Archeologia Polski Środkowowschodniej,!. IV, 1999
To m a s z Dz ie ń k o w s k i, St a n isł a w Go l u b, Beata Bo r o w s k a, Gr z e g o r z Ma z u r
W y n i k i d r u g i e g o s e z o n u b a d a ń n a c m e n t a r z y s k u s z k i e l e t o w y m w Ch e ł m i e
W lipcu 1998 roku ze środków Generalnego K on serw atora Z abytków przeprow adzono prace w ykopali skowe na stanow isku 60 przy ul. Św. M ikołaja 4 w C heł mie, z udziałem antropologów z Katedry Antropologii U niw ersytetu Łódzkiego.
Stanow isko 60 usytuow ane je st w obrębie Starego M iasta, zaś topograficznie obejm uje fragm ent północ no-zachodniego stoku Górki Chełm skiej. W obrębie sta now iska znajduje się daw na cerkiew greko-katolicka p.w. Św. M ikołaja. Pierw sze w zm ianki o św iątyni pochodzą z 1428 roku i przypuszczalnie lokalizacja tej cerkwi po kryw ała się z obecnie istniejącą (S. Rudnik 1994, s. 4).
Przy cerkw i w latach 1757-59 w zniesiono drew nia ne budynki sem inarium duchow nego, które 10 lat póź niej spłonęły (S. R udnik 1994, s.4). Pod koniec XVIII w ieku staraniem ów czesnego biskupa Ryłły odbudow a no je z kam ienia i cegły (skrzydło płn. i wsch.). W I poł. XIX w ieku (ok. 1837 r.) w ybudow ano skrzydło południo we (Cz. K iełboń 1981, s.7, 8).
W 1994 roku w trakcie prac rem ontow ych skrzydła południow ego przeprow adzono nadzory i badania son dażow e, które potw ierdziły istnienie cm entarza szkiele tow ego (S.G ołub 1997, s. 87; W. K ozak-Zychm an 1997, s. 109-114).
Założono pięć w ykopów (3, 3A, 4, 5, 6) o łącznej p ow ierzchni 30,8 m 2. C elem badań było rozpoznanie wschodniego zasięgu cm entarza i uściślenie chronologii.
W w ykopie 3 natrafiono na rząd pochów ków szkie letow ych ułożonych na osi E-W (z lekkimi odchylenia mi), z czaszkam i zw róconym i na zachód. Łącznie odkry to 12 grobów (nr X V -X X V I). W ydzielono dw a poziom y zalegania pochów ków : poziom I niższy (starszy) groby X V I-X V II, X IX -X X V oraz poziom II (m łodszy) groby XV, XX V I i być m oże X V III w kopany w w arstw ę cm en tarną. Pow odem takiego w yróżnienia były naw arstw ia jące się na siebie groby XV i X X oraz X X V I i XXII. Za obserwowane relacje pozw alają na orzeczenie o w zględ nych chronologicznych różnicach ich pogrzebania.
Ze w stępnej ekspertyzy antropologicznej w ynika, że szkielety m iały kości przedram ion i rąk skrzyżow ane na poziom ie kręgów lędźw iow ych (gr. XVIII, XXII-XXIV, XXVI) oraz kości krzyżow ej (gr. X IX , XXI). W oparciu o analizę antropologiczną w yróżniono osiem pochówków kobiecych (gr. XV, XV II, XIX, XXa, X X I-XXIV), jeden męski (gr. X V III) i pięć dziecięcych (gr. XVI, XXb, c, XXV, XXVI). Interesującym je st rów nież fakt odkrycia grobu rodzinnego (?) zaw ierającego trzy szkielety (ko biety i dwójki dzieci - gr. XX).
We wszystkich grobach w ystąpiły pozostałości drew na oraz żelazne gw oździe, co sugeruje grzebanie zm ar łych w trum nach.
O sobnym problem em zd ają się być skupiska kostne w postaci czterech w kopów zaw ierających przem iesza ne kości kilku osobników. Przypuszczalnie są to pochów ki wtórne, które m ogły zostać złożone ponow nie po „eks hum acji” z terenów objętych b u d o w ą np. z czasów po w staw ania budynków sem inarium .
N a uw agę zasługują rów nież licznie odkryte obiek ty w postaci ow alnych ja m oraz ich kum ulacja przy pro filu W w ykopu 3. O biekty te zaw ierały przem ieszane kości ludzkie i być m oże rów nież m ają charakter w tór nych pochówków. Z astanaw ia je d n ak kw estia obecno ści znacznej liczby m ateriałów zabytkow ych w postaci ceram iki i kości zw ierzęcych.
Trudno je st określić charakter pozostałych obiektów. W ich wypełnisku występowały materiały sugerujące funk cję o sad o w ą a przem ieszane zabytki ceram iczne pozw a lają je datować szeroko na X IV -X V I i XVI-XVII wiek.
In n ą funkcję i chronologię m ają dołki posłupow e zaw ierające ceram ikę datow aną na X II-X III w. Stano w ią one przypuszczalnie pozostałości w czesnośrednio w iecznego osadnictw a. W czytelny sposób rysow ała się ich relacja z grobam i, które zalegały na ich stropach. Sugeruje to tezę o w zniesieniu cm entarza na osadzie pochodzącej z XIII w. O je j istnieniu św iadczy rów nież fakt w ystępow ania dużej ilości m ateriałów zabytkow ych o charakterze osadow ym (ułam ki naczyń, w yroby szkla ne i kościane). Typy zabytków pozw alają w stępnie łą czyć je z osadnictw em z czasów D aniela.
Innego typu odkryć dokonano w w ykopie 4. Stw ier dzono przede w szystkim brak w arstw y cm entarnej i gro bów co pozw oliło na ustalenie zasięgu cm entarza w kie runku południow o-w schodnim . N atrafiono natom iast na suchą fosę o przebiegu N -S i regularnym , łagodnym niec- kow atym przekroju (szerokość do 7 m i głębokość do 2 m). N iejednorodny typ zasypiska m oże sugerow ać nie- jednoczasow e zasypanie. W trakcie eksploracji znale
ziono niew iele m ateriałów zabytkow ych, głów nie cera m ikę o chronologii X V I-X V III w. O dkrycie w tej części m iasta fosy usytuow anej u podnóża Górki Chełm skiej (stan. 1) sugeruje jej zw iązek z tym właśnie stanowiskiem. Jest ona niew ątpliw ie pozostałością um ocnień obronnych otaczających Górkę, obecnie trudno jed n ak precyzyjnie określić jej chronologię. B yć m oże fosa funkcjonow ała ju ż od w czesnego średniow iecza, gdyż jej lokalizację m ożna pow iązać z trasą przebiegu fosy uchw yconej na
198 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is ł a w Go l u b, Be a t a Bo r o w s k a, Gr z e g o r z Ma z u r
ulicy Krzywej (T. M azurek, W. M azurek, U. R uszkow ska 1997, s. 115-120). O biekty te m ogą rów nież w yzna czać zasięg w czesnośredniow iecznego podgrodzia.
M ateriał zabytkow y uzyskany z eksploracji w yko pów reprezentow any je s t przez fragm enty naczyń gli nianych, w yroby szklane i m etalow e oraz kościane.
W czesnośredniow ieczne naczynia obtaczane są cha rakterystycznie dla końcow ej fazy tego okresu. Główne typy to garnki o zaw iniętym do w ew nątrz w ylew ie, z p o białką w górnej partii. Z naleziono rów nież fragm ent or nam entow anego naczynia z cylindryczną szyjką.
P rzy puszczalnie z tego okresu p o ch o d zą w yroby kościane w postaci okładzin z otw oram i na nity. N a XI-XIII w iek datow any je st fragm ent bransolety szklanej.
Trudno wydatow ać brązow ą sprzączkę, którą odkryto w grobie XVII. Jest ona zbliżona do typów w yróżnio nych przez A. Żakiego, a pochodzących z C zerm na i da tow anych na okres w czesnośredniow ieczny (A. Żaki
1974, s. 297, ryc. 245 - IV, b). Jednakże brak konkret nych analogii, a ponadto doskonała technologia w yrobu i bogata ornam entyka skłaniają do przesunięcia jej chro nologii na okres średniow ieczny a m oże nowożytny.
Późne średniow iecze reprezentow ane je st przez na czynia gliniane z karbow anym w ylew em oraz wrębem na pokrywkę.
M ateriały now ożytne (X V I-X V II w.) w ystępow ały w postaci w yrobów szklanych oraz fragm entów naczyń glinianych: dna pucharka, m isy glazurow anej, naczynia donicow atego.
W sytuacji braku m ożliw ości dokładnego datow a nia - przem ieszany m ateriał, głów nie na złożu w tórnym - należy w stępnie przyjąć szeroką chronologię tej czę ści cm entarzyska od X V (ułożenie szkieletów z rękam i skrzyżow anym i n a brzuchu bądź klatce piersiow ej ra czej w yklucza ich w czesnośredniow ieczne datowanie, ponadto stw ierdzono ich posadow ienie na zniszczonej osadzie X III-w iecznej co lokuje je ja k o m łodsze) po X V III w iek (term inem ante quem byłby czas budow y skrzydła południow ego sem inarium pod fundam entam i którego zalegały szkielety - początek XIX w.). Pew ny mi w yznacznikam i są dwie m onety nie ma jed n ak pew ności co do sposobu i czasu ich zdeponow ania. W trak cie eksploracji grobu X X III (I poziom pochów ków ) na trafiono na denar koronny W ładysław a W arneńczyka (1434-1444; srebro; brak roku). Z grobu X V III (II po ziom ) pochodzi X V II-w ieczna m oneta m iedziana - sze ląg litewski Jana K azim ierza.
N a w yjaśnienie zasługuje rów nież fakt w ystąpie n ia w czesn o śred n io w ieczn e g o grobu n iszo w eg o od k rytego w czasie badań w 1994 roku (S. G ołub 1997, s. 87). Sugeruje to datow anie początku całej nekropoli na w iek X III oraz w skazuje na w ielow iekow y czas jej użytkow ania.
Spostrzeżenia antropologiczne odnoszą się przede w szystkim do określeń płci osobników dorosłych, struk tury wieku zgonów i rekonstrukcji przyżyciowej wysoko
ści ciała. Dokonano również analizy wszelkich zmian cho robow ych pozostaw iających swój ślad na tkance kostnej. Płeć i w iek w chwili śm ierci osobników określono na podstaw ie cech diagnostycznych, posługując się kla sycznym i m etodam i antropologicznym i (A. M alinowski, J. Strzałko 1985).
W ymiary kości długich posłużyły do zrekonstruow a nia przyżyciow ej w ysokości ciała (wg m etody Pearso- na). C harakterystyki m etryczne czaszek zostały w yko nane zgodnie z kodeksem pom iarow ym M artina, Salle- ra (1957). W czterech przypadkach m ożna było doko nać indyw idualnego określenia m orfotypu osobników, stosując m etodę punktów odniesienia W ankego (1955) z m odyfikacją K óćki (1958). Ślady schorzeń dających obraz w układzie kostnym klasyfikow ano według Gła- dykow skiej-R zeczyckiej (1976).
O m ów ienie w yników b a d a ń .
N a podstaw ie ekspertyzy antropologicznej ustalono, że szczątki kostne z grobów szkieletow ych należały do 14 osobników . W śród nich w yodrębniono fragm enty szczątków 8 kobiet, 5 dzieci (4 - Inf. I, 1 - Inf. II) i 1 m ężczyzny. W jed n y m grobie (nr XX) odnaleziono szczątki trzech osobników - k obiety i dw ójki dzieci (szczątki dzieci usytuow ane były w okolicach nóg ko biety). Ze w zględu je d n a k na w iek kobiety (50-60 lat) m ożna z całą p ew n o ścią stw ierdzić, że nie była ona ich m atką, jed n ak że nie m ożna w ykluczyć, że m ogła być ich krew ną.
W 13 skupiskach k o stn y ch odnaleziono szczątki kostne 47 osobników , zarów no kobiet, m ężczyzn jak i dzieci. Są to ustalenia m inim alne, a rzeczyw ista liczba osobników m ogła być w iększa, gdyż szczątki kostne zachow ane były fragm entarycznie, bez układu anato m icznego i pochodziły najpraw dopodobniej z wtórnych pochów ków . R ów nież w obiektach archeologicznych odnaleziono szczątki kostne conajm niej 17 osobników (w yróżniono 4 kobiet, 2 m ężczyzn, 3 osobników doro słych, 2 osobników m łodocianych, 6 dzieci).
W yniki ekspertyzy antropologicznej - m ożliwej do w ykonania jedynie dla grupy 1 2 ( 1 4 - por. tab. 1) w ska zują, że w iek osób pochow anych na badanym cm enta rzysku był bardzo zróżnicow any (tab. 1). N a uw agę za sługuje fakt, że czterech pochow anych zm arła w wieku p o rep ro d u k cy jn y m (4 0 -6 0 lat), co m oże św iadczyć, że ich w arunki środow iskow o - bytow e były na tyle do bre, że osobnicy dożyw ali w ieku starczego. Stw ierdzo no śm iertelność ko b iet w kategorii w iekow ej 20-30 lat. P odkreślić je d n a k należy, że zgony w okresie reproduk cyjnym u kobiet począw szy do neolitu, aż do połow y XIX w ieku były zjaw iskiem dość częstym. N iejednokrot nie fakt ten w iązany je st z pow ikłaniam i ciąży, porodu i połogu.
D uży odsetek dzieci, ja k na tak m ało reprezentatyw n ą grupę m oże być zw iązany najpraw dopodobniej z cho robam i zakaźnym i wieku dziecięcego, z których dla
przy-Wy n ik id r u g i e g os e z o n ub a d a ńn ac m e n t a r z y s k us z k ie l e t o w y mw Ch e ł m i e 199
Tabela 1. Charakterystyka materiału kostnego pod względem płci, wieku i przyżyciowej wysokości ciała.
Nr grobu Płeć Wiek Wysokość ciała
XV K 30-40 155,0 cm
XVI Dz 7 lat
-XVII K 40-50 163,5 cm
XVIII M 40-50 165,6 cm
XIX K osob. dorosły 151,3 cm
XXa K 50-60 153,9 cm
XXb Dz 9 mies.
-XXc Dz 5 mies.
-XXI K osob. dorosły 149,1 cm
XXII K pow. 70 153,8 cm
XXIII K 20-30 148,0 cm
XXIV K 20-30 149,4 cm
XXV Dz 8 lat
-XXVI Dz 2 lata
-kładu w ym ienić należy najbardziej pow szechną i je d n ą z najgroźniejszych ja k ą była biegunka.
W ysokość ciała. C echa ta pom im o swej determ ina cji genetycznej je s t jednocześnie silnie ekosensytyw na (w rażliw a na w arunki środow iskow e). D latego też je st je d n ą z najw ażniejszych cech m etrycznych używ anych do oceny poziom u rozw oju fizycznego w ynikającego po części z w arunków socjalno-bytow ych. W badanym m a teriale, m ożliw e było określenie przyżyciow ej w ysoko ści ciała w 9 przypadkach.
N ajliczniejszą frakcję stanow ili osobnicy niskorośli oraz średniorośli, co m oże wiązać się najpraw dopodob niej ze złym odżyw ianiem badanej ludności. Jednocze śnie znaczna liczba osobników dorosłych dożyw ających wieku starczego wskazuje, że zaniżenie wzrostu nie może być bezpośrednio przypisyw ane niekorzystnym oddzia ływ aniom w arunków bytow ania. Średnia arytm etyczna w ysokości ciała nie została obliczona ze w zględu na zbyt m ałą ich liczebność.
Przeprow adzona analiza cech m etrycznych czaszek pozw oliła na dokonanie charakterystyki badanej grupy pod w zględem m orfologicznym . N a ich podstaw ie m oż na stw ierdzić, że w szystkie badane czaszki n ależą do kategorii czaszek krótkich, dość w ysokich o w ąskim nosie i w ysokim licu. O czodoły na ogół były niskie.
W 4 przypadkach m ożliw e było ustalenie przyna leżności taksonom icznej, reprezentow ały one: m orfotyp dynarski (w 3 p rzy p ad k ac h ) oraz m orfotyp litoralny (w jed n y m przypadku). D ane te dają pew ne podstawy, aby naw et w oparciu o tak fragm entaryczne charakte rystyki k raniom etryczne, dopatryw ać się w badanej se rii kostnej elem entów w spółczesnej struktury antropo logicznej.
O statnie zagadnienie ro zpatryw ane w niniejszym opracow aniu dotyczy anom alii i zm ian chorobow ych dających obraz w układzie kostnym .
W ie d z a o w y s tę p o w a n iu p e w n y c h s c h o r z e ń , a zw łaszcza o ich etiologii um ożliw ia dokładniejsze po znanie zarów no ogólnego stanu zdrow ia badanych spo łeczności, ja k też ich w arunków bytow ych. W opraco w yw anym m ateriale zm iany p atologiczne stw ierdzono w 14 przypadkach. S ą to w znacznej części zm iany de- generacyjne (zw yrodnieniow e), stany zapalne, schorze nia aparatu żującego, ja k rów nież zm iany będące w y nikiem niedoboru składników pokarm ow ych, m .in. że laza i w itam in.
Do najliczniejszych schorzeń w ystępujących w b a danej serii zaliczyć należy schorzenia aparatu żującego, do których zaliczamy: próchnicę, przyzębicę, ropnie przy- korzeniow e ja k rów nież przypadki przyżyciow ego usu w ania zębów. Pow szechnie uw aża się, że ta grupa scho rzeń zw iązana je st z w arunkam i bytow ania takim i jak ubóstw o, złe odżyw ianie, które m ają pośredni w pływ na odporność organizmu.
R ów nie często ja k choroby aparatu żującego, spoty kana była inna postać stanów zapalnych niesw oistych tzw. zm iany zw yrodnieniow o - zniekształcające (osteo- fity, guzki Schm orla, choroba reum atoidalna - ryc. 1:1). Zazw yczaj są one zw iązane ze starzeniem się organizm u ale m ogą być także reakcją na niepraw idłow e lub nad m ierne przeciążenie kręgosłupa (będące w ynikiem uciąż liwej pracy fizycznej), niekorzystne oddziaływ anie kli m atu czy infekcje.
W jednym przypadku - u m ężczyzny 40-50 letniego z grobu X V III stw ierdzono ślad po zagojonym złam aniu kości łokciow ej. W łaściw y zrost kości w skazuje, że była ona leczona w sposób fachow y (ryc. 1: 4). U osobnika tego stw ierdzono ró w n ież obecność garba, św iadczy o tym nadzwyczaj silnie w ygięty m ostek, ja k również sil na kifoza piersiow a (ryc. 1: 5).
D o w ad rozw ojow ych i w rodzonych zaobserw ow a nych na szczątkach kostnych w badanym m ateriale zali cz y ć n a le ż y m .in . a s y m ila c ję k rę g u s z c z y to w e g o (w 1 przypadku), lum balizację (3 przypadki - por. ryc.
1: 2, 3) oraz szew czołow y (w 1 przypadku - ryc. 1: 6). Z grupy schorzeń nieodłącznie zw iązanych z odży w ianiem , odnotow ano w jed n y m przypadku schorzenie zw ane cribra orbitalia (uw idacznia się ono zm ianam i w stropie oczodołów w postaci przerostów szpiku i sub stancji gąbczastej - ryc. 1: 6). P rzyczyną tego schorze nia je st niedobór żelaza w pożyw ieniu lub robaczyca. O bydw ie przyczyny są pow odem anem ii.
P odsum ow ując p o w y ższe rozw a żan ia zaznaczyć należy, że ze w zględu na m ało reprezentatyw ną grupę, m ożliw ości interpretacyjne m ateriału osteologicznego zostały częściow o ograniczone i nie m ogą posłużyć do opracow ań statystycznych. N a uw agę zasługuje jednak fakt, że naw et tak n iekom pletny m ateriał m oże choć w niew ielkim stopniu poszerzyć n aszą w iedzę o bada nej grupie lokalnej.
2 0 0 To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n is l a w Go l u b, Bf.a ta Bo r o w s k a, Gr z e g o r z Ma z u r
Ryc. 1. Chełm, stan 60.
1: grób XVII (kobieta, 40-50 lat) osteofity i guzki Schmorla na trzonach kręgów lędźwiowych; 2: grób XXII (kobieta, powyżej 70 lat): 3: grób XXIV (kobieta, 20-30 lat), kości krzyżowe - lumbalizacja; 4: grób XVIII (mężczyzna, 40-50 lat), ślad po złamaniu prawej kości łokciowej; 5: grób XVIII (mężczyzna, 40-50 lat), silnie wygięty mostek; 6: grób XXIII (kobieta, 20-30 lat) czaszka - cribra orbitalia. Fot. G. Mazur.
Wy n ik id r u g i e g os e z o n u b a d a ńn ac m e n t a r z y s k u s z k ie l e t o w y m w Ch e ł m i e 2 0 1
Lit e r a t u r a
G ł a d y k o w s k a - R z e c z y c k a J.
1976 Zmiany w układzie kostnym ludności ze śre dniowiecznych cmentarzysk, [w:] Badania p o
pulacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych, Poznań, s. 85-103.
G o ł u b S.
1997 Pozostałości osadnictwa z okresu wczesnego średniowiecza w centrum miasta Chełma [w:]
Najważniejsze odkrycia archeologiczno-archi- tektoniczne Chełma i okolic, Chełm, s. 83-94.
K i e ł b o ń C z.
1981 Dawna cerkiew gr.-kat. p.w. Sw. Mikołaja w Chełmie, „Zeszyty Biura Badań i Dokumen tacji Zabytków w Chełmie”, nr 1.
K o z a k - Z y c h m a n W.
1997 Zagadkowe pochówki na cmentarzysku w Cheł mie, stanowisko 60 [w:] Najważniejsze odkry
cia archeologiczno-architektoniczne Chełma i okolic, Chełm, s. 109-114.
K ó ć k a W.
1958 Zagadnienia etnogenezy ludów Europy, „Mate riały i Prace Antropologiczne”, nr 22, Wrocław.
M a l i n o w s k i A., S t r z a ł k o J. [red] 1985 Antropologia, Warszawa, Poznań.
M a r t i n R., S a i l e r K.
1957 Lehrbuch der Anthropologie, Stuttgart.
M a z u r e k T., M a z u r e k W., R u s z k o w s k a U. 1997 Relikty umocnień wczesnośredniowiecznego
podgrodzia w Chełmie [w:] Najważniejsze od
krycia archeologiczno-architektoniczne Chełma i okolic, Chełm, s. 115-120.
R u d n i k S.
1994 Cerkiew grecko-katolicka p.w. Św. Mikołaja, „Wieści Chełmskie”, s. 4.
Wanke A.
1955 Indywidualne określenie taksonomiczne (Indi vidual taxonomical determination), PAntr., t. 21, z. 2, s. 968-990.
Ż a k i A.
1974 Archeologia Małopołski wczesnośredniowiecz nej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk.
To m a s z Dz i e ń k o w s k i, St a n i s ł a w Go l u b, Be a t a Bo r o w s k aa n d Gr z e g o r z Ma z u r
Re s u l t s o f t h e Se c o n d Fi e l d Se a s o n a t a n In h u m a t i o n Ce m e t e r y i n Ch e ł m
In the second season o f excavations at the cemetery in Chelm, site 60, fourteen skeletons were uncovered, which were positioned along the west-east axis. In two instances the skele tons were found in layers. Traces o f timber and numerous nails suggest that the bodies were buried in coffins. Additionally, remnants o f an early medieval settlement and a fragment of a dry moat were recorded and examined. On the basis o f the stratigraphic method and historical clues a broad dating o f the cemetery, that is the 13th-18th centuries, has been assumed.
As a result o f an anthropological analysis, the number o f individuals buried in graves was ascertained, as well as an ap proximate number o f bodies found in concentrations and fe atures. In twelve grave assemblages, remains o f 14 people
(8 women, 5 children and one man) were discovered. On the basis o f the analysis, the local group under investigation may be characterised as longevous, short to medium high and with short arched skulls.
The analysis o f pathological changes in bones showed that the m ost common disorders involved the mastication ap paratus and general inflammatory ailments. The frequent cha racter o f these disorders may be due to bad nutrition and over working.
Further examination o f the cemetery at 4 Św. Mikołaj Street in Chełm will make it possible to pursue the considerations concerning its bio-cultural nature, which at this stage is im possible due to insufficient data.
Usługi Archeologiczne - Chełm
