Charakterystyka podmiotów gospodarczych z terenu województwa podkarpackiego prowadzących działalność eksportowo – importową

Województwo podkarpackie obejmuje obszar o powierzchni 17 846 km2 , co stanowi 5,7% powierzchni Polski, na który składa się 21 powiatów, 4 miasta na prawach powiatu oraz 159 gmin (16 miejskich, 114 wiejskich oraz 29 miejsko-wiejskich). Obszar ten graniczy z Ukrainą, Słowacją oraz województwami: małopolskim, świętokrzyskim i lubelskim.

W ramach województwa dominującą pozycję zajmuje liczący ponad 180 tys. mieszkańców Rzeszów, który jest największym ośrodkiem miejskim, stolicą regionu i siedzibą władz samorządowych.

Omawiane województwo spełnia wiele funkcji ponadregionalnych m.in.: jest centrum strefy węzłowej i obszaru wykształcającej się aglomeracji miejsko-przemysłowej przeobrażającej się w metropolię rzeszowską. Jednocześnie w dokumentach krajowych wskazywany jest jako ważny ośrodek rozwoju, w tym centrum i ośrodek przemysłowy

122 z dominantą przemysłu elektromaszynowego i rolno-spożywczego z produkcją o znaczeniu krajowym, stanowiącym ponad 19% produkcji przemysłowej całego województwa podkarpackiego.

W województwie można zidentyfikować 9 tzw. biegunów wzrostu: Rzeszów-Łańcut (biegun o znaczeniu krajowym), Krosno, Dębica-Ropczyce, Przemyśl, Mielec, Tarnobrzeg-Sandomierz, Jarosław-Przeworsk, Sanok-Lesko, Stalowa Wola. Rozmiesz-czenie biegunów wzrostu, w tym ośrodków subregionalnych na obszarze województwa oraz ich położenie względem ośrodka centralnego – Rzeszowa jest ogromnym potencjałem, stwarzającym możliwości równomiernego rozwoju województwa oraz zapewniającym wysoki stopień zintegrowania regionalnego systemu osadniczego.

Województwo zlokalizowane jest na skrzyżowaniu ważnych szlaków komu-nikacyjnych. Na jego obszarze przecinają się korytarze transportowe o zasięgu transeuro-pejskim. Duże znaczenie dla transportu międzynarodowego i krajowego ma budowana autostrada A4, planowana droga ekspresowa S19 oraz sieć dróg krajowych a także międzynarodowa linia kolejowa E30. W komunikacji lotniczej województwa główną rolę odgrywa lotnisko krajowe Rzeszów – Jasionka, posiadające położenie strategiczne dla rozwoju ruchu lotniczego, zwłaszcza towarowego.

Podstawowym wskaźnikiem oceniającym aktywność gospodarczą regionu na tle kraju jest jego udział w tworzeniu produktu krajowego brutto. W województwie podkarpackim produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca wynosi 68,5% średniej krajowej (wzrost w latach 2007 – 2013 o 0,8%). Natomiast wartość dodana brutto na jednego pracującego w województwie wynosi 72,2% średniej krajowej (wzrost od 2007 r. o 1,9%). W strukturze branżowej wartości dodanej brutto największy udział odnotowuje przemysł 26,6%, szeroko pojęty handel 25,3% oraz usługi 22,1%.

Struktura branżowa podmiotów gospodarczych w województwie podkarpackim w latach 2001-2013 uległa stopniowym przeobrażeniom. Rola rolnictwa, choć nadal istotna ze względu na duże obszary użytków rolnych w regionie, powoli zmniejsza się na rzecz innych dziedzin gospodarki, takich jak handel, usługi czy przemysł.

Województwo charakteryzuje się wysoką atrakcyjnością inwestycyjną podregionu rzeszowskiego i tarnobrzeskiego dla działalności przemysłowej. Wyróżnia się również na tle Polski zdywersyfikowaną strukturą gałęziową przemysłu, (przemysł: lotniczy, elektromaszynowy, chemiczny i spożywczy, wytwarzają łącznie prawie 70% produkcji przemysłowej województwa); innowacyjnym przemysłem: m. in. lotniczym (Dolina Lotnicza) oraz informatycznym (odsetek innowacyjnych przedsiębiorstw przemysłowych wynosi 20,7% – 1. miejsce w kraju). Charakterystycznym jest też duży udział prywatnego finansowania prac B+R (0,25% PKB, 3. miejsce w kraju) oraz silna koncentracja badań na naukach technicznych, mimo niskiej liczby pracowników naukowych (przedostatnie miejsce w Polsce),

Duże znaczenie dla regionu ma obecność kooperujących firm przemysłu lotniczego w ramach Doliny Lotniczej. Klaster ten skupia zarówno firmy krajowe, założone w oparciu o przedsiębiorstwa państwowe (WSK PZL Mielec, Rzeszów, Krosno), dużych zagranicznych inwestorów (np. Hispano-Suiza, UTC Aerospace Systems), jak i liczną grupę małych i średnich przedsiębiorców. Firmy te czynią Rzeszów największym ośrodkiem przemysłu lotniczego w Polsce. Swój sukces Dolina Lotnicza zawdzięcza

123 tradycjom, obecności wykwalifikowanej kadry, a także szerokiej współpracy z instytucjami otoczenia biznesu oraz uczelniami wyższymi. Ponadto w województwie rozwinęły się także inne klastry. Dwa również operują w branży lotniczej (AVIA Splot, Klaster Lotnictwa Lekkiego), pozostałe zaś skupiają przedsiębiorców działających w branży IT (Podkarpacki Klaster IT) oraz odlewnictwie (Wschodni Klaster Odlewniczy). Pozycja technologii informacyjnych w regionie związana jest również z obecnością największej w Polsce firmy w branży IT – Asseco. Na uwagę zasługują inicjatywy, które mogą wykształcić się w dojrzały klaster na bazie potencjału branż tworzyw sztucznych, spawalnictwa i odnawialnych źródeł energii (OZE).

Wśród atutów regionu wymienia się także działalność parków przemysłowo-technologicznych i Specjalnych Stref Ekonomicznych. Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny Aeropolis (PPNT) jest pierwszym w Polsce branżowym parkiem. Jego założenie w 2003 r. podyktowane było chęcią podtrzymania tradycji przemysłu lotniczego w regionie, wykorzystania gruntownie wykształconych w tym kierunku kadr oraz przyciągnięcia innowacyjnych inwestorów zewnętrznych.

Szczególne znaczenie w przyciąganiu kapitału zagranicznego maję Specjalne Strefy Ekonomiczne: SSE Euro-Park Mielec i Tarnobrzeska SSE Euro-Park Wisłosan, których tereny zlokalizowane są w różnych miejscach województwa. Stwarzają one dogodne warunki do prowadzenia działalności gospodarczej dla firm europejskich i międzynaro-dowych, co sprawia, że Podkarpacie posiada atrakcyjne miejsca do lokowania kapitału.

W latach 2007-2010 średnioroczna wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) do województwa podkarpackiego wyniosła 209 mln euro (11. miejsce w kraju). Największa wartość kapitału zagranicznego w podkarpackich przedsiębiorstwach pochodzi z Niemiec (495,5 mln PLN w 2009 r.). Kraj ten w latach 2003-2009 zwiększył wartość swoich inwestycji bezpośrednich w woj. podkarpackim o 227 mln zł, tj. o 84%. Drugim pod tym względem partnerem inwestycyjnym w województwie podkarpackim jest Francja, której wielkość kapitału w woj. podkarpackim w 2009 r. wynosiła 464 mln zł. W latach 2003-2009 spadała natomiast wartość inwestycji USA, z 226,2 mln zł w 2003 r. do 63 mln zł w roku 2009. Kolejnymi na liście największych inwestorów są firmy z Luksemburga (305 mln zł), Holandii i Belgii (174 mln zł) i Cypru (228 mln zł).

Wśród największych inwestorów zagranicznych działających na terenie województwa podkarpackiego są: MTU Aero Engines, United Technologies Corporation (Sikorsky Aircraft, Pratt & Whitney, Hamilton Sundstrand, UTC Fire&Security), BorgWarner Inc., Cotlec Aerospace Canada Ltd. (Goodrich), Delphi Automotive Systems, Federal Mogul Holding Deutschland , The Goodyear Tyre & Rubber Company, General Electric, Valeant Pharmaceuticals International, Lear Corporation, Kirchhoff Polska, Husqvarna Poland, Pilkington Automotive Poland, Hispano Suiza, Sudzucker AG, Cargill Inc., Creuzet Aeronautique S.A., Veolia Transport, Guangxi Liugong Group.

Podmioty z kapitałem zagranicznym w głównej mierze zlokalizowane są w powiatach dębickim, mieleckim, stalowowolskim i jarosławskim, w których sektor przemysłu jest stosunkowo lepiej rozwinięty, oraz w mieście Rzeszowie i Krośnie oraz w powiecie rzeszowskim, w którym stosunkowo więcej osób zatrudnionych jest w usługach.

124 Polski eksport opiera się przede wszystkim na czterech województwach: śląskim, mazowieckim, dolnośląskim i wielkopolskim – które łącznie odpowiadają za ponad połowę jego wartości. Podkarpacie zaliczyć należy do województw o średniej sile eksportowej. Wartość eksportu województwa wyniosła w 2010 r. 3,3 mld euro (11. miejsce w kraju) i była tylko niewiele mniejsza od wartości osiągniętych przez woj. lubuskie, zachodniopomorskie i łódzkie.

Wartość importu województwa podkarpackiego w 2010 r. osiągnęła poziom 2,4 mld euro, co oznacza dodatnie saldo wymiany towarowej województwa z zagranicą w wysokości 0,9 mld euro. Dynamika importu w latach 2009-2010 r. osiągnęła jednak poziom 40% (średnia dla kraju 24%).

Wartość eksportu per capita w województwie podkarpackim w latach 2009–2010 wzrosła z 1,24 do 1,57 tys. euro (11. miejsce w kraju) i była prawie dwukrotnie niższa od średniej krajowej wynoszącej 3,1 tys. euro. Natomiast wartość importu per capita osiągnęła w 2010 r. 1,15 tys. euro (12. miejsce w kraju) wobec średniej krajowej wynoszącej 3,51 tys. euro.

W strukturze eksportu województwa podkarpackiego występuje relatywnie wysoka dywersyfikacja branżowa eksportu. W 2009 r. zanotowano relatywnie wysoki (17,0% eksportu województwa) udział wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (o wartości 618,2 mln USD – stanowiącej ponad 10% krajowego eksportu tej branży), a także wyrobów metalowych (12,4% eksportu województwa) oraz pozostałego sprzętu transportowego (w tym produkcji lotniczej) – 10,7% eksportu województwa. Firmy z tego ostatniego sektora przemysłu zrealizowały w 2009 r. prawie ¾ eksportu Polski Wschodniej i ponad ¼ krajowego eksportu.

Najnowsze dane z lat 2011 – 2012 na temat wielkości przychodów ze sprzedaży eksportowej towarów i materiałów według wybranych sekcji w województwie podkar-packim zostały zgromadzone w tabeli 3.1. Dane te dotyczą podmiotów gospodarczych prowadzących księgi rachunkowe, w których liczba pracujących wynosi 10 i więcej osób. Jak podaje Urząd Statystyczny w Rzeszowie dane te nie obejmują rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa i rybactwa, działalności finansowej i ubezpieczeniowej oraz szkół wyższych, dlatego też nie są one porównywalne z danymi dotyczącymi obrotów Polski z zagranicą. Od roku 1999 dla województwa podkarpackiego gromadzone i publikowane są jedynie dane dotyczące przychodów ze sprzedaży i sprzedaży eksportowej produktów, towarów i materiałów według wybranych sekcji.

W strukturze odbiorców eksportu województwa podkarpackiego występuje również duże zróżnicowanie partnerów. Obok krajów Unii Europejskiej, w tym głownie Niemiec ważnymi partnerami handlowymi są wschodni sąsiedzi, w tym głównie Ukraina. Ponad 22% udział w eksporcie stanowią także pozostałe kraje tj. przede wszystkim Kanada i Stany Zjednoczone, co można tłumaczyć silnymi związkami kapitałowymi podkarpackich firm z ich amerykańskimi właścicielami. Coraz większą rolę odgrywa bowiem wymiana handlowa prowadzona przez firmy z Doliny Lotniczej (które są swoistym motorem eksportu). Natomiast niezauważalny jest eksport Podkarpacia do krajów dalekiego wschodu (Chin, Japonii, Korei i Tajwanu).

W strukturze importu województwa podkarpackiego również widać silne powiązania gospodarcze firm z partnerami z Niemiec (24% udział importu) oraz USA

125 i Kanadą (pozostałe kraje). Większe znaczenie od importu ze strony naszych wschodnich sąsiadów ma import z krajów dalekiego wschodu.

Tabela 3. 1. Przychody ze sprzedaży i sprzedaż eksportowa produktów, towarów

i materiałów według wybranych sekcji w województwie podkarpackim

WYSZCZEGÓLNIENIE Ogółem W tym przetwór-stwo przemy-słowe budow-nictwo handel; naprawa pojazdów samocho-dowych transport i gospo-darka maga-zynowa w mln zł Przychody ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów 2011 86456,0 31135,2 5125,6 26413,5 1592,7 2012 87704,1 32828,2 4521,2 26260,7 1720,9 W tym: przychody ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów na eksport 2011 15693,6 13605,7 210,0 1665,0 104,4 2012 17643,2 15226,0 234,6 1865,5 243,2 przychody ze sprzedaży produktów na eksport 2011 13827,9 13307,7 208,9 106,4 101,6 2012 15539,4 14857,2 232,5 138,1 239,2 przychody ze sprzedaży towarów i materiałów na eksport 2011 1865,7 298,0 1,0 1558,6 2,8 2012 2103,9 368,8 2,1 1727,4 3,9 w % Struktura przychodów ze sprzedaży produktów, towarów i materiałów na eksport 2011 100,0 86,7 1,3 10,6 0,7 2012 100,0 86,3 1,3 10,6 1,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych udostępnionych przez Urząd Statystyczny w Rzeszowie

Poziom przedsiębiorczości w Polsce, mierzony liczbą firm na tysiąc mieszkańców, znajduje się na poziomie nieco poniżej średniej UE (40 względem 42). Najbardziej przedsiębiorczym w tym ujęciu narodem w UE jest Portugalia – 80 firm, Grecja – 74 i Włochy – 65, najmniej: Słowacja – 11,5 i Rumunia – 10.

Sektor MSP w Polsce w większym stopniu niż w UE jest zdominowany przez mikrofirmy, których udział w całkowitej liczbie przedsiębiorstw (96%) przewyższa średnią europejską (91,8%). Mimo to średnioterminowe trendy pokazują, że struktura firm w Polsce zmierza w kierunku podobnej do UE – spada udział mikrofirm, a wzrasta udział

126 pozostałych grup przedsiębiorstw. Wkład MSP w tworzenie wartości dodanej brutto wynosi około 48,4%, zaś liczba pracujących w sektorze stanowi 2/3 ogółu pracujących. Struktura branżowa polskich przedsiębiorstw jest nieco inna niż w UE-27. W porównaniu do średniej dla krajów UE, Polska charakteryzuje się więc znacznie większą liczbą przedsiębiorstw handlowych i niższą usługowych. Nieznacznie większy odsetek firm w Polsce niż w UE działa w przemyśle i budownictwie. Według danych Eurostatu trzy czwarte MSP w Polsce prowadzi działalność gospodarczą w handlu (37,7%; 30,6% w UE) i usługach (35,4%; 44,3% w UE), a co siódme – w budownictwie (15,3%; 14,5% w UE) i co dziesiąte – w przemyśle (11,6%; 10,6% w UE).

Poziom rozwoju MSP w Polsce odbiega jednak od średniej dla UE. Wskazuje na to relatywnie niski poziom liczby pracujących (oraz zatrudnienia), w szczególności w mikro i małych firmach, produktywności – wyrażony wartością dodaną brutto, a także skala działalności – średnie obroty czy ograniczona obecność na rynkach zagranicznych. Pomimo dynamicznej poprawy na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat nadal niezadowalająca jest skala działań na rzecz rozwoju – poziom inwestycji oraz zainteresowanie innowacjami i B+R.

W grupie MSP szczególną rolę odgrywają najmniejsze podmioty, tj. mikro-przedsiębiorstwa – stanowią one większość przedsiębiorstw (96 %), dają pracę ponad jednej trzeciej pracujących w firmach (37,5 %), generują jedną czwartą obrotów (26,9 %) i wartości dodanej brutto (21,6 %) oraz jedną siódmą inwestycji (14,2 %).

Statystyczne przedsiębiorstwo w Polsce daje pracę 2,2 pracującym, podczas gdy w UE – 2,0. W grupie mikroprzedsiębiorstw osoby fizyczne stanowią 95 % populacji. Z tego ponad dwie trzecie przedsiębiorców to osoby samozatrudnione, prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą (69,8 %, tj. 1,1 mln). Co czwarta najmniejsza firma jest prowadzona przez osobę, dla której jest to dodatkowe miejsce pracy.

W 2010 roku 15719 przedsiębiorców (o liczbie pracujących powyżej 9 osób) prowadziło działalność eksportową, z czego prawie 9 na 10 firm stanowiły przedsiębiorcy z sektora MSP (13798 firm) W 2010 r., przy ogólnym spadku liczby eksporterów w Polsce, liczebność MSP-eksporterów zmniejszyła się o 9,1 % w stosunku do roku poprzedniego. W tym samym czasie liczba dużych eksporterów (o liczbie pracujących powyżej 249 osób) obniżyła się o 8 %. W konsekwencji, udział MSP-eksporterów w ogólnej liczbie eksporterów zmniejszył się z 88,9 % do 87,8 %. Wartość eksportu małych i średnich przedsiębiorstw wyniosła w 2010 r. 112,9 mld zł, tj. zwiększyła się o 8,7 % w porównaniu z 2009 r. W 2010 r. w sektorze MSP szybciej zwiększał się eksport firm małych niż firm średnich.

Województwo podkarpackie należy do województw o najniższym poziomie rozwoju gospodarczego w Polsce. Analiza wskaźnika liczby przedsiębiorstw ogółem na 1000 mieszkańców pokazuje, że od kilku lat (2005–2009) zajmuje ostatnie miejsce wśród województw pod względem poziomu przedsiębiorczości.

Nasycenie podmiotami gospodarczymi na 1 km² w Polsce jest bardzo zróżnicowane przestrzennie. Województwo podkarpackie należy do regionów o średnim poziomie tego wskaźnika w kraju (8,55 jednostki/km2). Zdecydowanie większe nasycenie podmiotami gospodarczymi występuje w zachodnich i centralnych powiatach województwa, gdzie

127 poziom urbanizacji i liczby mieszkańców jest zdecydowanie wyższy niż w górzystych powiatach południowej części województwa.

W województwie podkarpackim na koniec 2010 r. zarejestrowanych było niespełna 153 000 podmiotów gospodarczych, co stanowiło 3,8 % podmiotów zarejestrowanych w kraju. Podobnie jak w innych województwach największą część przedsiębiorstw (blisko 95 %), stanowią mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające do 9 osób. Nieco ponad 4 % stanowią przedsiębiorstwa małe, niespełna 1 % przedsiębiorstwa średnie, natomiast przedsiębiorstwa duże stanowią nieznaczny odsetek ok. 0,1 %.

W województwie podkarpackim, pomimo zbliżonego do średniego w kraju udziału MSP w ogólnej liczbie przedsiębiorstw, absorbują one mniejszą niż w innych województwach część siły roboczej. O ile w Polsce ten odsetek wynosi 50 %, to na Podkarpaciu 40%. W przypadku mikroprzedsiębiorstw odsetek ten wynosi 37 %. Proporcje te świadczą o słabości sektora MSP w województwie.

W sektorze prywatnym działa 95,8% podmiotów gospodarczych, pozostałe podmioty należą do sektora publicznego.

Analizując wskaźnik przedsiębiorczości woj. podkarpackiego w układzie przestrzennym w podziale na powiaty należy stwierdzić, że największe nasycenie przedsiębiorstwami w liczbach bezwzględnych występuje w 4 miastach na prawach powiatu: Rzeszowie, Przemyślu, Krośnie, Tarnobrzegu. Powiatami o względnie dużej koncentracji MSP są również powiaty: bieszczadzki, leski, sanocki i krośnieński. Najmniej korzystnie sytuacja przedstawia się w powiatach: przemyskim, brzozowskim i strzyżowskim.

3.4. Ocena wpływu ryzyka na wyniki finansowe Przedsiębiorstwa