Adres lESed-Siłscyi: Podwale ZŁŃTr 2. M 21.

M 21. Warszawa, d. 24 Maja 1885 r. T o m I V .

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA."

W Warszawie: rocznie rs. 8 k w artaln ie „ 2 Z przesyłką pocztową: rocznie „ 10 półrocznie „ 5

Prenumerować można w Redakcyi Wszechświata i we wszystkich księgarniach w kraju i zagranicą.

Komitet Redakcyjny stanowią: P. P. Dr. T. Chałubiński, J. A leksandrowicz b. dziekan Uniw., mag. K. Deike, mag. S. K ram sztyk, Wł. Kwietniewski, B. R ejchm an,

m ag. A. Slósarski i prof. A. W rześniowski.

„W szechśw iat" przyjm uje ogłoszenia, których treść m a jakikolw iek zw iązek z nauką na następujących w arunkach: Z a 1 w iersz zwykłego druku w szpalcie albo jego m iejsce pobiera się za pierwszy raz kop. 7 '/a,

za sześć następnych razy kop. C, za dalsze kop. 5.

A d r e s lESed-Siłscyi: P o d w a le Z Ł Ń T r 2.

P R Z E Z

Prof. Dra Szokalskiego.

O d bardzo ju ż daw na starano się zbliżyć do siebie dw a szeregi pojawów: krystaliza- eyj ą i pow staw anie organicznego utkania w istotach organicznych. W nowszych cza­

sach pod w pływ em m ateryj alistycznych w bijologii pojęć, zaczęto uw ażać uplasty­

cznienie za proste niem al skrystalizow anie, a obecnie gdy m ateryj alizm krańcow y coraz więcej n a kredycie tracić zaczyna, p rzerzu­

cono się znow u do przeciw nej ostateczności i niektórzy występują, ze zdaniem , że kry- stalizacyja przeciw nie je s t aktem życiowym i że m inerał żyje. Jak k o lw iek tw ierdzenie takie nie jest uzasadnionem z powodu, że w arunkiem absolutnym życia je st w y m i a ­ n a m a t e r y i , której kryształow i brakuje;

trudno je d n a k zaprzeczać uderzającej analo­

gii pom iędzy krystalizacyją a plastyką ży­

ciową i dlatego też nie od rzeczy będzie bli­

żej zastanow ić się n ad nią, zwłaszcza, że po­

glądy profesora T ho ulet o życiu m inerałów , z którem i nas poznajom ił p an R ejchm an w 19 N -rze W szechśw iata, bardzo stosowną nam do tego nasuw ają sposobność.

W iadom o, że ciała stałe, jeżeli zostaną stopione, rospuszczone lub zamienione w p a­

rę, krystalizują się samodzielnie, pow racając do swego pierw otnego stanu stałego. D ro ­ binki ich kojarząc się ze sobą, składają się natenczas w elem entarne kryształki, a te znów skupiają się w kolonije, w ykształcają mniejsze lub większe krystaliczne masy fore­

mne, wedle p raw a ustalonego dla każdego mi­

neralnego g atunku. W każdym takim dużym krysztale, napotykam y system atyczny u kład składow ych jeg o krystalicznych jednostek.

K ażdy może się powiększać przez foremny odkład na jego pow ierzchniach w ykształ­

cających się zew nątrz kryształków ; każdy naw et zdradza w yraźny popęd do napraw ia­

nia swoich przypadkow ych uszkodzeń, ale raz utw orzony, pozostaje bez zm iany na wie­

ki, chyba, jeżeli go zniweczy lub nadw erę­

ży ja k iś wrogi działacz zewnętrzny. K ry ­ ształ więc, ja k widzimy, je st k o l o n i j ą ele­

m entarnych krystalicznych jed no stek ja k -

naj wyraźniej uorganizow aną, urząd za s'ię

sam przez się, utrzym uje w swojćj budowie

322

i nosi na sobie jak n ajw y raźn ie jsz e cechy zw artej w sobie indyw idualności, — ale to jeszcze nie upow ażnia nas do orzeczenia, że ja k o osobnik żyje.

K ażda istota żyjąca, czyli m ówiąc ogólnie każde żyjątko je s t także osobnikiem i także ustrojem , ale tu ta w ielka zachodzi różnica, że jeg o cząsteczki składow e są kom órkam i, to je s t istotam i ju ż nie n a w ieki w swojej b u ­ dowie u trw alonem i, ale przeciw nie ciągle się zmieniaj ącemi, przez n ieustan ny p rze­

pływ m atery i w ich w nętrzu. W chodzi tam w nie bez p rz erw y coraz now e t w o r z y w o ja k o p o k arm odżywczy, p rzek ształca się w nich w odpow iedni sposób i zm ienione w yrzucane byw a znow u n azew nątrz ja k ty l- ko nie może się ju ż dalej przerabiać;-—a ta ­ ki to w łaśnie nieustanny p rz y p ły w m ateryi, k tó ry o d ż y w n o ś c i ą zowiemy, je s t w ybi­

tn ą cechą wszystkiego co żyje i dopóki żyje.

Jeżeli w p ierw otnym k ry sz ta łk u znajduje się ustalona rów now aga sił i cząsteczek, to tu przeciw nie ru c h nieustanny i celow a czynność panuje. W k ry sz ta łk u w łada wy­

raźnie statyczny a w kom órce dynam iczny elem ent, — a stąd też k ry sz ta łe k nie prze­

istacza się sam w sobie, nie zm ienia k sz ta ł­

tu stosownie do zbiorow ej potrzeby całej s woj ty kolonii, a służy je j tylko swą masą i swoją spójnią ze swemi sąsiadam i. Nie pow staje on z zarodka, lecz przez samo- rodztw o, nie w ytw arza w sobie siły robo­

czej, nie u jaw n ia ani czucia, ani popędu do czynu. J e s t w nim w praw dzie c o ś , co w a ru n k u je jeg o statyczną n a tu rę , ale to c o ś w kom órce do wyższej nierów nie do­

chodzi godności i staje się o sią, wedle k tórej cała się w ym iana m atery i i siły obraca.

K ry sz ta ł więc o całe niebo różni się od każdej, chociażby też najniższej, byle żyjącej istoty, a cała różnica w łaśnie się do w ym ia-

*ny m ateryi odnosi— daj m u w ym ianę m ate­

ry i, a w tedy dopiero będziesz m iał żyjątko, ale dopóki to nie nastąpi, stanow i on za­

wsze organizm m artw y, w praw dzie nieśm ier­

teln y , ale nie organizm żywy, chociaż z na­

tu ry swojej z góry n a śm ierć skazany, który się tym tylko sposobem od zupełnej zagłady ra tu je , że się sam odzielnie od g ien eracy i do gieneracyi odradza.

K rystalizacyja, j a k to w idzim y, w gruncie

sam ym rzeczy je s t różną od życiowego u p la­

stycznienia; popełnilibyśm y je d n a k błąd nie do przebaczenia, gdybyśm y na tem poprze­

s ta li, prześlepiając podobieństw o, ja k ie je m iędzy sobą łączy. K ażdy m in erał m a swą budow ę a więc je s t uorganizow aną istotą.

P rze z swoją krystaliczną form ę, oddziela on się od swego otoczenia, zw iera się sam w so­

bie i staje się osobnikiem w przyrodzie, ale zawsze jeszcze osobnikiem statycznym ,'s t a- ł o c z ą s t e c z k o w y m ; w żyjątku dopiero ów elem ent statyczny na dynam iczny się zm ienia, a w skutku tego w ystępuje z m i e n - n o c z ą s t e c z k o w o ś ć , sam odzielna prze­

róbka siły zrównoważonej na siłę żyw ą ro ­ boczą, sam odzielna twórczość, za k tó rą idą w szelkie inne zwierzęce czynności. — O rga- nizacyja w yprzedza życie w przyrodzie, a m inerał chociaż jeszcze własnem życiem n ie żyje, staje ju ż jednakże na pierwszym , najniższym szczeblu owej rozwojowej we wszechświacie drabiny, której szczyt wień­

czy świadom y sam siebie umysł.

W ykaż m i tylko, jak im b y się to mogło dokonać sposobem, ażeby się w elem entar­

nym kry ształk u statyczna rów now aga sił drobinkow ycli zerw ała i rozruszały się na­

ra z składow e jego cząsteczki; — ażeby czą­

steczki te potem zaczęły ze sobą wchodzić w różne chemiczne związki, któreby trzeba było w interesie całości ciągle usuw ać i co­

raz zastępować świeżemi; — a zaraz się za­

m iana m artw oty na życie w mojem ro zja­

śni pojęciu i sam orodność istot żyjących, stanie się tylko dalszym ciągiem sam oro- dztw a kryształu.

N r 2 1 . _

0 ZASTOSOWANIU SPEKTROSKOPU

DO BADAŃ

METEOROLOGICZNYCH.

;

P O D A Ł

A. MATUSZEWSKI.

O prócz w iadom ych zastosowań spektro­

skopu do badań chemicznych i astronom i­

w

.

W SZECHŚW IAT. 3 2 3 cznych, ważne to narzędzie zostało także za­

stosowane do przepow iadania pogody.

W iadom o, że jeżeli zw rócim y spektroskop ku czystemu i pogodnem u niebu, to spostrze­

żemy zw yczajne widmo słoneczne ze wszy- stkiem i jeg o barw am i, poprzerzynanem i zna- nem iczarnem i linij am iF raunhofera. W skład n;iszej atm osfery wchodzi zawsze pew na ilość p ary wodnej w postaci niewidzialnego gazu, od ilości której zależy zjaw isko de­

szczu; jeżeli pow ietrze przy pewnej tem pe­

ra tu rze je s t nasycone param i w odnem i, wówczas najm niejsze obniżenie tem peratury spraw ia tłoczenie się chm ur, będących bez­

pośrednią przyczyną deszczu. P ojm ujem y więc ja k ważną je s t rzeczą ścisłe ocenienie ilości p ary wodnej w pow ietrzu—m ierzenie jeg o wilgotności. P rz y rz ą d y służące do mie­

rzenia wilgotności, ja k o to: higrom etry, psy­

chrom etry, są w zw iązku tylko z nieznaczną częścią naszej atm osfery; będąc umieszczone stosunkowo blisko pow ierzchni ziemi, mogą nam w skazyw ać zm iany wilgotności w w ar­

stwie po w ietrza, położonej bezpośrednio przy ziemi. Przeciw nie, spektroskop zw ró­

cony ku niebu, pozw ala nam uskutecznić ścisłą analizę sym ptomatów, ja k ie atmosfera u k ry w a w najgłębszych sw ych obłokach.

P a trz ą c przez spektroskop i skierow aw szy I go na najjaśniejszą część niebios, w widmie ujrzym y pew ne paski czyli linijc ciemne, wy wołane przez obecność p ary wodnój w po­

w ietrzu; przedstaw iają się one pod tą posta­

cią dlatego, że p a ra w odna pochłania pewne prom ienie wchodzące do składu widm a sło- j necznego i dlatego też zowiemi je linijam i pochłonięcia (a b so rp c y jn e m i). Poniew aż przyczyn;} owych linij je s t w yłącznie para w odna w pow ietrzu zn ajdująca się, od któ-

rój zjaw isko deszczu zależy, przeto nazwano je l i n i j a m i albo p a s k a m i d e s z c z o w e - |

mi . Te ostatnie znajd u ją się w rozmaitych częściach widma, ale głównie zw racać nale-

ży uw agę na te, które w postaci mniój lub j więcej szerokiej smugi zn ajd u ją się między | żółtą i pom arańczow ą częścią widma, blisko

czarnój linii, oznaczonćj w widmie pod na­

zwą linii sodu czyli linii D. Jednem sło­

wem dla nas praktyczne pod tym względem znaczenie posiada czerwona, pom arańczow a i żółta część w idm a z jeg o linijam i, albo­

wiem najw ażniejsze smugi deszczowe leżą

m iędzy linijam i C i D (N r 1). Zwróciwszy spektroskop k u pogodnem u niebu i obserw u­

ją c powyżej wymienione części widm a (N r

1

i

), spostrzeżemy w czerwonej jego części bardzo ciemną linij ą B, potem C, dalej wie­

le delikatnych linij a, nakoniec w zm ianko­

waną linij ą D.

Jeżeli pow ietrze je s t wilgotne, to przy li­

nii C z prawój jój strony, idąc ku linii a spo­

strzeżem y ciemną, grubą lin iją s (N r 3), a przy linii D , niedochodząc do niej, po­

dw ójne ciemne linij e r r , k tó re to linij e pod­

czas bardzo w ilgotnego stanu pow ietrza są bardzo silne. N akoniec poza liniją D wy­

stępuje w yraźnie sm uga d. C ała więc obser­

wacyj a spektroskopem polega na oznaczeniu natężenia owych linij deszczowych, a tym sposobem otrzym ania ważnej wskazówki o stanie górnych w arstw atm osferycznych.

Jeżeli w spektroskopie linije deszczowe w y­

stęp u ją dosyć wyraźnie, je s tto oznaką, że ilość p ary wodnej zaw artej w pow ierzu, je s t znaczna, co w zw iązku ze stanem tem pera­

tu ry pow ietrza pozw ała nam zawnioskować 0 wielkiem praw dopodobieństw ie deszczu.

T em p eraturę m ierzym y term om etram i, umie- szczonemi zw ykle w niewielkiej odległości od pow ierzchni ziemi i ich wskazania, n atu ­ ralnie, muszą się różnić od tem p eratu ry w arstw wysokich. O słabienie natężenia smu­

gi rr, p rzy jednakow ości wszystkich innych w arunków , je s t oznaką pogodnego stanu a t­

mosfery. D la osób niew praw nych w tego rodzaju badania, obeznanie się z owemi li­

nijam i deszczowemi, ich natężenie i odróżnie­

nie ich od innych linij w idm a słonecznego, zrazu przedstaw ia pew ną trudność, którą j e ­ dnak łatw o pokonać w sposób następujący.

Należy w ybrać w tym celu dzień w ilgotny 1 deszczowy, ale w którym bysłońce od czasu do czasu można obserwować, kiedy ono zjaw ia się w przerw ach m iędzy obłokam i. K ieruj emy w tedy spektroskop k u niebu i dobrze p rz y ­ p atru jem y się linij om w widmie, następnie umieszczamy arkusz białego papieru, w pe- wnćj odległości od spektroskopu w ten spo­

sób, aby prom ienie światła, bezpośrednio idące od słońca, padając na niego, po odbi­

ciu się przenikały do szczeliny spektrosko­

pu. W tym razie widzimy widmo słoneczne

z jeg o linijam i, ale paski deszczowe okażą

się bardzo słabemi, niew yraźnem i, a tym spo­

sobem pow tórzyw szy k ilk a razy podobne po­

stępowanie, przekonyw am y się, czy rzeczyw i­

ście w atm osferze zjawiają, się owe paski de­

szczowe czy nie. Je ś li sm ugi deszczowe, szcze­

gólniej r i r są bardzo słabe i delikatne, to nie potrzebujem y obaw iać się deszczu w bliż­

szym czasu peryjodzie; jeżeli przeciw nie, są.

one bardzo szerokie i ciemne, to z w szelkiem praw dopodobieństw em możemy zaw niosko- wać, że deszcz nastąpi najpóźniej w 4 do

godzin. G dy smugi deszczowe w ystępują

3 2 4 N r 21.

wać zjaw isko w spektroskopach urządzo­

nych odpowiednio, a takiej m ałej objętości, że można je umieścić w kieszeni. W osta­

tnich czasach R and C apron, znacznie tako­

w y spektroskop ulepszył i za jeg o pomocą, przepow iednie odnośnie do stanu pogody od­

znaczyły się zadziw iającą wiernością. R ó­

wnież można polecić spektroskopy w yrabia­

ne w M onachijum przez zakład R einfeldera i Ile r tla , w których czerwona, najw ażniej­

sza d la wyżej w zm iankow anych celów, część w idm a, może być bardzo łatw o sprowadzo-

W SZECHŚW IAT.

/Y.7 B C a

J f ' 2

Czerwony koniec w idm a słonecznego z dcszczowemi paskam i.

N. 1. P rz y w ysokiem położeniu słońca.

N. 2. P rz y niskiem położeniu słońca i suchym stanic pow ietrza.

N. 3. P rz y niskiem położeniu słońca i w ilgotnym i ciepłym stanio pow ietrza.

silnie po obu stronach linii D , wówczas część żółtego widma, n a której zn a jd u je się lin ij a j D , u kazu je się ja k o pasek ja sn y , na którym sam a linij a D zarysow uje się w yraźniej. J e -

żeli więc lin ija D je s t w yraźniejszą niż lini- j j a F , w tedy p rędko spodziew ać się można

deszczu; jeże li przeciw nie, stanie się słabszą,

je stto pew na w skazów ka, że deszcz nie na­

stąpi przed upływ em

godzin.

B adaniam i spektroskopow em i w celach m eteorologicznych, zajm uje się przew ażnie szkocki astronom P iazzi Sm yth. L ubo zw y­

czajny, dobry i silny spektroskop może być użytym do wyżej w zm iankow anego celu, j nierów nie je d n a k w yraźniej m ożna obserwo- j

n a n a środek pola widzenia, a tym sposobem w ygodniej badana.

O BUDOWIE I ROZWOJU

PRZEDROSTKA WIDŁAKÓW

(LYCOPODIACEAE) p odał S. G r o s g I i k .

Pom im o licznych usiłow ań botaników, hi-

sto ry ja rozw oju w idłaków (Lycopodiaceae),

N r 21.

pozostała dla nas tajem nicą. J a k się ze spo­

ry rozw ija przedrostek, w ja k i sposób na tym ostatnim pow stają organy płciowe i ja k się z ja jk a w ytw arza roślina bezpłciowa — na te pytania nie m am y dotychczas zadaw al- niającćj odpowiedzi. Ju ż w praw dzie w ro ­ ku 1858 udało się znakom item u profesorowi de B arem u '), po w ielokrotnych próbach bezowocnych obserw ow ać kiełkow anie spor w idłaka sapiskowego (Lycopodium inunda- tum); lecz m łode p rzed ro stk i obum ierały na stadyjum k ilk u zaledw ie kom órek i wszel­

kie usiłow ania, m ające na celu otrzym anie więcej rozw iniętych przedrostków okazały się bezskutecznemi.

P ierw sze światło na historyją rozw oju tej g ru p y roślin, rzu cił F an k h au ser 2) przed 12-tu laty, we W rześniu ro k u 1872, znalazł F an k h au se r w Szwaj caryi, pom iędzy mcha­

mi, cztery zupełnie rozw inięte przedrostki w idłaka jałow cow atego (Lic. annotinum ), z których, niestety je d e n tylko był dobrze zachowany. P rzed ro stek ten przedstaw iał żółtawe, bezchlorofilowe ciałko, o postaci ce­

bulko watej, z m ałem i włoskam i korzeniow e- wemi. N a górnej stronie przedrostka, po­

grążone w tkance, znajdow ały się liczne płodniki (antheridia), wypełnione m acierzy- I stemi kom órkam i, z których się w ytw arzały ciałka nasienne (sperm atozoidy), o kształcie niew yraźnym . O rganów żeńskich czyli ro­

dni (archegonia) przedrostek nic posiadał;

ze względu je d n a k na to, że w zw iązku z przedrostkiem znajdow ała się m łoda ro ­ ślinka, F an k h au se r w yciągnął wniosek, że przedrostki w idłaków są obupłciowe, że za­

tem w idłaki— w brew hipotezie S p rin g a 3) — w ytw arzają tylko je d e n gatunek zarodni­

ków, czem się różnią od pokrew nych sobie Isoetaceae i Selaginelleae, które w ytw arzają m ałe męskie m ikrospory i duże żeńskie ma- krospory.

T yle tylko wiadomo było, odnośnie do ro-

') De B ary: U eber die K eim ung der Lycopodia- ceen (B erichte der naturfil. Gesel. zu F re ib u rg i. Br.

1858, zeszyt IV).

2) Fankhauser: U eber den V orkeim von L ycopo­

dium (Bot. Zeitg. 1873, N r 1).

3) Spring: M onographie de la fam ilie des Lycop.

(Mem. de 1’A cad. roy. belgifjne, 1842 i 1849).

325 zw oju widłaków, do końca ro k u zeszłego.

W ostatnich atoli czasach,znajomość tój g ru ­ py roślin została posuniętą naprzód, dzięki dw um nowym , dość ważnym pracom , z k tó ­ rych je d n a dotyczy budowy przedrostka, dru g a zaś—jeg o rozwoju.

W pierw szym tegorocznym num erze „Bo- tanisclics C en tralb latt“, opisuj e D r II. B ruch- m ann ') budowę anatom iczną przedrostka Lycopodium annotinum , znalezionego w Lo­

sie turyngijskim dnia 4 S ierpnia roku zeszłe­

go. P ośród mchu zauw ażył D r. B ruchm ann egzem plarz L. annotinum , w pobliżu które­

go były zakopane w ziemi trzy podługow a- te cebulki koloru brudnobiałego, które się okazały przedrostkam i tej roślinki. Długość ich wynosi 4 — 5 m m , szerokość 2 —'3 mm, wysokość zaś

mm. A u to r odróżnia na przedrostku dwie części: górną czyli rozro- dow ą i dolną czyli wegietacyjną. Część roz­

rodcza zaw iera wielką ilość, płodników (an­

theridia), odróżniających się od otaczającej tk an k i ciemną zawartością. K om órki tk an ­ ki otaczającój, posiadają treść wodnistą, j a ­ sną i zarówno j a k reszta przedrostka chlo­

rofilu nie zawierają.

Część w egietacyjna przedrostka w ypeł­

niona je st substancyjam i odżywczemi, nada- jącem i je j ciemny koloryt. W tej części od­

różnia B ruchm ann cztery w arstw y tkanek.

W a rstw a sąsiadująca z częścią rozrodczą składa się z kom órek podługow ato-okrą- głych, pom iędzy którem i znajd ują się liczne przestrzenie m iędzykom órkowe i zaw iera najw ięcej substancyj odżywczych. K om ór­

ki tej w arstw y są wypełnione tłuszczami, które m askują resztę zaw artości kom órko­

wej. Dopiero po usunięciu tłuszczu przy pomocy alkoholu, występuje na ja w ziarn i­

sta protoplazm a, w której obok substancyj azotowych znaj duje się mnóstwo ziarnek kro­

chm alu, zabarw iających się od jo d u na ko­

lo r fijoletowy. F ijoletow e zabarw ienie ma miejsce tylko po uprzedniem usunięciu tłu ­ szczu.

Powyższa w arstw a graniczy z tkanką, zło­

żoną z kom órek słupkowatych, mających po­

łożenie prostopadłe do powierzchni p rz ed ­

*) Dr. II. Bruchmann^ Das P ro th aliu m yon L y ­ copodium (Bot. C entralbl. T. X XI str. 23).

W S Z E C H ŚW IA T .

3 2 6 w s z e c h ś w i a t . N r 21.

rostka. Zarów no kom órki słupkow ate ja k i tabliczkow ate posiadają, cienkie błony i za­

wierają, dużo tłuszczu, po usunięciu którego w ystępuje siateczka bezziarnistćj protopla- zmy, zab arw iająca się od jo d u na kolo r b ru ­ natny. W e w szystkich kom órkach p rz ed ­ rostka zn a jd u ją się w yraźne ją d r a z ją d e r- kam i.

C zw artą w arstw ę części wegietacyj nej przed ro stk a przedstaw ia naskórek. K o m ó r­

ki n askórk a zaopatrzone są we w łoski ko­

rzonkow e, k tórych długość przew yższa d łu ­ gość całego p rzedrostka. W łoski korzonko­

we zrastają się z substratem , przyczem cy­

lindry czn a form a ich kom órek przechodzi stopniowo w niepraw idłow ą. Ze w zględu na tę okoliczność, że przed ro stek wcale chlo­

rofilu nie posiada, a pomimo to zaw iera du ­ żo substancyj odżywczych, B ruchm ann u trz y ­ muj e, że w łoski korzonkow e, oprócz wody pobierają jeszcze substancyje organiczne z g ru n tu , że zatem p rzed ro stk i w idłaków odżyw iają j a k saprofity. N a korzyść tego poglądu autora przem aw ia i ten fakt, że od­

k ry te we w łoskach kom órkow ych saprofi- tów (np. storczyków ) grzybnie^ m ające za­

pew ne znaczenie p rz y przyjm ow aniu p o k a r­

mu, w ystępują rów nież we włoskach kom ór­

kow ych badanych przedrostków .

W w arstw ie rozrodczej p rz ed ro stk a z n a j­

duje się mnóstwo płodników (a n th e rid ia), m ających postać ow alnych w oreczków . Środkow e w oreczki płodnikow e są n ajw ię­

ksze, woreczki zaś obwodowe są bardzo m a­

łe. Sąsiednie płodn ik i o d graniczają się w za­

jem nie je d n ą w arstw ą kom órek, takaż w a r­

stw a kom órek lub też kilk a w arstw p o k ry ­ w a płodniki z góry, lecz te, w m iarę d o jrze­

w ania płodników , stopniowo zanikają. W n ę­

trze p łod nika zajm uje kom órka osiow a(C en- tralzelle) bogata w substancyj e odżywcze.

D zieląc się we wszystkich k ierun kach, ko­

m órka osiowa rospada się n a m nóstwo ko­

m órek okrągłych. K a żd a z tych ostatnich traci w krótce błonę i dzieli się na dziesięć lub więcej m ałych kom óreczek bezbarw nych, z który ch dopiero pow stają ciałk a nasienne (sperm atozoidy), poruszające się z w ielką prędkością. C iałk a te są n a jed n y m końcu zaostrzone, dochodzą je d n a k tak niezna­

cznych rozm iarów , że p rz y najw iększych n a­

w et powiększeniach nie sposób rospoznać cech właściw ych ciałkom nasiennym .

Jak k o lw iek powyższy sposób tw orzenia się sperm atozoidów, nie zgadza się z fakta-

! mi opisanemi u innych naczyniowych, u któ ­ rych kom órki pow stałe z kom órki osiowej, przeobrażają się w sperm atozoidy bez uprze­

dniego dzielenia, niem niej taki sposób wy­

tw arzan ia ciałek nasiennych, obserw ow ał au to r w płodnikach w szystkich trzech przed­

rostków.

Jednocześnie z ukazaniem się powyższej pracy, znany b otanik T reub, ogłosił p ierw ­ szą część swych „E tu des su r les L ycopodia- cees“ ’), zaw ierającą badania nad sposobem kiełkow ania spor Lycopodium cernuum . S przy jające w arunki klim atyczne Jaw y , gdzie au to r badania swe przeprow adził, do­

zw oliły T reubow i obserwować cały szereg zm ian, ja k ie przechodzi spora od początku kiełkow ania do utw orzenia dojrzałego p rzed ­ rostka. P ierw sze stadyja rozw oju p rzed ro ­ stk a L . cernuum zgodne są z rozw ojem L.

inundatum , opisanym jeszcze przez de B a- rego. T etraedryczne spory L . cernuum , zaczęły kiełkow ać w miesiąc po zasiewie.

Z ew nętrzna błona zarodnika czyli exospo- riu m pęka na trzy p łatk i i z niej w ystępuje błona w ew nętrzna czyli endosporium w po­

staci w oreczka, k tó ry się dzieli na dwie ko-

| m órki. D olna (Basalzelle, de B ary; la po-

| sterieure, T reub ), pozostaje bez zm iany, gór-

| n a zaś (Scheitelzelle de B., l’an terieu re T r.), dzieli się przegródkam i poprzecznem i i po- dłużnem i n a k ilk a kom órek, tw orząc ja jo ­ w aty p rzed ro stek (tubercule, T reub). Z ko­

m órki w ierzchołkow ej młodego p rzed ro ­ stk a w yrasta kró tk a n ić wielokomórkowa, n a której się w krótce ju ż rozw ija płodnik.

P r z y hodowli w miejscu zacienionem, nić ta znacznie się w ydłuża, w zw ykłych zaś w a­

ru nk ach przechodzi w organ cylindryczny, na którego końcu powrstają w yrostki na- k ształt korony, tak, że przed ro stek składa się obecnie z części jajo w atej (interculum ), cylindrycznej i korony. C ały przed ro stek przedstaw ia prostostojące ciałk o, m ające około

m m wysokości i jed en i pół m m śre­

') A nnales du ja rd in botaniąue de Buitenzorg,

t. IV, 1884.

N r 2 1 . w s z e c h ś w i a t . 3 2 7 dnicy. Część ja jo w a ta z dolni}, częścią, cy­

lindryczną rozw ija się pod ziemią, posiada w skutek tego kolor bladożółty i zaopatrzo­

na je s t we włoski kom órkowe. W kom ór­

kach tych ostatnich, zgodnie z obserwacyj a- rni D ra B ruchm anna, konstatuje p. T reub obecność grzybni, k tó rą zalicza do rodzaju P y th iu m *). W iększa część cylindryczna w raz z koroną rozw ija się nad ziemią i za­

barw iona jest na zielono.

W około części cylindrycznej, tuż pod ko­

roną, g ru p u ją się w postaci wieńca płodniki (antheridia) i rodnie (archegonia), których budow a i rozwój niczem się nie różni od bu ­ dowy tychże organów u paproci, z grupy M arattiaceae i Ophioglosseae. Szkoda wiel­

ka, że T reu b nie obserw ow ał zupełnie rozw i­

niętych ciałek nasiennych, co wobec nader wątpliw ych danych D ra B ruchm anna było­

by wielce pożądanem.

Z apłodnienie ja jk a , zarów no ja k rozwój jeg o w roślinie bezpłciowej, ma być przed­

miotem drugićj części „E tudes“ , k tórą autor obiecuje w krótkim czasie drukiem ogłosić.

Znaczna różnica w budow ie przedrostka Lycopodium cernuum , opisanego przez T re u b a (przedrostek prosty, bardzo m ały, z trzech części złożony, przew ażnie nadzie­

mny, na zielono zabarw iony, z zewnętrznem ugrupow aniem organów płciowych) i Lyco- | podium annotinum F an k h au sera i B ru ch ­ m anna (przedrostek na ziemi leżący, w ielko­

ści laskowego orzecha, nie rosczłonkow any,

podziem ny, bez chlorofilu, z w ew nętrznem ugrupow aniem organów płciowych), m ogły- | by naprow adzić nas na myśl, że przedrostki, znalezione przez ostatnich dw u badaczy, nie należą v c a le do rodziny widłaków, gdy-

by nie ta okoliczność, że przedrostek, opisany j przez F an k h au sera, znajdow ał się w z wiąz- ! ku z m łodą roślinką. Z tego pow odu — j e ­ żeli powyższe opisy są zgodne z praw dą — j należy przyjąć że p rzedrostki w idłaków eu­

ropejskich rozw ijają się w odm ienny spo­

sób i inną posiadają postać, aniżeli przedro-

*) Podobny g rzy b znaleziony został przez Sande- becka w przedrostku skrzypów (Equisetum ) i opisa­

ny przez tegoż pod nazw ą P y th iu m E quiseti w Bei- traege zur Biologie d er Pflanzen von F erd . Cohn.

1875.

stki widłaków egzotycznych, do których na­

leży Lycopodium cernuum . P rzypuszczenie to ma pew ną podstawę, ze względu n a to, że w ostatnich czasach w pływ w arunków zew nętrznych uznany został za czynnik b a r­

dzo ważny przy rozw oju istot ożywionych, głów nie zaś p rzy kształtow aniu się św iata roślinnego.

Pom im o je d n a k tak w ybitnych różnic b u ­ dowy, będące w mowie przedrostki L yco­

podium cernuum i annotinum , przedstaw ia­

j ą godne uw agi podobieństwo z tego wzglę­

du, że oba zaw ierają je d e n i ten sam g atu ­ nek grzyba, któ ry wszakże nie w yrządza swemu gospodarzowi żadnej szkody i k tóry w edług T reuba powinien być raczej za to­

w arzysza pożytecznego, aniżeli za pasorzyta uważany. W ja k i sposób grzyb ów dostaje się do w nętrza przedrostka, ani Treub ani B ruchm ann zauw ażyć nie byli w stanie. To tylko pewne, że kom órki, grzyb ów zaw ierają­

ce, niczem się nie różnią od innych kom órek, protoplazm a ich nie obumiera.—j a k to zw y­

kle byw a z protoplazm a kom órek zarażo­

nych,—ją d ro kom órki w ystępuje bardzo wy-

■ raźnie i żadnym zmianom patologicznym nie ulega ‘). Oczywiście m ainy tu do czy­

nienia ze współką, założoną w celach zobo- pólnój korzyści.

I M A H C I P KARTOFLE

I J E J STOSUNEK

DO CHORÓB ZARAŹLIWYCH W OGÓLNOŚCI.

1’KZEZ

prof. Edwarda Strasburgera.

(Ciąg dalszy).

A teraz p rzyjrzy jm y się pow staw aniu za­

rodników na w ybiegających nazew nątrz strzępkach grzybkowych, abyśmy przez to poznać mogli w arunki, które przyczyniają się skutecznie do szybkiego ich rospraszania.

S trzępka, m ająca w ydać zarodniki, rozgałę­

’) D r II. Bruchm ann: Das P ro th aliu m von Lyco- podium . N achtrag (Bot. C e n tra lb la tt, T. XXI str.

i 309).

W SZECHŚW IAT.

zia się w górnej swej części, na kilk a odnóg zwykle. G rubość strzępki od spodu k u je j w ierzchołkom zm niejsza się. K ońce poje- dyńczych gałązeczck strzępki pęcznieją tak, iż na ich w ierzchołkach pow stają banieczki, kształtu cytryny. G dy każda tak a cy try n k a dosięgła ju ż ostatecznej swój wielkości, od­

grodzoną zostaje od gałązki, na którćj wy­

rosła, przez ściankę poprzeczną. G ałązk a rośnie w tedy dalej, w bok od tej przegródki,

P h y t o p h o r a i n f e s t a n s . A — strzęp k i zaro- dnikonośne, w ychodzące ze szparek na dolnej po­

w ierzchni liścia kartofla. B — zarodnik. C — zaro­

d n ik dzielący się. D — pływ ka.

lecz w m iarę dalszego swego w zrostu sk rz y ­ w iony nieco k ieru n e k zam ienia się na osio­

wy, tak, iż w ierzchołkow a przedtem cy try n ­ k a na bok odsuniętą zostaje; na w ierzchu przedłużonej w ten sposób gałązki nowe tw orzy się nabrzm ienie, now a pow staje cy­

try n k a. W tak i sposób n a każdem odgałę­

zieniu strzępki zarodnikow ej pow staje po kilk a cytrynkow atych baniek, je d n a po d ru ­ giej. N abrzm ienia te w życiu grzybka, są za­

rów no owocem j a k i nasieniem , z którego no­

wy grzybek w yrosnąć może, a więc utw orem , k tó ry nauko wo zowiemy z a r o d n i k i e m lub s p o r ą . Doj rzałe zarodniki odpadaj ą z wszel­

ką łatwością od swego trzo n k a czy też szy- p ułki; najlżejszy przeto w ietrzyk unosi je i rozrzuca dokoła, deszcz zaś otrząsa je i zrzu ca czy to n a sąsiednie listki czy na zie­

mię, a także w k roplach swych w prost na niższe liście i n a ziemię przenosi.

K iełkow anie zarodnika odbywać się może jed y n ie, gdy pow ietrze ma dość w sobie w il­

goci. Jeśli spora zetknie się z k ropelką wo­

dy, to pod jó j dobroczynnym wpływem p rzekształca się ju ż po p a ru godzinach, ba n aw et —■ p rzy odpow iednio wysokiej tem pe­

ra tu rz e —ju ż po upływ ie godziny na drobne p ł y w k i , t. j . n a ciałka, m ające własność sa­

m odzielnego żeglow ania w wodzie. _{O O} P ro to - plazm atyczna zaw artość spory rospadła się przytem na nieokreśloną ilość (najczęściej

do 16) sam oistnych pływ ek. N astępnie pę­

k a zewnęti-zna b łonka zarodnika na w ypu- klonym biegunie cytrynkow atego ciała, a od­

dzielne części w ychodzą, w ysypują się. P r z y j­

m ują one w wodzie k ształt gruszko waty, bliższe zaś ich zbadanie odkryw a obecność p ary rzęs, wychodzących z jedn ej strony ciałka każdej pływ ki, w dw u w prost przeci­

wnych kierunkach. R zęski te, niesłychanie delikatne a cienkie, w net poczynają się po­

ruszać, a w yw ijając niemi odpowiednio, pły w k a oddala się i bieży swobodnie w wo­

dzie. P o pew nym je d n a k czasie, pły w k a przestaje się poruszać, trac i ruch. Z auw a­

żyć tu muszę mimochodem, że przyom ów io- nein powyżej tw orzeniu się pływ ek roślin­

nych, spotykam y się ze zjaw iskiem , wielce ciekawem , a pośród roślin niższej organiza- cyi bardzo pospolitem; mam tu im m yśli po­

w staw anie poruszających się swobodnie sa­

m odzielnych elem entów roślinnych. Z jaw i­

sko to zdum iewającem wydać się może czło- wiekow i niew tajem niczonem u w te piękne spraw y przyrody, gdyż zw ykł on w yobra­

żać sobie rośliny, j ako zasadniczo wszelkie­

go ru c h u samoistnego pozbawione. I rze­

czywiście, daw niej sądzono, że zdolność do ru ch u w yłączną je s t własnością św iata zwie­

rzęcego. Że je d n a k tak nie jest, dziwić nas

obecnie nie pow inno, skoro dziś powszechnie

I wiadom o, że w obu państw ach żywój przy-

I rody taż sama substancyja: zaródź czyli pro-

W SZECHŚWIAT. 3 2 9 toplazm a, stanowi zasadniczą m ateryj ą wszel­

kiego życia. Z arodniki, z których pow sta­

waniem na strzępkach zew nętrznych P h y - topthory zapoznaliśm y się powyżej, mogą.

w pew nych w arunkach w prost •— bez prze­

chodniej formy ply wkowej— kiełkow ać, wy­

puszczając bezpośrednio w ypuklający się coraz to znaczniej w yrostek, w formie wo­

reczka czy rureczki. D zieje się to wtedy, gdy zarodnik spoczywa na pow ierzchni wo­

dy; przeciwnie, zarodniki zanurzone całko­

wicie w wodzie, rospadając się, tworzą, re ­ gularnie opisane wyżej pływ ki. P o półgo- dzinnem mniej więcej żeglow aniu, pływ ki zatrzym ują się w miejscu. P rze z cały okres pływ ania śród wody, b yły one gołem i b ry ł­

kami zarodzi a obecnie odziew ają się (pokry­

w ają) dokoła cienką w arstw ą błonnika, sta­

ją c się w skutek tej zm iany zw ykłą ju ż ko­

m órką roślinną. W y tw o rzo n y z takiej pływ ­ ki okrągły zarodnik w tórny, kiełkuje dalej w ten sam sposób, j a k to czynić może nie­

kiedy zarodnik pierw otny. W ypuszczone przez sporę nazew nątrz o d r o s t k i przy le­

gają w net do nabłonka liści, na jak ich się znajdą i ostrze swego w ierzchołka zw racają ku nabłonkowym kom órkom . P o p aru go­

dzinach cieniutkie w ypuklenie młodego kieł­

ka w drążyło się w ściankę zew nętrzną na­

błonka, a po dalszych p aru .godzinach, ścian­

ka ta na wskroś przeszytą zostaje. W n et w zrasta i um acnia się koniec kiełka we wnę­

trzu nabłonkow ej kom órki, jednocześnie zaś zew nętrzne części wydłużonego kiełka opró- żnionemi zostają z zaw artości. Protoplazm a, przez cieniutki kanalik łączący, przelew a się całkowicie do środka; zarażenie nieszczęsne­

go liścia je s t czynem spełnionym . M łody kiełek grzybkow y rozrasta się w komórce nabłonkow ej, by, przebiw szy się przez we­

w nętrzną je j ściankę, módz w m iędzykom ór­

kowej osiedlić ^ię przestrzeni. T am , gdzie kiełek, w ypuszczony przez sporę, napotkał na otw ór sznurkowy, m ógł oczywiście posłu­

żyć się tą otvVa>rtą drogą, aby się dostać do w nętrza. P o k ilk u dniach zaledw ie, grzy­

bek, k tó ry złośliwie we w nętrzu rośliny w sposób powyższy osiedlić się zdołał, może ju ż owocować.

J a k dalece pomyślne w arunki w pływ ać tu mogą i muszą na szerzenie się i potęgo­

wanie zarazy, możemy sobie teraz dokładnie

przedstaw ić. Powiedzieliśm y, że gdy po­

w ietrze je s t wilgotne, z każdego otw orka szparkowego dolnej pow ierzchni liścia w y­

chyla się w obrębie plam ek b runatnych po jed n ej lub po kilk a naw et strzępek zaro- dnikodajnych. P om ijając w liściu powierz­

chnię górną, zatrzym ajm y się tylko na dol­

nej. C entym etr kw adratow y tej pow ierzchni liścia w ykazuje conajm niej 26000 szparko­

wych otworów. Jeśli przyjm iem y, że k a­

żdej szparce odpow iada pięć choćby tylko zarodników , siedzących na strzępkach grzyb­

kowych — co nie je s t cyfrą zawysoką, — że dalój z pojedynczego zarodnika po ośm ty l­

ko tw orzy się pływ ek, to doniosłym i wymo­

wnym wynikiem liczbowego takiego rachun­

k u będzie, że każdy centym etr kw adratow y zarażonej pow ierzchni liścia, przy w arun­

kach sprzyjających, pokryw a się na dolnej tylko stronie przeszło stutysięcznym tłumem zarodników , z których więcej niż m ilijon w ytw orzyć się może pływ ek, t. j . zdolnych do nowego życia zarodków grzybkowych!

K ażdy z tych życia rozsadników może po k ilk u dniach w ydać now y m ilijon pływ ek nowego pokolenia, a to nam dostatecznie tłum aczy szybkie, nagłe— rzec można—ros- pościeranie się groźnej „ z ara zy .'-

Prócz liści, z postępem czasu podlegają jeszcze chorobie korzonki liści i części łodygi; tk an k a ich zam iera w śród tych sa­

mych okoliczności, w ja k ic h zagładzie ule­

gają liście. Jak o ogniska dalszej zarazy wszakże, tak korzonki ja k łodygi, mniej są niebespiecznemi, gdyż ilość szparek je s t tu znacznie mniejszą. Szybko lub powoli—za­

leżnie od pogody — brun atn ieje i czernieje całe pole kartofli. G dy nastąpi pogoda su­

cha, zsycha się i roskrusza m artw a, stoczo­

na nać kartoflana na całym spustoszonym obszarze, gdy zaś pow ietrze panuje wciąż dżdżyste, gniją te zw łoki roślinne, dokoła woń szerząc w strętną.

S trzępki zjadliw ej P h y to p h th o ry nie roz-

| rastają się bynajm niej przez łodygę w dół, aż do bulw , będących celem naszej upraw y.

Podziem ne te części, czyli „kartofle“, zarażo- nem i zostają raczej przez spory grzybka, które na ziemię spadły lub spłókane zostały.*

A by je d n a k zarażenie tu zajść mogło, muszą koniecznie pewne nieodzowne istnieć wa-

i

runki. Zdarzyć się rów nież może, iż przy

chorej naci, kartofle same, t. j . bulw y, pozo- [ staną zdrowotni. O czywiście i w tym w y­

padku zbiór w ypadnie gorzej co do ilości, gdyż w zielonych częściach nadziem nej na­

ci, a nadew szystko w liściach, pow staje mą­

czka (s k ro b ia ) k arto fla, stanow iąca ów z praktycznego życia znany krochm al; stąd dopiero w zm ienionej nieco postaci, ja k o cu­

kier, w ytw orzona i gotow a m ateryj a n ap ły ­ wa do bulw , by się tam znow u na krochm al zamienić. Im później liście kartofla naw ie­

dzone zostaną przez chorobę, im wolniej ta ostatnia postępuje, tem m niejszą je s t strata, ja k ą ro ln ik ponosi na uszczupleniu zbioru.

W najw iększej liczbie przypadków , gdy choroba mocno je s t rozw in iętą w częściach zielonych, zaraza przenosi się i n a bulwy.

Ł atw ą je s t do stw ierdzenia rzeczą, że pom ię­

dzy drobnem i cząsteczkam i, stano wiącemi w ierzchnią w arstw ę ziemi ornej, pod chore- mi naciam i kartoflanem i, znajd u je się obfi­

tość w ielk a zarodników P h y to p h th o ry . Do bulw przedostają się one z w siąkającą wodą.

Jeśli zdrow e zupełnie kartofle zakopiem y w ziemi na k ilk a centym etrów głęboko, to, gdy z w ierzchu ziemię liśćmi chorem i p rzy ­ kryjem y i stale a um iarkow anie będziemy podlewać, przekonać się ju ż po krótkim cza­

sie będziemy mogli, iż bulw y dotknięte zo­

stały chorobą. K iełk i grzybka, biorące po­

czątek z zarodników , przeb ijają się przez b ru n a tn ą w arstw ę korkow ą, stanow iącą skórkę (obierzynę) kartofla, ta k samo zupeł­

nie, ja k to czynić potrafią względem nabłon­

k a liścia. C horoba i tu taj szerzy się dokoła m iejsca zarażonego. G rzybnia i-ozrasta się m iędzy w ielkiem i kom órkam i bulw y, w ypeł- nionem i ziarnk am i krochm alu, podobnie, ja k się ro z w ija ła w m iędzykom órkow ych liścia przestrzeniach. P o w ierzch n ia chorej bulw y w ykazuje b ru n a tn a we, trochę zapa­

dnięte, pom arszczone plam ki różnej w ielko­

ści. Z bulw , o ile te nigdzie nie są skale­

czone, żadne n azew nątrz nie w ybiegają strzępki, zaro d n ik i się tu nie tw orzą, gdyż do owocowania nietylko w ilgoci lecz obfite­

go także dostępu p ow ietrza potrzeba. Skoro wszakże schorzałą bulw ę w ydobędziem y z ziemi, roskrajem y, a części pokrajanego kartofla pod kloszem um ieścim y, w net po­

k ry w a ją się pow ierzchnie świeżych p rzek ro ­ jó w licznemi strzępkam i zarodnikow em i. Je - |

3 3 0

i śli cały, nieuszkodzony kartofel długo w wil- gotnem pozostaw ać będzie pow ietrzu, to wreszcie strzępki zarodnikonośne mogą się naw et przez w arstw ę brunatną, korkow ą, przedrzeć i nazew nątrz w ystrzelić. P rz y zbiorze t. j. przy kopaniu kartofli, choroba w bulw ach niczem się niem al nie ujaw nia i do jej uw idocznienia potrzeba, aby pora dżdżysta trw a ła przez czas bardzo długi, gdyż wtedy, w ziemi jeszcze, choroba w swym rozw oju w yw ołuje zupełne gnicie kartofli.

Niestety, w m iejscach w ja k ic h zazwyczaj przechow yw ane są kartofle przez zimę, cho­

roba najczęściej dalej się posuw a i często jaknajw iększe zrządza szkody. N iejednem u zapew ne wiadomo z gospodarskiego doświad­

czenia, że w latach, w których powszechnie na kartofle grasow ała zaraza, ziem iopłody te, w piw nicach szczególniejszą do gnicia m ają skłonność. P rzeg niłe kartofle, gdy przeschną, marszczą się i zapadają do środ­

ka, kruchem i jednocześnie się stając; p rzy dłuższej natom iast wilgoci zm ieniają się na cuchnącą, mazistą, j a k przegnojony nawóz masę. Nawiedzone przez grzybnię P h y to ­ ph th ory bulw y kartoflane niezdatnem i są do stołu na pokarm ; kartofle takie mogą być j e ­ dnak użyte na cele techniczne. M ikroskopo­

we bowiem badanie stw ierdza, że ziarna k ro ­ chm alu, stanowiące głów ną treść zaw artości kartofla, przez czas bardzo długi opierać się mogą zniszczeniu czy roskładow i, tak, że na­

w et m azista, zgnojona masa, otrzym ana z przegnicia chorych kartofli zawriera dużo tych ziarn skrobiowych. Że zaś m ączka ta, ziarn isty ten krochm al, właśnie najbardziej cenną w kartoflach je s t częścią składow ą, szkoda przeto istotnie wszelką chorą bulwę odrzucać ja k o pozbawioną w artości. Z ara­

żone więc grzybkiem kartofle, należy suszyć w m iejscach przew iew nych, na sionce wy­

stawionych, poczem zaw arta w nich m ączka może odpowiednie znaleść spożytkowanie p rzy fabrykacyi gorszych gatunków k ro ­ chm alu i t. p. mączek, oraz dekstryny, sp iry ­ tusu i t. d.

J a k to ju ż okazaliśm y poprzednio, z a ro ­ dniki grzybka naszego k iełk ują zaraz, o ile m ają dostatek wilgoci. O dw rotnie, zarodni­

ki przechow yw ane w suchości tracą po u pły­

wie k ilk u tygodni swą zdolność do kiełko-

| wania. W yłączoną je s t tedy możliwość, N r 2 1 .__

W SZECHŚW IAT.

N r 21. WSZECHŚW IAT.

ażeby choroba m ogła u nas zim ować z roku

na rok, dzięki p rzetrw an iu tych zarodników , j Inne, blisko z P h y to p h th o rą spokrew nione, podobnież pasorzytniczo na roślinach żyjące a choroby pow odujące grzybki, zimować mogą snadnie zapośrednictw em zarodników trw ałych, w ytw arzanych drogą płciową.

Oczywiście podobnych urządzeń doszukiw ać się w ypadało i tutaj, dla P h y to p h th o ry . A n ­ gielscy badacze odkryli wrzekom o płciowe

powstawanie zarodników trw a ły c h , we­

w nątrz chorego liścia ja k o b y zachodzące, de B ary jed n ak , którego uznanej powadze stanowczo zaw ierzyć możemy, w ykazał, że owe w ykrycia dotyczyły ustrojów , żadnego z chorobą „zarazy“ zw iązku niemających.

Skoro zaś P h y to p h th o ra nie posiada własno­

ści utrw alan ia swego bytu na czas zimy przez w ydawanie odpow iednich zarodników trw a ­ łych, m usiałaby niechybnie zginąć za n ad ej­

ściem mrozów zimowych, gdyby je j od nie­

uchronnej zagłady nie rato w ała zdolność zachow yw ania życia w bulw ach kartofla­

nych, przez nią zarażonych. S trzęp ki P h y ­ tophthory we w nętrzu przechow yw anych po piw nicach i t. p. kartofli, rosną i w ydłużają się w czasie zimy; tu i owdzie uda im się wydostać na pow ierzchnię, co się najczęściej przy trafia na „oczkach"; w tedy następuje w ytw arzanie zarodników , a to w ystarcza, by zaraza na coraz to nowe przechodziła kartofle. T ym sposobem, z wiosną grzybek znów dostaje się na pole. T u łatw o zdarzyć się może sposobność, by grzybek znalazł m o­

żność owocowania i rozrzucania swych za­

rodników . D e B a ry dow iódł zresztą, że n i­

teczki grzyba z bulwyr, rosnąc ciągle, przejść mogą na m łody pęd kartoflany i zarazić w ten sposób m łodocianą roślinkę, która w net b runatnieje i w m łodym w ieku obu­

miera. Jed e n chociażby tylko pęd taki m ło­

dociany w ystarcza do w ytw orzenia form al­

nego ogniska zarazy, z którego zrazu powo­

li, później coraz to szybciej choroba wkoło się szerzy. Nie ulega wątpliwości, że mo­

żna, chore naw et zasadziwszy kartofle, otrzy­

mać zupełnie zdrow e zielone rośliny. Dane w arunki mogą bowiem sprawić, iż cały no­

wy urodzaj, pomimo użycia chorego m atę-

ry ja łu do sadzenia, zdrow ym najzupełniej będzie. N iew ątpliw ym z drugiej je d n a k sti-ony je s t faktem , że de B arem u udało się

z kartofli chorych w yprow adzić pojedyńcze zarażone pędy, a oczywistem je st ju ż prze­

cie, że je d n a tak a chora roślinka zarazić mo­

że całe pole, a naw et okolicę całą na zna-

| cznej przestrzeni. Rzecz się ma w tym wy­

padku zgoła nie inaczej, j ak wtedy, gdy po- jedyńczy w ypadek zawleczonej cholery sta­

je się rozsadnikiem strasznej, szerokie obsza­

ry pustoszącej klęski. Nie je s t bynajm niej nieodzownem, żeby strzępki P h y to phth ory z chorych zasadzonych kartofli rospościerać się wszędzie m iały na świeże pędy; możli­

wość je d n a k takiego przenoszenia się choro­

by istnieje, a więc jasnem jest, że bez pośre­

dnictw a zarodników trw ały ch choroba przez zimę może się u nas przechować. W ażny środek ochronny, w ynikający z właściwego rozpoznania przyczynowej n atu ry choroby, nastręcza się przeto n a tym znów punkcie:

aby clo sadzenia używać jedy nie kartofli (bulw), zupełnie zdrowych. Niestety, przy najw iększej naw et uwadze w tym kierunku, zajść jeszcze może wypadek, że pojedyńcze na kartoflu plam y tu i owdzie przeoczonemi zostaną, a więc, że m iędzy innemi chore tak­

że bulw y w ziemi się znajdą. Zapobiegać też rozw ojow i choroby można skutecznie w czasie zimy, przez trzym anie kartofli w miej - scu możliwie suchem i chłodnem , gdyż tym sposobem choroba przynajm niej się og rani­

czy i z kartofli, któreby nią były dotknięte, nie przeniesie się n a inne, zdrowo zebrane.

P ró cz tego, w w arunkach, które sprzyjają dobrem u przechow yw aniu się przez zimę kartofli, rozwój grzybka naw et we w nętrzu chorej b ulw y zostaje niekiedy pow strzym a­

ny. Z darza się w tedy i to naw et, że zdrow a część kartoflanej bulw y odgradza się od czę­

ści chorej przez podobną w arstw ę korkow ą, ja k ta, k tó ra stanow i zew nętrzną łupinę.

W raz ze zw iększającą się wilgocią, niteczki grzybka mogą przebijać w ytw orzoną w ten sposób w arstw ę ochronną; niczem w tedy nie tam ow ana choroba, posuwa i rosprzestrzenia się dalej.

( d . c. n.)

3 3 2 W SZECHŚW IAT. N r 21.

Korespondencie Wszechświata,

P u b l i c z n e d o r o c z n e p o s i e d z e n i e A k a d e ­ m i i U m i ej ę t n o ś c i w K r a k o w i e , d n i a 4 M a j a 18?5 r.

Tegoroczne uroczyste posiedzenie A kadem ii Umie­

jętn o ści w Krakowie, z powodu niedzieli p rz y p a d a ­ jące j 3 Maja, odbyło ' się w dniu i tego m iesiąca.

Zwyczajem la t poprzednich p rzybył n a tę uro czy ­ stość ze Lwowa zastępca P ro te k to ra A kadem ii JCW . arcyksięcia K arola-Ludw ika, J E . h r. A lfred Potocki.

W obec licznie zebranej publiczności, członków A ka­

dem ii, oraz znakom itszych osób m iejscow ych, zagaił on to posiedzenie w im ieniu P ro te k to ra . P rzez odda­

nie h o łd u p racy naukow ej la t poprzednich A kadem ii, w itał on to ognisko statecznych, a wysoce pow ażnych usiłow ań w ta k licznych k ieru n k ach w iedzy i badań naukow ych, w którem , w nieprzerw anej pM m ości cichego a w ytrw ałego tru d u , ro k przeszły pracu je na obecny, a obecny na przyszły. P lon zatem nau­

kowej p ra c y tak iej nie da się w ykazać m ia rą jed n o ­ rocznych postępów, lecz może być ty lk o oceniony sum ą wypadków osiągniętych z p ra c długoletnich, k tó ry ch chlubne dow ody sk ład ała dotychczas Aka- dem ija nasza. W te m też leży rękojm ia tego, że in- sty tu cy ja ta , ja k d o tąd ta k i zawsze odpowie szlache­

tn y m intencyjom najwyższego je j założyciela i ser­

decznym życzeniom kraju.

O dpowiedział n a to przem ów ienie P rezes A kade­

m ii D r J. M ajer. D ziękując za w yrazy w ypow ie­

dzianego uznania, a zarazem za dowody szczerej ży­

czliwości i opieki, jak ich in sty tu cy ja ta doznaw ała i doznaje od swego P ro tek to ra, zaznaczył on te d ro ­ gi, jak iem i ognisko nauki dąży ć pow inno do osią­

gnięcia ostatecznego swego celu, k tó ry nie w owo-

cach p racy jednorocznej, lecz w dalekiej dopiero wi­

dnieje przyszłości. Mowa czcigodnego Prezesa, pod­

nosząca znaczenie w naszem społeczeństw ie p racy [ n a polu nauk ścisłych, b y ła zarazem i p rogram em p ra c przyszłych A kadem ii, k tó ry je j te n sędziwy | a niespracow any n esto r nauki polskiej n ak reślił. Za-

w ie ra ła ona p rz y te m niejednę cenną i zbaw ienną J wskazówkę d la przyszłego n au k i kieru n k u , a zara- ' zem i dla p racy nowego pokolenia, którem u zalecał on przedew szystkiem w ytrw ałość, w yrozum iałość dla p ra c drugich, a surow y sąd w ocenianiu p ra c wła-

snycb.

Z kolei p orządku w ytkniętego p rogram em te j uro-

czystości, zab rał głos S ek retarz g ieneralny Ak. h r. i St. Tarnow ski. O dczytał on obszerne spraw ozdanie !

z ruchu, p racy i czynności członków A kadem ii, oraz jej kom isyj. O dkładając szczegółowe z te j części spraw ozdanie do osobnego m iejsca, przytoczym y tu 1 ty lk o w iadom ości niektóre, w ięcej ogólne, dotyczące składu i zm ian zasziłych w A kadem ii w o statn im ro ­ ku, tudzież ofiar i darów złożonych jej w tym że cza­

sie od osób pryw atnych.

D alsze kierow nictw o i przew odnictw o A kadem ii U m iejętności, głosem jednom yślnego w yboru doko­

nanego w L istopadzie roku zeszłego, powierzonem zostało na dalsze trzechlecie D-rowi J. M ajerowi, k tó ry ponow nie pow ołany został na je j Prezesa. Na tem że posiedzeniu listopadow em zam ianow ała Aka- dem ija członkam i czynnym i w w ydziale pierw szym prof. M aryjana Sokołowskiego, w w ydziale drugim prof. Zakrzew skiego i Smolkę. Na ezłonka zag ran i­

cznego w ydziału trzeciego powołano prof. N enckie­

go. Członkam i korespondentam i zam ianow ano dla pierwszego D-ra K alinę, dla w ydziału drugiego prof.

Paw lickiego i D -ra K ubalę. Z m arli w ubiegłym ro ­ ku członkowie czynni: G. P iotrow ski i St. Koźmian.

Z rzędu członków korespondentów śm ierć zab rała w ty m czasie h r. A. Uwarowa, oraz członków n ad ­ zw yczajnych: radcę Borońskiego, Ks. B ra ta n k a se­

n a to ra Hoszowskiego i h r. St. Wodzickiego. Ze sty- pendyjów, któ re A kadem ija w ty m roku rozdała, pierw sze zajm ują miejsce stypendyja z fundacyi im ien ia Gałęzowskiego. Z funduszów ty c h udzielo­

no dw a stypendyja po 2000 fr. prof. Z iem bie i D-rowi Hanuszowi; dwa drugie, po 5000 fr. otrzym ali D r Lachow icz, docent chem ii w U niw ersytecie lwow­

skim i D r Olearski, docent fizyki w U niw ersytecie Jagiclońskim . Z darów, które, dzięki pryw atnej ofiarności w płynęły w roku ubiegłym , zaznaczył Sekretarz A kadem ii d ar m istrza Ja n a M atejki, p o rtre t J. Kochanowskiego; d ar pani M arszałkowi- czowej obejm ujący biblijotekę złożoną z 6000 to ­ mów; zbiór dzieł botanicznych będący spuścizną po ś. p. profesorze Jundzille; wreszcie, liczne rękopism y po ś. p- K otłubaju, p rzesłane przez wdowę po auto­

rze. N akoniec zapis zm arłego w W iedniu ś. p. B ar­

czewskiego, wynoszący 50000 zł. r , w posiadanie k tórego A kadem ija dotychczas nie weszła.

Nastąpił odczyt prof. Kazimierza Morawskiego

„Słowo i natchnienie w rzymskiej poezyi“, w którym autor dał obraz porównawczy poezyi starożytnej i spółczesnej.

Po odczycie tym, przyjętym żywemi oklaskami, Prezes Akademii ogłosił nazwisko autora pracy uwieńczonej na konkursie imienia Lindego. W za­

pieczętowanej kopercie znajdowała się karta z pod­

pisem Dra J. Hanusza, docenta wszechnicy wiedeń­

skiej.

Na zakończenie posiedzenia odczytał S ekretarz A kadem ii nazw iska uczonych, których w ydziały A kadem ii w y b rały na kandydatów n a członków. W y­

dział filologiczny w ybrał na k an d y d ata na członka czynnego, prof. N ehringa. kandydatów na człon­

ków korespondentów prof. Ćwiklińskiego i dyr. Sa- molewicza. W ydział m atem atyczno-przyrodniczy na kandydatów na członków czynnych w ybrał prof.

Janczew skiego i prof. F rankego; na k a n d y d a ta na członka zagranicznego D raM ertensa,prof. politechni­

ki w Gracu.

G. O.

WSZECHŚWIAT. 3 3 3 P o s i e d z e n i e K o m i s y i a n t r o p o l o g i c z n e j

A k a d e m i i U m i e j ę t n o ś c i , d. 9 M a j a .

D rugie w tegorocznym sezonie zimowym posiedze- dzenie K om isyi antropologicznej A kadem ii U m ieję­

tności odbyło się dnia 9 b. m., pod przew odnictw em D ra J . M ajera. Na porządku dziennym : spraw y bie­

żące od ostatniego posiedzenia; spraw ozdanie z czyn­

ności K om itetu.w ykopaliskm nikow skicli; spraw ozda­

n ie p. G. Ossowskiego z bad ań w jask in iach okolic Ojcowa.

Przew odniczący zagaja posiedzenie udzieleniem sm utnej wiadomości o śm ierci ś. p. T. Żulińskiego, członka czynnego K om isyi i wzywa obecnych do od­

dania czci pracow itej pam ięci zm arłego przez po­

w stanie, poczem Sekretarz K omisyi odczytuje proto- kuł z posiedzenia poprzedniego, a następnie przed­

staw ia prace literack ie nadesłane dla publikacyi w „Zbiorze wiadomości do antropologii krajow ej."

P race te nadesłali: p. Zofija Itokosowska, dodatek do zapisek etnograficznych Jurkow szezyzny; p. W. Dy­

bowski, zbiór pieśni w eselnych z pow iatu Nowo­

grodzkiego i Ihum eńskiego n a Białorusi; p. Seweryn Udziela w L ipniku, m a te ry ja ły do etnografii z Rop­

czyc, gusła, przesądy i zagadki tam ecznego ludu.

P race te postanowiono ogłosić drukiem w rospoczę- ty m już IX i w następnych po nim tom ach „Zbioru w iadom ości1*.

Przew odniczący odczytuje list prof. zoologii przy U niw ersytecie w arszaw skim A. W rześniowskiego, w którym , z powodu przedsięw ziętych spostrzeżeń antropom etrycznych, prosi tenże o nadesłanie mu więszej ilości in stru k cy j pod ty m względem w yda­

nych przez K om isyją antropologiczną A kadem ii, co też postanowiono załatw ić w m yśl życzenia szano­

wnego profesora.

N astępnie Przew odniczący K omisyi okazał dary nadesłane do zbiorów archeologicznych A kadem ii U m iejętności. Ks. Jędrzej P rzy b y ś nadesłał wielki okazały m łot kam ienny, znaleziony na polach wsi Cztllic w okręgu krakow skim . Profesor M ierzyński z W arszaw y złożył w darze za pośrednictw em człon­

ka K omisyi p. G. Ossowskiego, ułam ek m łota diory- towego, znalezionego na polach folw arku R em bielina (gub. Płocka, pow. P rzasnyski), oraz g ro t krzem ien­

ny, znaleziony w pagórku piaszczystym w W ilanowie pod W arszawą. Na szczególniejszą uwagę zasługu­

je te n o statn i okaz, ta k z powodu pięknego i nader udatnego obrobienia, ja k o też ze względu na w ielką rzadkość u nas tego rodzaju zabytków , znanych w naszych stronach zaledwo z kilku egzem plarzy.

Z b io ry A kadem ii U m iejętności posiadają w nim trze"

ci dopiero okaz. Z dwu daw niej znajdujących się w ty ch zbiorach, jed en pochodzi ze wsi Nakwaszy (pow iat Brodzki), jak o znalezisko luźne, a d rugi wy­

d obyty został z k u rh an u w Ostrożcu na W ołyniu.

N astąpiło sprawozdanie z czynności kom itetu w y­

kopalisk m nikowskich. Przew odniczący tego Ko­

m itetu prof. A lth, przedstaw ił w krótkości przebieg ty ch badań, z którego się pokazuje, że K om itet od­

byw ał swe czynności w przeciągu 5-ciu miesięcy, w którym to czasie odbył 20 posiedzeń. Z tych, po­

siedzeń 15 poświęcone były rozpoznaniu a u te n ty ­ czności, a 5 rospraw om o archeologicznem znacze­

niu tychże w ykopalisk. W zakresie kw estyi pierwszej, K om itet po gruntow nem , w szechstronnem zbadaniu w szystkich bez w yjątku przedm iotów w ykopaliska m nikowskiego, przyszedł do niezachwianego prze­

św iadczenia, iż całe to wykopaliska, w całkow itym ich składzie, bez żadnego w yjątku, są najniew ątpli- wiej autentyczne i żadnem u podejrzeniu pod tym względem niepodpadające. Sekretarz tego K om ite­

tu, a zarazem Sekretarz Komisyi, D r J . Kopernicki odczytał szczegółowy a k t zbiorowego orzeczenia członków K om itetu, uznający tę autentyczność, a za­

razem zaw ierający i odpowiedź um otyw ow aną tym , którzy przeciw ko tej autentyczności z zarzutam i w y­

stępowali. Pokazuje się z tego, że uporczywe tw ie r­

dzenia p. A M ortilleta (syna) i kolegów jego pp.

C hantrea i C artailhaea, jak o b y w ykopaliska te były współczesnemi falsyfikatami, a badający stał się ofia­

r ą podstępu, oraz wieści szerzone staran n ie z m iej­

sca, ja k o b y w yroby te chłopcy mnikowscy zrobili, nie m ają żadnej zasady naukow ej. W kw estyi archeo­

logicznego znaczenia, członkowie K om itetu nie p rzy szli do zdań jednakow ych.

Z kolei porządku dziennego, członek Komisyi p.

G. Ossowski zdaw ał spraw ę z badań dokonanych ze­

szłego lata w jaskiniach okolic Ojcowa. Głównym przedm iotem teraźniejszych jego badań b y ła ja sk i­

nia W i e r z c h o w s k a - G ó r n a , we wsi W ierzcho- wiu. Jask in ia ta należy do najw iększych ze znanych w k raju jaskiń. Długość je j do dziś poznana wynosi G34 m. S kłada się ona z kilk u większych kom ór w kształcie obszernych hal, dochodzących do 43 m długości, z k ilk u komór m niejszych, po kilkanaście m etrów długości i licznych chodników i korytarzy, łączących te kom ory w jed n o litą całość jaskiniow ą.

B adania rospoczęte b y ły w 3-ch punktach: w dwu dol­

nych otw orach ja sk in i i sam ym końcu ty ln y m . W ko­

m orach w chodowych zdobyte zostały liczne zabytki po człowieku przedhistorycznym , należące do okresu kam ienia gładzonego, m ianowicie: narzędzia kam ien­

ne szlifowane (m łotki, siekierki, kliny), kam ienio Żarnowe, p ły ty gładzone, osełki, narzędzia krzem ien­

ne łupane (noże, skrobacze) oraz klocki, mnóstwo szczątków ceram iki, stanowiącyoh głównie w yroby garncarskie (naczynia użytku domowego) lepione ręcznie, kształtów mis, kubków, dzbanów i garnków , zdobione ornam entyką w ygniataną

nalepianą, tu ­ dzież paciorki i ciężarki gliniane, oraz je d n a figurka gliniana. Z wyrobów kościanych znaleziono k ilk a­

d ziesiąt okazów, pom iędzy którem i najliczniejsze są szydła, a do rzadszych należą szerokie a płaskie ło­

patki, oraz jed en wisiorek z k ła niedźw iedzia ja s k i­

niowego.

były tu także kaw ałki m ałżowi­

n y U n i o p i c t o r u m i jed en wisiorek z niej w yro­

biony. Razem z te m i w yrobam i znajdowało się

mnóstwo kości zw ierzęcych łupanych, należących

do fauny aluw jalnej, praw ie nam współczesnej (wół,

koń, sarna, jeleń, dzik i t. p.). W w arstwie spodniej

ty ch że kom ór wchodowych znajdowały

kości

zwierzęce gatunków zaginionych, stosunkowo do

przestrzeni w

ilości.

było tu