Kontrakty futures jako narzędzia spekulacyjne i osłonowe

Jak już zostało wspomniane, na giełdach terminowych spotyka się dwie grupy uczestników działające w dwóch różnych celach: zabezpieczenia się i spekulacji. Osiągnięcie tych celów może opierać się na wykorzystaniu kontraktu futures. Transakcje

futures¹⁸³ to sformalizowane i wystandaryzowane co do wielkości i terminu dostawy transakcje kupna/sprzedaży zawierane na giełdzie. Kontrakty tego typu są dostępne we wszystkich walutach wymienialnych w terminie od 1 tygodnia do 1 roku. Jest to instrument relatywnie tani dla klienta (jego cena w przybliżeniu, to około 0,1 % wartości transakcji). W sensie ekonomicznym kontrakt futures pełni tę samą rolę co kontrakt

forward, czyli zajmuje się transferem ryzyka wynikającego z fluktuacji kursu walutowego.

Transakcje forwards są bardzo szczegółowo negocjowane, natomiast futures są daleko wystandaryzowane a negocjuje się tylko cenę. Kontrakty futures podobnie do kontraktów

forwards dają podmiotom gospodarczym możliwość skutecznego bronienia się przed

niekorzystnymi zmianami cen na rynku spot instrumentu bazowego, pod warunkiem, że sprawdziły się ich prognozy. W odwrotnej sytuacji firmy poniosą dodatkowe koszty,

183

148 dlatego też zaliczamy tę grupę derywatów do instrumentów o tzw. ryzyku symetrycznym. Zwięzłe porównanie walutowych kontraktów futures i forwards przedstawia tabela 4.3. Zaznaczyć tu jednak należy, że cech różnicujących może być więcej, jeśli weźmie się pod uwagę konkretne przykłady z rynków tych instrumentów. Jednak już na podstawie wybranych na potrzeby tabeli 4.3 dziesięciu cech charakterystycznych, widać istotne różnice między kontraktami terminowymi typu forwards i futures.

Tabela 4.3. Zestawienie porównawczewalutowych kontraktów forward i futures

Cecha różnicująca ^{Walutowy kontrakt}

forward ^{Walutowy kontrakt futures}

Lokalizacja Banki lub dealerzy Finansowe i towarowe giełdy terminowe

Sposób zawierania

kontraktu ^Telefon/fax

Na parkiecie giełdy podczas sesji handlowej Wielkość kontraktu Dostosowana do klienta Wystandaryzowane

Termin dostawy Dostosowany do klienta Wystandaryzowane Partner kontraktu Znany bank lub dealer Izba rozliczeniowa Ryzyko kredytowe Strony kontraktu Izba rozliczeniowa Rozliczenie kontraktu ^{W terminie uzgodnionym}

przez bank z klientem

Codzienne rozliczanie przez izbę rozliczeniową Depozyt zabezpieczający Nie występuje Występuje

Dźwignia finansowa Formalnie nie działa Bardzo wysoka Koszty transakcyjne Wynikające z różnicy kursu

zakupu i sprzedaży

Prowizja brokera ustalona od zamówienia

Źródło: Buckley A., The essence of international Money, Prentice Hall, New York 1990, s. 99.

Obszerniejsze zestawienie porównawcze kontraktów forward i futures zawiera z kolei tabela 4.4.

149

Tabela 4.4. Główne cechy różniące kontrakty terminowe typu futures i forwards

Kontrakty futures Kontrakty forwards

Istnieje lista instrumentów bazowych, na które opiewać może kontrakt terminowy

Instrumentem bazowym może być dowolny przedmiot obrotu rynkowego, indeks, wartość, parametr, zmienna etc.

Umowy zawierane są w sali giełdowej lub za pośrednictwem giełdowego systemu elektronicznego (na ogólnych zasadach)

Umowy zawierane bezpośrednio między partnerami w trakcie bezpośredniej negocjacji (niekiedy za pośrednictwem instytucji finansowej)

Kontrakty wystandaryzowane pod względem ilości instrumentu bazowego, jego cech jakościowych, terminu oraz warunków dostawy

Brak jednakowej standaryzacji parametrów kontraktów poza-giełdowych. Umowy są zawierane na zasadach uzgodnionych między stronami kontraktu

Informacja o parametrach kontraktów jest publikowana w specyfikacji do kontraktu i jest ogólnie dostępną

Informacja o zawartych kontraktach jest poufną, w związku z czym jest niedostępną dla osób trzecich

Ceny kontraktów są przejrzyste i łatwo dostępne Ceny – mniej dostępne lub w ogóle nie dostępne Ceny wszystkich kontraktów ustalane przez giełdę na podstawie

konfrontacji zgłoszonych ofert kupna i sprzedaży

Cena każdego kontraktu jest negocjowana między stronami kontraktu (ewentualnie z udziałem pośrednika)

Giełda ustala dzienny limit wahań cen kontraktów w odniesieniu do cen dnia poprzedniego (z możliwością ich zmian w sytuacjach wyjątkowych, jednak na określonych i z góry znanych zasadach)

Brak ograniczeń co do wahań cen kontraktów, gdyż nie są rozliczane codziennie

Strony kontraktu giełdowego są anonimowe, wszystkie bowiem transakcje realizowane za pośrednictwem Izby Rozrachunkowej giełdy i to Giełda występuje zawsze jako druga strona w zawieranych kontraktach

Strony kontraktu zawieranego na rynku pozagiełdowym znają się nawzajem i ufają sobie, gdyż w tym segmencie rynku zawierane są bezpośrednie umowy terminowe (niekiedy z udziałem zaufanego pośrednika)

Trzy strony kontraktu terminowego: sprzedawca, giełda i nabywca Dwie strony kontraktu terminowego: sprzedawca i nabywca (pośrednik nie jest stroną kontraktu, jego funkcja zazwyczaj ogranicza się do skojarzenia dwóch stron kontraktu)

Czas trwania sesji giełdowej jest ograniczony godzinami pracy oraz dniami pracy w tygodniu, które są z góry znane potencjalnym stronom kontraktu terminowego

Najbardziej popularne kontrakty handlowane całodobowo w systemie elektronicznym. Rzadziej spotykane – w dni robocze w czasie pracy charakterystycznym dla danej miejscowości

150

Tabela 4.4. cd.

Kontrakty futures Kontrakty forwards

Handel kontraktami odbywa się zgodnie z Regulaminem konkretnej giełdy, który jest ogólnie dostępny

Kontrakty rzadko się odsprzedaje, a handel nimi odbywa się na zasadach zwyczajowych dla danego sektora rynku

Pozycje w kontrakcie można łatwo zlikwidować w drodze zawarcia umowy przeciwstawnej, tzw. offsetowej.

Pozycje pozagiełdowe zamknąć jest trudniej, gdyż znaleźć należy innego uczestnika rynku, który by zechciał zająć pozycję sprzedawaną, a druga strona kontraktu wyraziła na to zgodę

Rozliczeń pozycji stron kontraktów terminowych dokonuje się codziennie

Rozliczenie stron kontraktu odbywa się jeden raz, w dniu wygaśnięcia kontraktu (dodatkowo w razie odsprzedaży jednej z pozycji)

Rozliczeń dokonuje Izba Rozrachunkowa Giełdy Rozliczenia bezpośrednie między stronami kontraktu (bądź sprzedającym pozycję i ją kupującym)

Ryzyko związane z niewykonaniem kontraktu przejmuje na siebie giełda, gdyż występuje we wszystkich kontraktach jako strona przeciwstawna

Ryzyko zagraża obydwom stronom kontraktu terminowego, a pośrednik nie gwarantuje jego wykonania, co więcej – sam może być zagrożony W celu obniżenia ryzyka giełda pobiera od każdej ze stron depozyt

zabezpieczający, którego wysokość jest weryfikowana i przy potrzebie uzupełniana codziennie

Brak jakichkolwiek zabezpieczeń wykonania w przyszłości kontraktu terminowego (rzadko pobierana jest zaliczka, której kwota nie ulega zmianom w czasie)

Niewielka część zawartych kontraktów przetrwa do daty wygaśnięcia Większość zawartych kontraktów trwa do daty wygaśnięcia Rzadko występuje rozliczenie kontraktu w formie fizycznej dostawy

instrumentu bazowego. Z reguły rozliczeń dokonuje się w formie pieniężnej

Wiele kontraktów rozliczanych jest w formie fizycznej dostawy, aczkolwiek rozliczenie również może odbywać sie w formie pieniężnej Terminem dostawy jest pewny okres czasu ustalony przez giełdę

(najczęściej określony dzień w miesiącu dostawy)

Z reguły konkretna data dostawy Źródło: opracowanie własne

133 Wartość kontraktu terminowego na kurs walutowy równa jest iloczynowi wielkości tego kontraktu i ceny kontraktu. W 1998 roku, gdy uruchamiano rynek kontraktów futures na WGT S.A. postanowiono w pierwszej kolejności stworzyć 2 kontrakty walutowe: jeden o wartości nominalnej 10 000 USD i drugi opiewający na 20 000 DEM. Wybór tych dwóch walut podyktowany był przede wszystkim ich dominującym znaczeniem w bilansie płatniczym Polski. Mówiąc inaczej, polskie podmioty gospodarcze najczęściej narażone były na ryzyko kursowe na rynkach tych dwóch walut. Dzisiaj na WGT S.A. handlować można ponad 20 różnego rodzaju kontraktami na pary walutowe, w tym na najważniejsze światowe waluty takie jak: dolar amerykański, euro, frank szwajcarski czy funt brytyjski. Dodatkowo udostępnione zostały inne instrumenty niezwykle pożądane zarówno przez przedsiębiorców jak i inwestorów, z których najważniejsze to kontrakty na WIBOR i opcje na waluty. Łącznie na WGT S.A. każdego dnia oferowanych jest ponad 60 różnego rodzaju kontraktów. Ceny takich kontraktów są podawane do publicznej wiadomości. W tabeli 4.5 podano przykład notowań cen futures na USD/PLN prezentowany na stronie internetowej Warszawskiej Giełdy Towarowej S.A. w dniu 22.10.2012.

Tabela 4.5. Kontrakt futures na UX

Kontrakt Data rozlicz. Otwar cie Zamk nięcie Zmia na

Min. Max. Hist. min. Hist. max. Otw. UXDEC12 19-12-2012 3,1974 3,1975 -0,03 3,2150B 3,243B 3,1246 3,6736 84 UXMAR13 20-03-2013 3,2274 3,2275 -0,0293 3,2253A 3,243B 3,1519 3,7000 13 UXJUN13 19-06-2013 3,251 3,2515 -0,0307 3,2499A 3,2691B 3,1782 3,5982 1 UXSEP13 18-09-2013 3,2739 3,2745 -0,0295 3,2727A 3,290 B 3,2201 3,3953 0 Źródło: http://www.wgt.com.pl [12.10.2013]

Samo rozliczanie zysków bądź strat w przypadku kontraktu futures prowadzone jest każdego dnia. Co najistotniejsze, są one przedmiotem obrotu giełdowego, przez co podlegają standaryzacji. Należności powstałe w wyniku obrotu są kompensowane przez Izby Rozliczeniowe, przez co zapewniona jest płynność obrotu tymi instrumentami. Należą one do kontraktów nierzeczywistych, tzn., że nie następuje fizyczna dostawa instrumentu bazowego, a sam kontrakt jest zamykany zazwyczaj przed terminem realizacji. Z zawarciem kontraktu wiąże się konieczność wniesienia „kaucji” do Izby Rozliczeniowej, czyli tzw. „depozytu zabezpieczającego”. Na Izbie Rozliczeniowej spoczywa odpowie-dzialne zadanie takiego uregulowania rozliczeń transakcji, ustalenia takich wymogów bezpieczeństwa, aby system rozliczeniowy był spójny, silny, niepodatny na nagłe, drastyczne wahania cen a jednocześnie na tyle tani, aby nie zniechęcił potencjalnych uczestników rynku. Wysokość depozytu ma zabezpieczać partnera transakcji przed ewentualnymi stratami na poziomie od 40 do 80 % wartości obrotu dziennego. Ta zasada stanowi dla kontrahentów podstawę do minimalizacji kosztów zaangażowania kapitałowego i uzyskania relatywnie wysokiej stopy zwrotu, gdyż na podstawie „efektu dźwigni” zysk odnoszony jest do wielkości depozytu zabezpieczającego. Jak już wspomniano, codziennego rozliczania depozytów zabezpieczających dokonuje Izba Rozliczeniowa poprzez porównanie aktualnych notowań kontraktów do ustalonych w dniu zawarcia transakcji. W sytuacji korzystnej zmiany ceny zysk dopisywany jest do rachunku kontrahenta. W przypadku zmian niekorzystnych, kontrahent jest zobowiązany do

134 uzupełnienia depozytu, jeśli jego wartość spadnie poniżej ustalonego przez giełdę minimum.

Obrót kontraktami futures nie wymaga bezpośredniej obecności inwestora na rynku, bowiem od roku 1996 na polskim rynku pojawił się serwis Saxo Banku, gdzie prowadzony jest internetowy obrót kontraktami futures (terminowymi). Otwiera to przed inwestorem główne światowe rynki od Chicago po Singapur, po niskich stawkach prowizji. Platformy transakcyjne Saxo Banku udostępniają szeroką gamę produktów globalnego rynku kontraktów futures – w tym CME Group, Eurex i Euronext. Do produktów tych należą m.in. ropa, metale, waluty, obligacje, produkty rolne, czy też indeksy. Zależnie od potrzeb, kontrakty terminowe (futures) umożliwiają inwestorowi spekulowanie na ruchach cen aktywów – lub zabezpieczenie się przed ich skutkami. Zachęcając do korzystania z platformy internetowej Saxo Bank Polska wymienia szereg zalet mobilnego dostępu do rynku kontraktów futures, w szczególności:

 doskonała płynność rynku na wszystkie główne kontrakty, wąskie spread,

 kontrakty terminowe na produkty rolne, mięso, towary miękkie, ropę, metale pospolite i szlachetne, obligacje, waluty, krótkoterminowe stopy procentowe i indeksy światowych giełd,

 ponad 450 instrumentów z przeszło 15 światowych giełd po cenach rynkowych w czasie rzeczywistym,

 zlecenia typu limit, stop-limit, stop i stop kroczący można składać w module transakcyjnym, module zleceń lub modułach zestawienia rachunku,

 jeden rachunek umożliwia stworzenie zdywersyfikowanego, zrównoważonego portfela wielu produktów – akcji, walut, CFD, futures (kontrakty terminowe), opcji i innych pochodnych instrumentów101

.

Aby zabezpieczyć się przed ryzykiem walutowym należy zawrzeć tyle kontraktów

futures, aby wartość rzeczywistej i przewidywanej pozycji na rynku kasowym została

zrównoważona. W tym celu wyznacza się tzw. współczynnik zabezpieczenia pokrycia (hedge ratio), który informuje, ile kontraktów jest koniecznych do zapewnienia równowagi na rynku kasowym. Pełne zabezpieczenie otwartej pozycji walutowej sprowadza się do zrównania wielkości pozycji zabezpieczonej z ilością zawartych kontraktów, których liczbę ustala się wg wzoru102

: S A A F N N Q     , gdzie:

N– optymalna liczba kontraktów futures dla potrzeb transakcji zabezpieczającej;

A

N – ilość jednostek pozycji zabezpieczanej;

A

Q – wielkość jednego kontraktu futures;

 – współczynnik korelacji między zmianą kursu waluty obcej a zmianą ceny terminowej w czasie;

S

 – odchylenie standardowe zmian bieżącego kursu waluty obcej;

F

 – odchylenie standardowe zmian ceny terminowej waluty obcej.

101

Por. http://pl.saxobank.com/ [23.10.2013]

135 Najpopularniejszymi instrumentami bazowymi w kontraktach futures są¹⁰³:

– surowce rolne (pszenica, kukurydza, olej sojowy, kawa, kakao), – waluty,

– metale kolorowe i szlachetne, – energia elektryczna,

– płynne akcje firm o dużej kapitalizacji (o dużej łącznej wartości),

– kontrakty pogodowe, utworzone na podstawie wskaźnika średniej temperatury.

4.4. Przykłady wykorzystania kontraktów futures