Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1439
Praca oryginalna Original paper
W wyniku rozwoju antropogennych róde³ emisji zanieczyszczeñ (przemys³, motoryzacja, rozbudowa miast, intensywne rolnictwo) obserwuje siê negatyw-ne skutki ich wp³ywu na stan rodowiska naturalnegatyw-nego. Py³y i dymy przemys³owe oraz spaliny samochodowe zatruwaj¹ce powietrze, glebê i wodê, powoduj¹ tak¿e ska¿enie rolin (3, 12, 22). Wzrastaj¹ca intensywnoæ produkcji rolniczej równie¿ ma w tym udzia³, chocia¿-by tylko przez wzmo¿on¹ chemizacjê uprawy rolin, która przyczynia siê nie tylko do ska¿enia rodowis-ka, ale tak¿e do ustêpowania i zaniku w niektórych rejonach naszego kraju wielu gatunków owadów okre-lanych jako po¿yteczne. Wród nich znaczn¹ czêæ stanowi¹ owady z rodziny pszczo³owatych, które s¹ niezbêdne do prawid³owego funkcjonowania fauny na-turalnej i uprawnej.
Niekorzystne oddzia³ywanie przemys³u i motoryza-cji oraz du¿ych aglomeramotoryza-cji miejskich na rodowisko naturalne jest faktem niezaprzeczalnym (1, 2, 17). Ten negatywny wp³yw wywierany jest, miêdzy innymi, przez emisjê do rodowiska pierwiastków i zwi¹zków toksycznych. Sztandarowym przyk³adem tego dzia³a-nia jest wzrost kumulacji metali ciê¿kich w glebie, wo-dzie, rolinach i innych elementach rodowiska (4, 21, 23, 24).
Pszczo³a miodna (Apis mellifera L.), mimo ¿e jest gatunkiem utrzymywanym i wykorzystywanym przez cz³owieka, jest w sposób bezporedni zagro¿ona nie-korzystnymi zmianami zachodz¹cymi w rodowisku
naturalnym, gdy¿ jej byt jest z nim zwi¹zany nierozer-walnie. Ka¿da rodzina pszczela mo¿e oblatywaæ ob-szar o powierzchni ponad 25 km2, gdy¿ zbieraczki
mog¹ lataæ na odleg³oæ 3-5 km od ula. Z tak du¿ego obszaru przynosz¹ do ula pokarm (nektar, spad i py³ek kwiatowy) oraz wodê i surowce do produkcji propolisu. Dlatego te¿, jeli rodzina funkcjonuje w ro-dowisku ska¿onym, to surowce rolinne wykorzysty-wane przez pszczo³y oraz powietrze, którym oddychaj¹ tak¿e bêd¹ ska¿one, a w wyniku tego równie¿ czêæ tych zanieczyszczeñ bêdzie kumulowa³a siê w ich organizmie (6, 17). Dodatkow¹ przyczyn¹ wzrostu koncentracji metali ciê¿kich w organizmach pszczó³ robotnic jest oczyszczanie w wolu miodnym surowca miodowego z czêci zanieczyszczeñ mechanicznych, a wraz z nimi tak¿e chemicznych, w trakcie jego prze-rabiania na miód (8, 20). Ten aspekt ³¹cznie z nie-doskona³oci¹ systemu wydalniczego owadów, powo-duje kumulowanie siê tych zanieczyszczeñ w znacz-nej iloci w organizmach pszczó³, zw³aszcza robot-nic.
Celem przeprowadzonych badañ by³o okrelenie, w jakim stopniu odk³adaj¹ siê pierwiastki ladowe o w³aciwociach toksycznych (Cd, Cr, Ni, Pb i Se) w organizmie pszczó³ i trutni (w tym samym wieku) oraz czy uzale¿nione jest to od rodowiska ich ¿ycia, a tak¿e, w jakim stopniu pszczo³a robotnica oczysz-cza surowiec miodowy z wybranych metali ciê¿kich (Cd, Cu, Pb i Zn).
Bioakumulacja wybranych pierwiastków ladowych
w organizmie pszczó³ robotnic i trutni
ADAM ROMAN
Zak³ad Higieny Zwierz¹t i rodowiska Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t AR, ul. Che³moñskiego 38C, 51-630 Wroc³aw
Roman A.
Bioaccumulation levels of some trace elements in the organisms of worker bees and drones
Summary
The aim of the study was to indicate whether worker bees and drones accumulate toxic metals. Research was carried out in two areas of Lower Silesia Wroc³aw (industrial region) and Szyd³owice (agricultural and forest region). Toxic elements (Ni, Cr, Pb, Cd and Se) were found in wide ranging concentrations in all the samples. The biological materials were liquidized and mineralized by the microwave method (type MARS 5 CEM), and the ICP technique was applied (ICP AES Varian company) using the analytical hydride program (elements in hydride form) for a quantitative analysis of toxic metal content. Higher concentrations of Ni, Cr, Cd and Pb were found in worker bees bodies whereas higher concentrations of Se were found in drones organisms. The organism of worker bees is a filter that retains from 20.45 (Pb) to 36.36% (Cd) of toxic metals from the raw material of honey during the process of transforming it into honey in the honey-sack.
Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1440
Materia³ i metody
Badania wykonano w dwóch pasiekach stacjonarnych zlokalizowanych w dwóch rejonach charakteryzuj¹cych siê ró¿nym stopniem antropopresji na rodowisko: w rejonie Wroc-³awia (uprzemys³owiony) pasieka dowiadczalna, w rejonie Szyd³owic (rejon rolniczo-leny) ok. 10 km na pó³noc od Brze-gu (opolskie) i ok. 50 km na wschód od Wroc³awia pasieka kontrolna. W obu pasiekach próbki pszczó³ i trutni pobierano z dziesiêciu uli losowo wybranych na pocz¹tku badañ. Pobra-nia wykonano dwukrotnie: pod koniec maja i na pocz¹tku sierp-nia 2004 r. W sumie w ka¿dej pasiece pobrano ³¹cznie do badañ laboratoryjnych po 40 próbek materia³u biologicznego. Mate-ria³em do badañ by³y próbki pszczó³ robotnic i trutni w wieku od 10 do ok. 18 dni, ka¿dorazowo pobierane z ostatniego plas-tra w danym ulu, po 100 sztuk w ka¿dej próbce. Owady umier-cono przez zamro¿enie w temperaturze minus 10°C.
Z tych samych uli, z jednego plastra, pobierano równie¿ prób-ki wie¿ego nakropu (z dolnej czêci
tra) i dojrza³ego miodu (z górnej czêci plas-tra zasklepionej), 5 razy w ci¹gu sezonu, w odstêpach 2-tygodniowych. Pierwsze po-branie wykonano 20 maja, a ostatnie (pi¹te) 15 lipca. Ka¿d¹ próbkê stanowi³o ok. 50 g materia³u, pobieranego do odrêbnych po-jemników plastikowych. W sumie pobrano po 50 próbek nakropu i miodu.
Wszystkie zebrane próbki pszczó³ robot-nic i trutni zosta³y wysuszone (w tempera-turze ok. 45°C). Wszystkie próbki wysuszo-nych pszczó³ i trutni rozdrobniono, a nastêp-nie ka¿d¹ dok³adnastêp-nie wymieszano w celu ujednolicenia przed mineralizacj¹. Poszcze-gólne próbki miodu i nakropu dok³adnie wy-mieszano. Nastêpnie z ka¿dej próbki wyko-nano nawa¿kê o masie 1000 mg (z dok³ad-noci¹ 0,1 mg) do mineralizacji. Nawa¿ki zosta³y rozcieñczone 20 ml roztworu stê¿o-nego kwasu azotowego spektralnie czyste-go (firmy Merck RFN), a nastêpnie zmine-ralizowana technik¹ mikrofalow¹ na mok-ro pod zwiêkszonym cinieniem przy wy-korzystaniu mikroprocesorowej stacji typu MARS 5 firmy CEM (14-stanowiskowym) pod zwiêkszonym cinieniem.
Analizê ilociow¹ materia³u biologiczne-go pod k¹tem zawartoci metali ladowych, takich jak: kadm, chrom, nikiel, o³ów i se-len oraz mied i cynk wykonano spektro-metrem plazmowym ICP sterowanym puterem P-3202 wspó³dzia³aj¹cym z kom-bajnem analitycznym Philips Scientific model PU-7000 oraz nebulizerem ultra-dwiêkowym typu CETAC-5000 AT. Krzy-we kalibracji dla poszczególnych pierwiast-ków wyznaczono przy u¿yciu wzorców klasy ICP specjalnej czystoci (5).
Uzyskane wyniki analiz laboratoryjnych poddano kompleksowemu opracowaniu statystycznemu przy u¿yciu programu kom-puterowego Statgraphics ver. 5.1 z uwzglêd-nieniem rednich, odchyleñ standardowych oraz istotnoci ró¿nic, testem rozstêpu Dun-cana.
Wyniki i omówienie
Realizacja badañ wykaza³a, ¿e w organizmie pszczó³ i trutni skumulowane by³y pierwiastki ladowe o w³a-ciwociach toksycznych w ró¿nych stê¿eniach, a nasi-lenie tego zjawiska uzale¿nione by³o od rodzaju mate-ria³u i rejonu pochodzenia prób, przy czym w miodzie i nakropie by³o ono ni¿sze.
Najwy¿sze stê¿enie badanych metali (oprócz kadmu) wykazano w organizmie pszczó³ i trutni pochodz¹cych z rejonu Wroc³awia, co wskazuje na negatywny wp³yw przemys³u, komunikacji samochodowej i innych czyn-ników antropogennych w du¿ej aglomeracji miejskiej na stan rodowiska naturalnego (tab. 3). Obserwacje te potwierdzaj¹ dane publikowane przez Hoffel (6), z któ-rych wynika, ¿e zawartoæ niektóktó-rych metali ladowych
e n j e l o K a i n a r b o p mBaatdeaniray³ Ni Cr Pb Cd Se I e i n a r b o P Pszczo³y 0,44±0,19 0,19±0,05 0,27±0,12 0,23±0,06 2,81±0,80 e i n t u r T 0,25±0,11 0,18±0,06 0,27±0,10 0,10±0,05 3,50±0,98 II e i n a r b o P Pszczo³y 0,28±0,12 0,24±0,11 0,45±0,17 0,20±0,13 2,32±1,12 e i n t u r T 0,21±0,08 0,23±0,09 0,33±0,14 0,16±0,09 3,97±1,17 e i n z c ¹ £ Pszczo³y 0,36±0,17 a 0,21±0,08 0,36±0,17 0,22±0,10a 2,57±0,97a e i n t u r T 0,23±0,10b 0,21±0,08 0,30±0,13 0,13±0,08b 3,74±1,07b
Objanienia: a, b rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p £ 0,01 Tab. 1. rednia zawartoæ badanych pierwiastków w pszczo³ach i trutniach z kolej-nych pobrañ pochodz¹cych z rejonu rolniczo-lenego (mg·kg1 s.m.; n = 10; x ± s)
e n j e l o K a i n a r b o p mBaatdeaniray³ Ni Cr Pb Cd Se I e i n a r b o P Pszczo³y 0,62±0,32 0,24±0,09 0,62±0,31 0,08±0,04 5,13±1,59 e i n t u r T 0,38±0,35 0,20±0,05 0,52±0,39 0,07±0,09 7,06±2,54 II e i n a r b o P Pszczo³y 0,41±0,20 0,29±0,22 1,02±0,50 0,16±0,04 6,01±2,30 e i n t u r T 0,29±0,36 0,21±0,06 0,43±0,32 0,11±0,06 7,54±1,51 e i n z c ¹ £ Pszczo³y 0,51±0,28 a 0,26±0,16 0,82±0,45A 0,12±0,06 5,57±1,96A e i n t u r T 0,33±0,34b 0,21±0,06 0,47±0,34B 0,09±0,08 7,30±2,04B
Tab. 2. rednia zawartoæ (mg·kg1 s.m.) badanych pierwiastków w pszczo³ach
i trutniach z kolejnych pobrañ pochodz¹cych z rejonu uprzemys³owionego (n=10; x ± s)
Objanienia: a, b, A, B rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie ma-³ymi przy p £ 0,05; du¿ymi przy p £ 0,01
y n a d a B ³ a ir e t a m bRaedjoanñ Ni Cr Pb Cd Se y ³ o z c z s P Wroc³aw 0,51±0,28A 0,26±0,16 0,82±0,45A 0,12±0,06A 5,57±1,96A e c i w o ³ d y z S 0,32±0,18B 0,21±0,08 0,36±0,17B 0,22±0,10B 2,57±0,97B e i n t u r T Wroc³aw 0,33±0,34 0,21±0,06 0,47±0,34 a 0,09±0,08 7,30±2,04A e c i w o ³ d y z S 0,26±0,11 0,21±0,08 0,30±0,13b 0,13±0,08 3,74±1,07B
Tab. 3. rednia zawartoæ (mg·kg1 s.m.) badanych pierwiastków w pszczo³ach
i trutniach z obu rejonów badawczych (n = 20; x ± s)
Objanienia: a, b, A, B rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie ma-³ymi przy p £ 0,05; du¿ymi przy p £ 0,01 (oznaczono ró¿nice pomiêdzy rejonami)
Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1441
w tkankach pszczó³ pochodz¹cych z rejonów uprzemys-³owionych (ska¿onych) mo¿e byæ nawet 8-10-krotnie wy¿sza ni¿ pochodz¹cych z terenów nieuprzemys³owio-nych (nieska¿onieuprzemys³owio-nych).
Niezale¿nie od rejonu pochodzenia prób, kumulacja pierwiastków w organizmach pszczó³ robotnic by³a wy¿sza ni¿ w organizmach trutni, z wyj¹tkiem selenu, którego wiêcej by³o w cia³ach trutni. Nale¿y zaznaczyæ tak¿e, ¿e ró¿nice w koncentracji poszczególnych pier-wiastków miêdzy pszczo³ami a trutniami by³y znacz-nie wy¿sze w materiale pochodz¹cym z rejonu Wroc³a-wia, z wyj¹tkiem kadmu (tab. 3).
Najwy¿sze stê¿enie wykazano dla selenu, którego redni poziom w organizmach trutni pochodz¹cych z rejonu Wroc³awia wynosi³ 7,30 mg·kg1 s.m., by³o to prawie o 24% wiêcej ni¿ w pszczo³ach robotnicach z tego rejonu (5,57 mg·kg1 s.m.). Podobna tendencja zachowana by³a w materiale z rejonu Szyd³owic z tym, ¿e przy ni¿szych wartociach, odpowiednio 3,74 i 2,57 mg·kg1 s.m.
Pozosta³e pierwiastki uwzglêdnione w badaniach w³asnych wykaza³y siê rednim poziomem koncentra-cji, który nie przekracza³ 1,00 mg·kg1 s.m. W pszczo-³ach robotnicach z rejonu Szyd³owic rednie stê¿enie o³owiu wynosi³o 0,36, niklu 0,32, a chromu 0,21 mg·kg1 s.m. (tab. 1). Odpowiedni poziom koncentra-cji metali w pszczo³ach z rejonu Wroc³awia wynosi³: o³owiu 0,82, niklu 0,51, a chromu 0,26 mg·kg1 s.m. (tab. 2). Konfrontuj¹c wielkoci stê¿eñ uzyskane w badaniach w³asnych z danymi innych autorów pre-zentowanymi w dostêpnej literaturze, nale¿y stwierdziæ, ¿e s¹ one znacznie ni¿sze. Podawane przez Szymanow-sk¹-Bielawsk¹ (23) zawartoci o³owiu w pszczo³ach wynosi³y 2,18 mg/kg s.m., a chromu 0,97 mg/kg s.m. Madras-Majewska i Jasiñski (11) wykazali zawartoæ o³owiu w pszczo³ach do 4,76 mg kg1, a inni autorzy (9, 14) przytaczaj¹ jeszcze wy¿sze stê¿enia o³owiu w or-ganizmach pszczó³, które mieszcz¹ siê w przedziale od 12,00 do 607 mg kg1 s.m. (w rejonie hut o³owiu i cyn-ku).
Jedynie kadm okaza³ siê pierwiastkiem, którego wy¿-sze stê¿enie odnotowano w pszczo³ach pochodz¹cych z rejonu rolniczo-lenego 0,22 mg·kg1 s.m., tj. o po-nad 83% wiêcej ni¿ w pszczo³ach z rejonu wroc³aw-skiego (0,12 mg·kg1 s.m.). Podobna tendencja wyst¹-pi³a w przypadku trutni (0,13 Szyd³owice i 0,09 mg·kg1 s.m. Wroc³aw)
tab. 1 i 2. Przyczy-n¹ tego stanu rzeczy mo¿e byæ zbyt du¿a poda¿ kadmu w re-jonach rolniczych wraz z nawozami mineralnymi oraz rodkami ochrony rolin, który z bie-giem czasu ulega kumulacji w glebie
i rolinach (10). Przytoczone dane w³asne s¹ porówny-walne do publikowanych przez Szymanowsk¹-Bielaw-sk¹ (23), która w pszczo³ach robotnicach wykaza³a za-wartoæ kadmu na poziomie 0,26 mg·kg1 s.m., jednak s¹ znacznie ni¿sze od podawanych przez Mullera i Agthe (13) w pszczo³ach z rejonu nieuprzemys³o-wionego wykryli oni koncentracjê kadmu w wysokoci 0,45 mg·kg1 s.m., a z rejonu uprzemys³owionego (Niemcy) 1,51 mg·kg1 s.m. Niestety, na temat zawar-toci pierwiastków ladowych w trutniach brakuje da-nych.
Selen zaliczany jest do biopierwiastków, mimo ¿e jego wy¿sze stê¿enia mog¹ mieæ wp³yw toksyczny na organizm zwierz¹t. Pierwiastek ten wp³ywa na p³od-noæ zwierz¹t, dlatego jest bardzo wa¿ny, zw³aszcza u zwierz¹t reprodukcyjnych. Dlatego te¿ najprawdopo-dobniej w wiêkszym stopniu kumulowany jest w orga-nizmie trutni, które w rodzinie pszczelej pe³ni¹ funkcje rozp³odowe. Natomiast w organizmie pszczó³ robotnic jest w ni¿szych stê¿eniach, gdy¿ nie bior¹ one udzia³u w rozmna¿aniu rodziny.
Uzyskane wyniki badañ wykaza³y, ¿e poziom kumu-lacji metali ciê¿kich w organizmie pszczó³ robotnic by³ wy¿szy ni¿ w organizmie trutni (tab. 3). Prawdopodobn¹ przyczyn¹ tego zjawiska jest oczyszczanie surowca miodowego z czêci zanieczyszczeñ mechanicznych (a ³¹cznie z nimi tak¿e chemicznych) w trakcie jego przetwarzania na miód w wolu miodnym pszczo³y robotnicy. Przed¿o³¹dek z wola miodnego wychwytuje zanieczyszczenia, przekazuj¹c je wraz z pokarmem do jelita rodkowego, gdzie nastêpuje trawienie pokarmu i wch³anianie do hemolimfy. W wyniku ma³ej spraw-noci uk³adu wydalniczego u pszczó³, znaczna czêæ nie-przydatnych dla organizmu pierwiastków odk³ada siê w ró¿nych tkankach i narz¹dach wewnêtrznych pszczó³. Potwierdzaj¹ to wyniki badañ wie¿ego nakropu i dojrza³ego miodu, które dowodz¹, ¿e w nakropie by³o ni¿sze stê¿enie metali ciê¿kich ni¿ w dojrza³ym mio-dzie (tab. 4). W odniesieniu do poszczególnych pier-wiastków stopieñ redukcji zawartoci tych metali by³ ró¿ny i wynosi³ 20,45% w przypadku o³owiu, 25,14% cynku, 26,23% miedzi oraz 36,36% w przypadku kad-mu (tab. 5). Wykazano statystycznie istotne ró¿nice pomiêdzy zawartoci¹ miedzi, cynku, kadmu i o³owiu w wie¿ym nakropie i dojrza³ym miodzie (tab. 5). Wcze-niejsze badania w³asne (18-20) wykaza³y tak¹ sam¹
Tab. 4. rednia zawartoæ badanych pierwiastków w nakropie i miodzie (mg·kg1 s.m.; n = 10; x ± s)
n i m r e T a i n a r b o p k e b ó r p u C Cd Pb Zn p o r k a n miód nakrop miód nakrop miód nakrop miód a j a m 0 2 0,81±0,48 0,52±0,34 0,15±0,11 0,11±0,07 0,39±0,19 0,29±0,16 2,89±1,17 1,97±0,69 a c w r e z c 3 0,76±0,29 0,69±0,37 0,24±0,21 0,20±0,11 0,52±0,30 0,46±0,12 4,22±2,63 3,78±1,68 a c w r e z c 7 1 1,64±0,77 1,14±0,92 0,37±0,25 0,17±0,13 0,44±0,06 0,41±0,34 1,69±0,85 1,20±0,92 a c p il 1 1,92±0,95 1,37±0,71 0,20±0,12 0,15±0,11 0,25±0,06 0,16±0,13 2,15±1,56 0,87±0,37 a c p il 5 1 0,98±0,97 0,78±0,44 0,13±0,09 0,09±0,04 0,59±0,20 0,43±0,27 6,36±3,61 5,12±2,47
Medycyna Wet. 2006, 62 (12) 1442 tendencjê re-dukcji czêci stê¿enia wy-branych me-tali ciê¿kich w trakcie prze-twarzania su-rowca na miód przez pszczo-³y robotnice. Potwierdzili to tak¿e Jab-³oñski i wsp.
(7, 8), którzy, badaj¹c zawartoæ metali ciê¿kich w nek-tarze pochodz¹cym z rolin rosn¹cych w ró¿nych od-leg³ociach od szlaków komunikacyjnych i w miodzie z niego powsta³ym, udowodnili, ¿e w miodzie by³o o po-nad 20% mniej badanych pierwiastków ni¿ w nektarze, z którego zosta³ zrobiony; przy czym wraz ze wzros-tem stê¿enia metali w nektarze procent ich redukcji w miodzie by³ coraz wy¿szy. Jednak organizm pszczo-³y nie jest zabezpieczony przed nadmiern¹ kumulacj¹ metali ciê¿kich, które dostaj¹c siê do niego, w wiêk-szoci s¹ w nim odk³adane. Zale¿noæ miêdzy zawar-toci¹ metali ciê¿kich w miodzie i organizmach psz-czó³ robotnic w swojej pracy wykazali Pratt i Sikorski (16), którzy badaj¹c zawartoæ o³owiu w nektarze na-w³oci i pszczo³ach robotnicach stwierdzili, ¿e je¿eli w nektarze o³owiu by³o 0,2 mg·kg1 s.m., to w pszczo-³ach robotnicach od¿ywiaj¹cych siê miodem z tego nek-taru by³o 1,4 mg·kg-1 s.m., a przy poziomie o³owiu 13,6 mg·kg1 s.m. w nektarze w pszczo³ach wykazali oni 28,1 mg·kg1 s.m.
Miód pszczeli jest produktem spo¿ywczym i dlatego powinien spe³niaæ rygorystyczne wymagania jakocio-we, w tym najwy¿szego dopuszczalnego stê¿enia (NDS) niektórych metali ciê¿kich, jakie okrela Polska Nor-ma dla miodu pszczelego (15). Dlatego te¿ wa¿ne jest, aby pozyskiwaæ produkt o jak najwy¿szej jakoci, jak najbardziej czysty pod wzglêdem toksykologicznym, do czego przyczyniaj¹ siê same pszczo³y robotnice. Wcze-niejsze badania (17) wykonane w rejonie Legnicko-G³o-gowskiego Okrêgu Miedziowego, uwa¿anego za obszar zdegradowany ekologicznie wykaza³y, ¿e miód nawet z takiego rodowiska mo¿e byæ produktem spe³niaj¹-cym wymagania Polskiej Normy, co jest niew¹tpliwie zas³ug¹ pszczó³ robotnic.
Reasumuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e rodowisko ¿ycia ma decyduj¹cy wp³yw na poziom kumulacji pierwiast-ków ladowych o w³aciwociach toksycznych w orga-nizmie pszczó³. W orgaorga-nizmie trutni wykazano wysoki poziom selenu, natomiast w organizmie pszczó³ nic niklu, chromu, kadmu i o³owiu. Organizm robot-nicy pszczo³y miodnej spe³nia funkcjê filtra odbiera-j¹cego z surowca miodowego (w trakcie jego przetwa-rzania na miód) czêæ zawartoci pierwiastków szkod-liwych dla zdrowia (od 20,45% do 36,36% w zale¿-noci od rodzaju pierwiastka).
Pimiennictwo
1.Accorti M., Guardini R., Modi G., Persano-Oddo L.: Urban pollution and honey bees. Apicoltura 1990, 6, 43-55.
2.Balestra V., Celli G., Porrini C.: Bees, honey, larvae and pollen in biomonito-ring of atmospheric pollution. Aerobiologia 1992, 8, 1, 122-126.
3.Curzyd³o J.: Ska¿enie koniczyny czerwonej o³owiem pochodz¹cym ze spalin samochodowych przy drogach regionu krakowskiego. Kraj. Konf. Wp³yw za-nieczyszczenia pierwiastkami ladowymi na przyrodnicze warunki rolnictwa, IUNG, Pu³awy 1978, cz. II, s. 89-95.
4.Dêbowski M., Kucharzewski A.: Ocena zawartoci metali ciê¿kich w glebach Dolnego l¹ska. Zesz. Prob. Postêp. Nauk Rol. 1996, 434, 849-853. 5.Górecka H.: Wykorzystanie spektrometrii plazmowej w badaniach
ekotoksyko-logicznych. Ekologia i Technika 1995, 2 (14), 11-13.
6.Hoffel I.: Schwermetallen in Bienen und Bienenprodukten. Apidologie 1985, 16, 196-197.
7.Jab³oñski B., Ko³towski Z.: Zanieczyszczenia nektaru, miodu i py³ku z rolin przydro¿nych. Pszczelarstwo 1996, 47, 11, 10-11.
8.Jab³oñski B., Ko³towski Z., Marcinkowski J., Rybak-Chmielewska H., Szczês-na T., Warakomska Z.: Zawartoæ metali ciê¿kich (Pb, Cd i Cu) w nektarze, miodzie i py³ku pochodz¹cym z rolin rosn¹cych przy szlakach komunikacyj-nych. Pszczel. Zesz. Nauk. 1995, 2, 129-144.
9.Jêdruszuk A.: Pszczo³y i produkty pszczele jako wskaniki zanieczyszczenia rodowiska naturalnego. Med. Wet. 1987, 43, 6, 352-356.
10.Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastków ladowych. PWN, Warszawa 1993, 96-110, 126-149, 192-209.
11.Madras-Majewska B., Jasiñski Z.: Lead content of bees, brood and bee products from different regions of Poland; Journal of Apicultural Science 2003, vol. 47, No. 2, 47-55.
12.Migula P., Kafel A., Kêdziorski A., Marczak G., Nakonieczny M.: Metale ciê¿-kie w po¿ytkach, produktach i tkankach pszczó³ z rejonów uprzemys³owionych. XXVIII Nauk. Konf. Pszczel., Pu³awy 1991, s. 17-18.
13.Muller S., Agthe O.: The honeybee as an indicator of the levels of lead and cadmium pollution at two locations. Deutsche Tierärztliche Wochenschrift 1988, 95, 8, 328-329.
14.Nikodemska E., Patryn O.: Przypadek zatrucia pszczó³ odpadami przemys³owy-mi na terenie powiatu tarnogórskiego w województwie katowickim. Medycyna Wet. 1972, 28, 6, 358.
15.Polska Norma PN-88/A-77626 Miód pszczeli. Dziennik Norm i Miar nr 8/1988, poz. 19, Wyd. Normalizacyjne ALFA 1988.
16.Pratt C. R., Sikorski R. S.: Lead contents of wildflowers and honey bees (Apis mellifera) along a roadway: possible contamination of a simple food chain. Proceedings of the Pennsylvania Academy of Science 1982, 56 (2), 151-152. 17.Roman A.: Pszczo³y i produkty pszczele jako bioindykatory ska¿enia
rodowi-ska w rejonie oddzia³ywania przemys³u miedziowego (LGOM) i cementowo--wapienniczego (Opole). Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Zoot. 1997, 323, 175-195. 18.Roman A.: Miód pszczeli jako produkt finalny o zredukowanej zawartoci metali ciê¿kich. rodowisko a Zdrowie Dziecka, zbiór prac, Legnica 2004, 114-118. 19.Roman A.: Zawartoæ metali ciê¿kich w nakropie i dojrza³ym miodzie
pszcze-lim. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw, Zoot. LI 2004, nr 501, 297-302.
20.Roman A., Demeñczuk D.: Badania nad zawartoci¹ wybranych pierwiastków ladowych w wie¿ym nakropie i dojrza³ym miodzie pszczelim. Zesz. Nauk. AR im. H. Ko³³¹taja w Krakowie, Seria Ogrodnictwo 2003, zeszyt 25, 19-30. 21.Spiak Z.: Aktualny stan badañ nad zagadnieniem nadmiaru metali ciê¿kich
w glebach i rolinach. Zesz. Prob. Postêp. Nauk Rol. 1996, 434, 769-775. 22.Strusiñski A.: Zanieczyszczenie rodowiska o³owiem spalin samochodowych.
Kraj. Konf. Wp³yw zanieczyszczenia pierwiastkami ladowymi na przyrodni-cze warunki rolnictwa, IUNG Pu³awy 1978, cz. II, s. 97-107.
23.Szymanowska-Bielawska K.: Zawartoæ zwi¹zków mineralnych w ciele pszczo-³y miodnej (Apis mellifica L.). Pszczel. Zesz. Nauk. 1981, 25, 43-49. 24.Zobel J.: Zbiorcze opracowanie wyników pomiarów zanieczyszczeñ py³owych
powietrza atmosferycznego w rejonie sk³adowiska odpadów poflotacyjnych ¯elazny Most. Ekspertyza, PROAT Szczecin 1992, cz. I, 5-12.
Adres autora: dr Adam Roman, ul. Che³moñskiego 38C, 51-630 Wroc³aw; e-mail: adamr@ozi.ar.wroc.pl
Objanienia: a, b, A, B rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie ma³ymi przy p £ 0,05; du¿ymi przy p £ 0,01 (oznaczono ró¿nice pomiêdzy nakropem i miodem)
Tab. 5. Redukcja (%) zawartoci badanych pierwiastków (mg · kg1 s.m.) w surowcu miodowym (n = 50; x ± s)
u C Cd Pb Zn p o r k a n miód nakrop miód nakrop miód nakrop miód m u m i s k a M 2,78 2,11 0,39 0,310 1,21 1,090 13,06 7,38 m u m i n i M 0,09 0,02 0,01 0,002 0,01 0,005 0,23 0,14 s ± x 1,22±0,47A 0,90±0,31B 0,22±0,09A 0,14±0,04B 0,44±0,12A 0,35±0,11B 3,46±1,68a 2,59±1,62b S D N 12,00 0,12 0,50 18,00 a j c k u d e R 26,23% 36,36% 20,45% 25,14% _
