów od m okrej ściany torfu stało się pow szechnem , choć dla różnych ro ślin rozm aicie w ielkiem . D ośw iadczenie to stanow ić m a n ieza­

przeczony dowód ujem nego zdążania do wilgoci w pędach czyli łodygach roślinnych.

W ywodów w ykładającego nie podzielał prof. Cie­

sielski (Lw ów), k tó ry w zjaw isku odnośnem up a­

try w a ł w ynik d ziałan ia sił p rzy ciąg an ia pom iędzy ziem ią, torfem a rośliną, lecz w pow oływ aniu się na p raw a fizyczne nie zachow ał należy tej ścisłości i dokładności, m ogącej słuchaczów przekonać. O sta­

tecznie w yw iązała sig pom iędzy prof. Ciesielskim a prof. Godlewskim polem ika co do istn ien ia lub nieistnienia dwu różnych odm ian protoplazm y, nie m ogąca z n a tu ry rzeczy być przez dane faktyczne rosstrzygniętą na tę lub owę stronę.

D rugi w y k ład prof. Godlewskiego dotyczył za­

b arw ian ia naczyń drzew nych przez zanurzanie g a ­ łązek w ciecz z barw nikiem ziarn isty m (tusz c h iń ­ ski): b arw n ik zostaje w essanyra na całej długości n aczynia, zatrzym uje się dopiero przy m iędzyko­

mórkowej przegrodzie, co daje sposobność przeko­

n ania się, a jeszcze b ard ziej przekonania uczących się, o znacznej długości w iązek naczyniow ych. Po ty m w ykładzie, objaśnionym barw ionem i okazam i drzewa, wywiązuje się ubocznie kw estyją języ k o ­ wa słow nictw a botanicznego. Spraw a ta jed n ak później oddzielnie jeszcze weszła na porządek dzienny, o ezem będzie w zm ianka dalej.

D rugim w ykładającym z zakresu botaniki był d r A dam Prażm ow ski (C zernichów ), k tóry p rzed ­ staw ił swą pracę o „brodaw kach korzeniow ych u m otylkow atych11. Spraw a brodaw ek na korze­

niach łubinu i in n y ch ro ślin m otylkow ych je st w nauce n a porządku dziennym od la t kilku, gdy zw rócono uwagg na obecność ty c h guziczków na

korzeniach u roślin, które zbogacają glebę w azot, B adanie mikroskopowe guzikow atych narośli, w y­

pełnionych ogrom nem m nóstw em k rótkich p ałe­

czek, naprow adziło na myśl (Ilellriegel, 1886), że zgrubienia te są siedliskiem b ak tery j. To się j e ­ dnak nie potw ierdziło w następstw ie i obecnie w nauce toczył się spór, czy zgrubienia te są wy- tw orem ustrojów mikroskopow ych, na roślinie się osiedlających, czy też są chorobliw ym w ytw orem korzenia rośliny, niezależnym od ustroju obcegc.

Prof. P. zdołał rozw iązać kw estyją sporną przez zastosow anie klasycznej m etody Pasteura. W czy­

stym , w yjałow ionym piasku w ysiew ał nasiona łu b i­

nu, grochu, fasoli, zasilając je następnie p o k arm a­

m i jużto zupełnie wyjałowionem i, czystem i, ju żteż niew yjałow ionem i, ja k np. zwykłą wodą studzien­

ną, wodą z ziem i ogrodowej, wodą, w której ros- ta rto brodaw ki korzeniowe i t. p. Przekonał sig że w ośrodku jałow ym guziczki n a korzeniach nie tw orzą się nigdy, w zarażonym zaś w ytw orzą się niezaw odnie o tyle, o ile ro ślin a je s t jeszcze m ło ­ da i korzenie m a delikatne. Z arazkow y c h a ra k te r narośli brodaw kow atych nie ulega w ięc w ątp liw o ­ ści. Co się tyczy własności grzybka, w ytw arzają­

cego brodaw ki, są one w ty m w ypadku n iezm ier­

nie tru d n e do badania, a dotychczasow e prace prof. P. nie m ogły kw estyi rozw iązać. Szczegółów tu nie podajem y, gdyż d r P. raczy ł nam przyrzec obrobienie w krótkości zajm ującego tego przed­

m iotu dla łam ów naszego pism a. W ykład o b ja­

śniany był okazam i roślin i rysunkam i. Po skoń­

czonym w ykładzie zadał prelegentow i pytanie prof.

Nowakowski, pragnący bliższych objaśnień, k tó ­ ry ch m u w ykładający zaraz udzielił.

Prof. d r Ciesielski m ów ił o „wpływie ciążenia ńa w zrost roślin11 i uzasadniał w ykład swój praw am i fizycznemi, przeprow adzając zupełną analogiją po­

m iędzy dyfuzyją odbyw ającą się w naczyniach p rzy różnych cieczach o różnym ciężarze w łaści­

wym, a dyfuzyją w kom órkach wym iarów m ikro­

skopijnych, z pom inięciem zupełnem działania siły w łoskow atości, m ającej znaczenie bardzo w ielkie.

Obok tego ob jaśn iał prof. C. p rzy rząd do zmie­

rzenia i zapisania w zrostu ro ślin y w danym cza­

sie (fijofon). P rzy rząd y profesora C., z w ykładam i jego związek m ające, um ieszczone były na w ysta­

wie przyrodniczej.

B otanika w raz z zoologiją znalazła się w odczy­

cie prof. A. Jaw orow skiego (Kraków), streszczają­

cym w yniki badania fauny i flory studzien m iej­

skich w Krakowie i we Lwowie. P releg en t, wzo­

ru jąc się na czeskich fizyjografach, b ad ał z zam i­

łow aniem i sum iennością w ielką wody studzienne i dał ry s szczegółow y znalezionych isto t. R óżni­

ce pom iędzy Lwowem a K rakow em znajdow ał b a r­

dzo w ybitne. P o d a ł także prof. J. opis i rysunek nowego, nieopisanego d o tąd ustroju, znalezionego przezeń przy ty ch szczegółowych b ad an iach .

Z działu zoologii (przew odniczący d r J. Nus-

baum ) w yróżniał się nad in n e ciekaw y wykład

prof. B. Dybowskiego (Lwów) o „pow staw aniu zg-

bów złożonych u zw ierząt ssących". W nauce p a ­