K ra k o w s k a S z k o ła W y ż sz a im . A n d rz e ja F ry c z a M o d rz e w s k ie g o
PAŃSTWO, GOSPODARKA,
SPOŁECZEŃSTWO
W INTEGRUJĄCEJ SIĘ
EUROPIE
M a te ria ły k o n fe re n c y jn e p o d re d . K le m e n s a B u d z o w s k ie g o to m 1 K raków 2003R ada W ydaw nicza: K lem ens B udzow ski, A ndrzej Kapiszew ski, Jacek M ajchrow ski, Z bigniew M aciąg
O p iek a w ydaw nicza: H alina B aszak-Jaroń
C o p y rig h t © by K rakow skie T ow arzystw o E dukacyjne sp. z o.o., K raków 2003
ISB N 83-9 1 8 3 0 2 -9 -2
Ż ad n a część tej publikacji nie m oże być p o w ielan a ani m agazynow ana w sposób u m o żliw iający ponow ne w y k o rzy stan ie, ani też rozp o w szech n ian a w jakiejkolw iek form ie za po m o cą środków e lek tro n iczn y ch , m ech an iczn y ch , k opiujących, nagryw a ją c y c h i innych, bez uprzedniej pisem nej zgody w łaściciela praw autorskich.
N a zlecenie: K rakow skiej S zkoły W yższej im. A n d rzeja F rycza M odrzew skiego
W ydaw ca: K rakow skie T ow arzystw o E dukacyjne sp. z o.o., Kraków 2003
Spis treści
PRZEDMOWA - Klemens B u dzow ski... 9
Część I
SEKCJA PRAWO I A D M IN IS T R A C JA ... 13
Barbara Stoczewska, W s tę p ... 15 Agnieszka Barcik, Harmonizacja polskiego prawa
spółek z przepisami u n ijn ym i... 17 Arkadiusz Bereza, Zmiany struktur i terytorialnego zakresu działania
sądów pionu pokojowego Królestwie Polskim w latach 1876-1915... 29 Krystyna Daniel, Polityczny aspekt sędziowskiej interpretacji p r a w a ... 59 Jerzy Konieczny, Problem prywatyzacji b ezp ieczeń stw a ... 69 Grzegorz Smyk, Sylwetki general-gubernatorów warszawskich
w Królestwie Polskim w latach 1874-1915... 77 Krzysztof Tor, Problematyka dostosowania prawa spółek
do norm Unii E u ro p ejsk iej...97 Robert Wolański, Opodatkowanie małych i średnich przedsiębiorstw
w Unii E u ro p ejsk iej... 123 Joanna Wyrwa, Anna Łoś-Tomiak, Zabezpieczenie społeczne
w świetle przepisów prawa europejskiego... 139 Częs'ć II
SEKCJA POLITOLOGIA I KOMUNIKACJA S P O Ł E C Z N A ... 157
Stanisław Kilian, W stęp ... 159 Andrzej Delorme, Zagrożenia ekologiczne a dobra kultury m aterialnej... 161 Bogdan Kosowski, Komunikacja ze społeczeństwem w zarządzaniu
sytuacjami kryzysow ym i...191 Andrzej J. Madera, Zagadnienia sąsiedztwa polsko-ukraińskiego
w pierwszych latach XXI w ieku ... 203 Mateusz Nieć, Reklama społeczna - geneza i analiza p o ję c ia ...211 Anna Stach-Borejko, Spostrzeganie bezrobotnych przez osoby pracujące
i studentów ... 225 Bogdan Szlachta, Narodziny francuskiej myśli konstytucyjnej.
Claude de Seysssel i jego „Le grant monarchie de France”... 235 Grzegorz T okarz, Socjaldemokracja polska wobec Kościoła katolickiego
J Spis treści
Część III
SEKCJA NAUKI O R O D Z IN IE ...265
Zofia Szarota, W stęp ... 267
Iwona Babuska, Pedagog specjalny w szkole m a so w ej... 271
Barbara Józefik, Kryzys współczesnej rodziny a terapia rodzin ... 279
M agdalena Lubińska-Bogacka, Wychowanie w rodzinie - przeobrażenia, stan aktualny i za g ro żen ia ... 291
Ewa Sierankiewicz, Małgorzata Bielawska, Postawy rodzicielskie ojców względem dorastających c ó re k ...299
Pawet Tyrała, Kształtowanie kompetencji menedżerskich w kształceniu pracowników socjalnych i pom ocy społeczn ej...307
PAŃSTWO, GOSPODARKA,
SPOŁECZEŃSTWO
W INTEGRUJĄCEJ SIĘ
EUROPIE
III M IĘ D Z Y N A R O D O W A K O N F E R E N C JA K R A K O W S K IE J SZ K O Ł Y W Y Ż S Z E J IM . A N D R Z E JA F R Y C Z A M O D R Z E W S K IE G O K raków 1-3 czerw ca 2003R A D Ę NAUK O W Ą III M IĘD ZY N A R O D O W EJ K O N FE R E N C JI TW O RZY LI:
• Prof. KSW , dr hab. Z bigniew M aciąg - R ektor K rakow skiej Szkoły W yższej im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego,
• Prof, d r hab. Jerzy M alec - Prorektor Krakow skiej Szkoły W y ższej im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego,
■ Prof, dr nauk ped. Anatolij D em iańczuk - Rektor M iędzynaro dow ego U niw ersytetu w Rów nem , Ukraina,
• Prof. Sergiej Jerochin - R ektor Wyższej Uczelni „Narodowa Aka dem ia Z arządzania” w K ijow ie, Ukraina,
• D r M iklós G aló - V ice-R ektor N yíregyházi Foiskola, Węgry, • Prof. G yórgy Venter - R ektor N yíregyházi Foiskola, Węgry, • Prof. KSW , dr K lem ens B udzow ski - K anclerz Krakowskiej Szkoły W yższej im. A ndrzeja F rycza M odrzew skiego,
• Prof. KSW , dr hab. B ogusław a Bednarczyk - Dziekan W ydzia łu Stosunków M iędzynarodow ych K rakow skiej Szkoły Wyższej im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego,
• Prof. KSW, dr hab. Barbara Stoczew ska - Dziekan Wydziału Praw a i A dm inistracji K rakow skiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Fry cza M odrzew skiego,
• Prof. KSW, dr hab. Stanisław Kilian - D ziekan W ydziału Poli tologii i K om unikacji Społecznej K rakow skiej Szkoły W yższej im. A ndrzeja F rycza M odrzew skiego,
• Prof. KSW , dr D ariusz Fatuła - D ziekan W ydziału Zarządzania i M arketingu K rakow skiej Szkoły W yższej im. A ndrzeja Frycza M o drzew skiego,
■ Prof. KSW , dr Zofia Szarota - D ziekan W ydziału N auk o R o dzinie K rakow skiej Szkoły W yższej im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego.
Przedmowa
Rok 2003 jest dla K rakowskiej Szkoły W yższej czasem szczegól nym, zarów no ze względu na 500 rocznicę urodzin A ndrzeja Frycza M odrzew skiego - patrona U czelni, ja k i na now ą siedzibę w ładz i roz poczęcie budowy w łasnego cam pusu, a także z uw agi na now ą jakość procesów integracyjnych, zachodzących w Europie, które staw iają przed now oczesnym szkolnictw em w yższym now e cele i w yzw ania.
K reatyw ną form ą w spółpracy i w ym iany m yśli środow isk na ukow ych, pozw alającą rów nież na w iększą spójność kształcenia, tak w ażną dla budow y jednej Europy są m iędzynarodow e konferencje na ukowe. Z racji swego charakteru um ożliw iają one nie tylko prezenta cję poglądów różnych środow isk naukow ych, ale stanow ią rów nież okazję do bezpośrednich kontaktów, często ow ocujących stałą w spół pracą
Krakowska Szkoła W yższa im. A ndrzeja Frycza M odrzew skiego zorganizow ała w dniach 1 -3 czerw ca 2003 roku III M iędzynarodow ą K onferencję N aukow ą, w której udział w zięło ponad stu pracow ników naukowych z różnych ośrodków akadem ickich z całej Polski oraz z Wę gier, Słowacji, Ukrainy, Serbii, C zech, Australii, R FN , Szwecji.
Obrady toczyły się w pięciu sekcjach: 1) sekcja PA - Prawo i A dm inistracja, 2) sekcja M iZ - M arketing i Z arządzanie, 3) sekcja SM - Stosunki M iędzynarodow e, 4) sekcja NoR - N auki o Rodzinie,
5) sekcja PiKS - Politologia i K om unikacja Społeczna
O publikow any w niniejszym tom ie zbiór artykułów został przed staw iony w sekcjach: Praw o i A dm inistracja, Politologia i K om unika cja Społeczna, Nauki o Rodzinie.
Prof. KSW, d r K lem ens B udzow ski Kraków, czerw iec 2003 roku.
T H E A C A D EM IC BO A R D O F T H E 3rd INTERN A TIO N A L C O N F E R E N C E IN CLU D ED :
• Professor Z bigniew M aciąg, Ph.D. - R ector o f Andrzej Frycz M odrzew ski C racow College,
• Professor Jerzy M alec, Ph.D. - V ice-Rector of Andrzej Frycz M odrzew ski C racow College,
• Professor A natoliy D em iańczuk, Ph.D. (Pedagogics) - Rector o f the International U niversity in R ow ne, Ukraine,
• Professor Sergiy Jerochin - R ector o f the “N ational Academ y o f M anagem ent” in Kiev, U kraine,
• M iklós G aló, Ph.D . - V ice-R ector o f N yíregyházi Foiskola, H ungary,
• P ro fesso r G yorgy V enter - R ector o f N yíregyházi Foiskola, Hungary,
■ Professor Klem ens Budzow ski, Ph.D. - C hancellor o f Andrzej Frycz M odrzew ski C racow C ollege,
• Professor B ogusław a B ednarczyk, Ph.D. - Dean o f the Faculty o f International R elations at A ndrzej Frycz M odrzew ski C racow C ol lege,
■ P rofessor Barbara Stoczew ska, Ph.D. - Dean o f the Faculty of Law and A dm inistration at Andrzej Frycz M odrzew ski C racow Colle ge,
• Professor Stanisław K ilian, Ph.D. - Dean o f the Faculty o f Po litical Science and Social C om m unication at Andrzej Frycz M odrzew ski C racow C ollege,
• Professor D ariusz Fatuła, Ph.D. - Dean o f the Faculty o f M ana gem ent and M arketing at A ndrzej Frycz M odrzew ski C racow College, • P rofessor Zofia Szarota, Ph.D. - D ean o f the Faculty o f Family Studies at Andrzej Frycz M odrzew ski C racow College.
Foreword
The year 2003 is a special tim e for A nrdzej Frycz M odrzew ski Cracow College, not only because o f the 500th birth anniversary o f the college’s patron, its authorities m oving to new prem ises and the con struction o f the cam pus being under way, but also ow ing to the new quality of integration processes which are taking place in Europe, thanks to which the m odem higher education finds new objectives and faces new challenges.
International academ ic conferences are a creative form o f coope ration and exchange o f view s betw een intellectual circles. T hey allow a greater uniform ity of education, w hich is o f crucial im portance to the formation of an integrated Europe. T heir nature enables not only the presentation o f views o f various university circles, but also direct con tacts, often resulting in long-term cooperation.
On June 1-3, 2003, A ndrzej Frycz M odrzew ski C racow College hosted the 3rd International A cadem ic C onference, the participants o f which were over one hundred university professors from different cen tres o f higher education in Poland, Hungary, Slovakia, U kraine, Ser bia, The C zech Republic, A ustralia, G erm any and Sweden.
The conference was divided into the follow ing sections: 1. Law and A dm inistration
2. M anagem ent and M arketing 3. International R elations 4. Fam ily Studies
5. Political Science and Social C om m unication
The collection o f papers published in this volum e was presented in sections: Law and A dm inistration, Political Science and Social C om m unication, Fam ily Studies.
Professor K lem ens Budzowski, Ph.D. Cracow, June 2003
C ześć I
Sekcja
W STĘP
III M iędzynarodow a K onferencja N aukow a, jak ą w pierw szych dniach czerw ca 2003 roku zorganizow ała K rakow ska Szkoła W yższa, pośw ięcona była uczczeniu w yjątkow ego jubileuszu 500-lecia urodzin jej patrona - A ndrzeja Frycza M odrzew skiego. Jednak to nie m yśl po
lityczna tego w ielkiego Polaka i reform atora stała się w iodącym tem a tem konferencji. W centrum zainteresow ań znalazły się zagadnienia 0 wiele bardziej aktualne, dotyczące bow iem integracji europejskiej. Problem atyka tym bardziej żyw otna, gdyż dotykająca bieżącego życia politycznego - zw łaszcza w kontekście referendum akcesyjnego, które odbyło się w równy tydzień po konferencji. Tak w ięc jej uczestnicy mieli doskonałą okazję do podjęcia interesujących rozw ażań zw iąza nych z perspektywą rozwoju państwa, gospodarki i społeczeństw a w w a runkach integracji europejskiej.
Podobnym zagadnieniom pośw ięcone były obrady toczące się w ram ach tzw. sekcji praw niczej. Tutaj uw aga referentów rów nież skupiona b y ła w okół k w estii z w iąz an y ch z p a ń stw em i p raw em w perspektyw ie integracji europejskiej. Podjęto w iele interesujących wątków dotyczących głów nie problem atyki w spółczesnego państw a 1 prawa, ale też - choć w znacznie m niejszym stopniu - zw iązanych z historią adm inistracji czy historią doktryn politycznych i praw nych. Te ostatnie zagadnienia zostały m iędzy innym i zaprezentow ane za rów no w referatach pośw ięconych system ow i sądow nictw a w K róle stwie Polskim oraz w referacie przypom inającym dokonania A ndrze ja Frycza M odrzew skiego w zakresie reform y praw a w Polsce, ja k
i w referacie prezentującym koncepcję zjednoczonej E uropy W ojcie cha Bogum iła Jastrzębow skiego. C zęść w ystąpień ukazała się drukiem w num erze o k o liczn o ścio w y m „P ań stw a i S p o łec zeń stw a” (2003, nr 3), pośw ięconym A ndrzejow i Fryczow i M odrzew skiem u.
Jednak głównym przedm iotem refleksji naukowej referentów stały się zagadnienia zw iązane bezpośrednio z procesam i integracyjnym i w dziedzinie prawa. Przyjęty bow iem przez brukselski K onw ent pro jekt konstytucji dla nowej U nii Europejskiej w ykazał, ja k trudne b ę dzie pogodzenie interesów w szystkich jej członków oraz nie zagubie nie idei integracyjnych w decyzyjnym i proceduralnym chaosie. M ając
16 W stęp - Praw o i A dm inistracja
te w zględy na uw adze rozw ażano, co za tym idzie kw estię harm oniza cji polskiego praw a spółek z przepisam i unijnym i, problem ram praw nych realizacji w olności słow a w kontekście standardów europejskich oraz zagadnienie zbiorow ego praw a pracy na tle europejskich uregulo wań. W referatach poruszono także kw estie z zakresu praw a podatko w ego, bankow ego i krym inalistyki. Zaprezentow ano interesujący pro blem politycznego aspektu sędziow skiej interpretacji prawa.
W pierwszych dniach czerwca 2003 roku, gdy toczyły się obrady III M iędzynarodowej Konferencji Naukowej w Krakowskiej Szkole Wy ższej, w Polsce trwała intensywna akcja informacyjna i propagandowa związana ze zbliżającym się referendum akcesyjnym. Dzisiaj, gdy publi kow ane są materiały z tej konferencji znam y wynik unijnego referen dum. Polacy - jak ju ż wiadom o - opowiedzieli się za swoją przyszłością w zjednoczonej Europie. M ożna jednak sądzić, że u podstaw większości tych decyzji, leżała nadzieja na poprawę rodzimej kultury prawnej i poli tycznej.
Polska bow iem tak naprawdę dołączy do Europy nie wtedy, gdy zdoła bez poważniejszych zastrzeżeń dostosować swoje prawo do unij nych standardów, ale wtedy, gdy odrodzi się w naszym kraju idea społe czeństw a obywatelskiego oraz proste poczucie prawowitości i państwa prawa. Ponadto, ogrom ne znaczenie ma podkreślana przez Jurgena Ha- berm asa konieczność w ykształcenia się wśród wszystkich Europejczy ków poczucia ponadnarodowej wspólnoty, otwartości jednego narodu nie tylko na potrzeby i sprawy innego narodu, ale też na jego odmienne po glądy i przekonania. Tak liczny udział w konferencji referentów z innych części Europy, a zwłaszcza z tych, które podobnie jak Polska dołączą wkrótce do Unii, zdaje się być doskonałą okazją do podjęcia pierwszych kroków na drodze ku takiej wspólnocie.
Agnieszka Barcik
Harmonizacja polskiego prawa
spółek z przepisami unijnymi
Wprowadzenia
K onieczność przeprow adzenia reform y polskiego praw a spółek uzasadniona była dw om a zasadniczym i czynnikam i. W pierw szej ko lejności w ynikała z potrzeb praktyki gospodarczej, przede w szy st kim stw orzenia atrakcyjnych w arunków inw estow ania w Polsce, przy jednoczesnym zagw arantow aniu konkurencyjnej pozycji polskich firm; z drugiej strony podyktow ana była potrzebą harm onizacji praw a pol skiego z praw em unijnym.
D ostosow anie polskiego praw a spółek do praw a europejskiego jest norm atyw ną konsekw encją zaw artego w 1991 r. Układu E uropej
skiego, ustanawiającego stowarzyszenie m iędzy Rzeczpospolitą a W spól notami Europejskim i i ich państw am i członkow skim i. Polski kodeks spółek handlow ych jest w ypełnieniem , zobow iązań traktatow ych zm ie rzających do realizacji idei Rynku W ew nętrznego, opartego na funda mentach czterech swobód (swobodnego przepływ u towarów, osób, usług i kapitału). H arm onizacja praw a spółek w e W spólnotach je st oparta na kilkunastu dyrektywach i dw óch rozporządzeniach. Polski K odeks spół ek handlow ych (k.s.h.) obejm uje m aterię uregulow aną w w iększości dyrektyw.
1. Zobowiązania wynikające z Układu Europejskiego
W U kładzie Europejskim , ustanaw iającym stow arzyszenie m ię dzy Polską a W spólnotam i E uropejskim i i ich państw am i członkow skimi, Polska zobow iązała się do stopniow ego i system atycznego har m onizow ania praw a polskiego z ustaw odaw stw em obow iązującym we W spólnotach E uropejskich.1 A rtykuł 68 U kładu Europejskiego okre śla, iż „ [...] w arunkiem w stępnym integracji gospodarczej Polski ze W spólnotam i jest zbliżenie istniejącego i przyszłego ustaw odaw stw a1 U kład E uropejski usta n aw iający sto w a rzy szen ie m iędzy R z eczp o sp o litą P o l ską, z jed n ej strony a W spólnotam i E u ropejskim i i ich P aństw am i C zło n k o w sk im i, z drugiej, sporządzony w Brukseli w dniu 16 g rudnia 1991 r. (Dz. U. z 1994r„ nr 11, poz. 38).
18 A gnieszka B a rcik
istniejącego we W spólnotach” nałożył na ustaw odaw cę polskiego obo w iązek dostosow ania praw a tak, aby w sw oich zasadniczych regula cjach odpow iadało ono standardom w spólnotow ym ..
Ze w zględu na procesy trw ającej transform acji gospodarczej w Polsce, które z reguły w ym agają zasadniczych zm ian w system ie praw nym , praw o handlow e stało się dziedziną, której zbliżenie do stan dardów praw a europejskiego uznano za pilne.2 Takie założenie wynika z art.69 U kładu, który w ym ienia dziedziny praw a, dotyczące szeroko rozum ianej sytuacji praw nej i funkcjonow ania podm iotów gospodar czych jak o te, w których przede w szystkim pow inno następow ać zbli żanie przepisów . Z godnie ze w spom nianym artykułem należą do nich: praw o celne, praw o o spółkach, praw o bankow e, rachunkow ość przed siębiorstw , opodatkow anie, w łasność intelektualna, ochrona pracow ni ka w m iejscu pracy, usługi finansow e, zasady konkurencji, ochrona konsum enta, pośredni system opodatkow ania, przepisy techniczne i nor my, transport i środow isko naturalne. W ym ienienie praw a spółek na drugim m iejscu w pow yższym katalogu, potw ierdza priorytetow e zna czenie tej części praw a handlow ego, jak o jednej z głów nych dziedzin przesądzającej o stw orzeniu odpow iednich w arunków rozw oju gospo darczego Polski, a także o atrakcyjności gospodarczej naszego kraju zarów no dla inw estorów krajow ych, ja k i zagranicznych.. Założenie pow yższe potw ierdzają ponadto inne postanow ienia Układu E uropej skiego. N a uw agę w tym m iejscu zasługują postanow ienia części IV „Przepływ pracowników, zakładanie przedsiębiorstw, świadczenie usług” zw łaszcza rozdziału II.: Zakładanie przedsiębiorstw ” (art. 44-54), któ re dotyczą w olności prow adzenia działalności gospodarczej i rów no rzędnego traktow ania przez Polskę na jej terytorium przedsiębiorstw oraz obyw ateli W spólnoty. W ram ach zasady wolności tw orzenia przed siębiorstw {freedom o f establishm ent) zagraniczne spółki handlow e mają zagw arantow any sw obodny dostęp do działalności na terytorium Pol ski.3 M ogą tw orzyć oddziały i przedstaw icielstw a na w arunkach okre ślonych w ustaw ie praw o działalności gospodarczej,4 która je st obok 2 Tak M. S afjan , W prow adzenie [w:] M. S afjan. I. H ykaw y, P raw o W spólnot
E uropejskich a p ra w o polskie. t.V P raw o gospodarcze, W arszaw a 2002, s. 9-10.
3 Szerzej R. Poliński, Kodeks spółek handlow ych a dyrektywy Unii Europejskiej, „P rzegląd P raw a H andlow ego” 2001, nr 7, s. 31.
4 U staw a z dnia 19 listopada 1999 r. Praw o działalności gospodarczej (Dz.U. nr 101. p o z.1178 z późn. zm ).
H arm onizacja polskiego praw a sp ó łek z przepisam i u n ijn y m i 1 9
kodeksu spółek handlow ych, ustaw y o K rajow ym R ejestrze Sądow ym , jednym z w yrazów zasadniczego zbliżenia regulacji praw nych, o d n o szących się do sfery działalności gospodarczej.
2. Europejskie prawo spółek
Polskie praw o spółek zostało poddane procesow i dostosow aw czemu do tzw. europejskiego praw a spółek. N ależy podkreślić, że p o jęcie europejskiego praw a spółek je st pojęciem zbudow anym na grun cie doktryny praw a.5 N a europejskie praw o spółek składają się norm y w ydane przez organy unijne w celu harm onizacji lub ujednolicenia w ew nętrznych system ów praw a spółek państw członkow skich. C o w ię cej, prawo spółek nie je st skodyfikow ane na szczeblu w spólnotow ym , co pow oduje, że praw o krajow e nie zostaje w tej m aterii w yłączone. Adresatem norm europejskiego praw a spółek są nie podm ioty indyw i dualne, takie ja k np. spółki, ale państw a, które zostały zobow iązane do w prow adzenia odpow iednich regulacji, zm ian w ram ach w łasnego, w ew nętrznego praw a spółek. N orm y europejskiego praw a spółek m ają charakter pochodnego (w tórnego) praw a w spólnotow ego i tw orzone są przez organy W spólnoty Europejskiej na podstaw ie odpow iednich upo ważnień, w ynikających z praw a pierw otnego (przede w szystkim z trak tatów). Prawo pochodne stanow ią m.in. opinie, rozporządzenia, zale cenia oraz dyrektywy.
G eneralnym instrum entem harm onizacji krajow ych system ów praw a spółek w ram ach W spólnoty je st praw na form a dyrektyw y.6 Specyfika praw na dyrektyw y polega na tym , że stanow i ona nakaz adresow any do państw a członkow skiego, m ający na celu dostosow anie jego w ew nętrznych regulacji do „m odelu” przew idzianego w dyrek
ty w ie .7 P odkreślić należy, że d y rek ty w a je s t w iążąca dla p aństw a członkow skiego, co do rezultatu, który m a być osiągnięty, pozostaw ia
' Szerzej na tem at europejskiego praw a spółek oraz zbliżania krajow ych sy ste mów praw a spółek: M .A . D auses, P raw o gosp o d a rcze U nii E uropejskiej, W arszaw a 1999, s. 463-468, a także T. W łudyka, E uropejskie p ra w o sp ó łe k [w:] L. J. Sm ith, C. de Cussy, C.Taylor, T. W ludyka, P raw o S p ó łek w R e p u b lic e F ed era ln ej N iem iec,
Wielkiej Brytanii, Francji i W łoszech, K raków 2000, s. 17-18.
6 Zob. 1. Hykawy, Dyrektywa ja k o specyficzny środek harm onizacji praw a w E u
ropejskiej W spólnocie G ospodarczej, „Przegląd U staw odaw stw a G ospodarczego” 1993,
nr 8-9, s. 2,
20 A gnieszka B a rcik
jąc tym sam ym państw om członkow skim w ybór odpow iednich form i m etod, które um ożliw ią jeg o urzeczyw istnienie w porządkach krajo w ych. Sw oboda „uznaniow ości” państw a członkow skiego w tym za kresie je st zaw sze uw arunkow ana obow iązkiem w yboru takiej formy, m etody, która będzie najbardziej skuteczna przy osiągnięciu w yzna czonego celu, a w ięc dostosow aniu praw a w ew nętrznego do w ym o gów dyrektyw . C o w ięcej in terp retacja krajow ych norm praw nych m usi być zaw sze prow adzona zgodnie z literą w łaściw ych dyrektyw. W zw iązku z pow yższym europejskie praw o spółek m oże być rozu m iane ja k o system y norm atyw ne poszczególnych państw członkow skich, które odzw ierciedlają treść dyrektyw harm onizujących prawo w przedm iotow ej materii.
W tym miejscu należy wspom nieć również o prawnej formie rozpo rządzenia, które zostaje wykorzystywane także w ramach europejskiego prawa spółek, jednakże w zakresie znacznie ograniczonym w porównaniu z dyrektywą. Zasadniczą różnicą m iędzy dw om a powyższymi kategoria mi aktów w spólnotowego prawa pochodnego jest fakt, że normy rozpo rządzeń obow iązują i są stosowane bezpośrednio, bez potrzeby ich inkor- porowania czy transponowania do krajowych porządków prawnych.8
Podstaw ę dyrektyw, dotyczących prawa spółek jest Traktat ustana w iający W spólnotę Europejską (TW E), stanowiący bezpośrednią podsta wę harm onizacji prawa spółek w ram ach Wspólnoty. Przepisy art.43-48 T W E dotyczą sw obody prow adzenia działalności gospodarczej. Przepis art.48 zawiera szeroką definicję spółki: „przez spółki rozumie się spółki praw a cyw ilnego lub handlowego, włączając w to spółdzielnie i inne oso by praw ne podlegające prawu publicznem u lub prywatnemu, z wyjąt kiem spółek, które nie prowadzą działalności nastawionej na zysk”.9 D e finicja ta obejm uje znaczącą w iększość podm iotów uczestniczących w życiu gospodarczym . Niew ątpliw ie odpowiada ona polskiemu pojęciu przedsiębiorcy10, zwłaszcza ze w zględu na brak w postanowieniach trak tatow ych w ym ogu osobowości prawnej.
8 S zerzej n a tem at praw nej fo rm y ro zp o rz ąd zen ia C. Mik, Z asady ustrojow e
europejskiego p ra w a w spólnotow ego a p o lsk i p o rzą d ek ko nstytucyjny, „Państw o i P ra
w o” 1998, n r 1, s. 26.
9 Traktat ustanaw iający W spólnotę Europejską w wersji ze zm ianam i w prow a dzonym i na m ocy T rak tatu A m sterd am sk ieg o .
H arm onizacja polskiego praw a sp ó łek z przepisam i U nijnym i 21
W myśl postanow ień art. 43 „sw oboda prow adzenia d ziałalno ści gospodarczej obejm uje praw o zakładania i prow adzenia działalno ści na w łasny rachunek, ja k rów nież praw o zakładania i kierow ania przed sięb io rstw am i, zw łaszcza sp ó łk am i w ro zu m ien iu art. 48.2., zgodnie z przepisam i ustanow ionym i dla w łasnych obyw ateli przez państw o członkow skie, w którym działaln o ść je s t p o d ejm o w an a” . Praw o to je st przejaw em jednej z podstaw ow ych zasad unijnych - zasady n ied y sk ry m in acji, k tó ra n ak ła d a o b o w ią z e k je d n a k o w e g o traktow ania podm iotów pochodzących z innych państw czło n k o w skich, na rów ni z w łasnym i obyw atelam i. Spółki aby m ogły w pełni korzystać ze sw o b o d y pro w ad zen ia d ziała ln o ści g o sp o d arczej, na rów ni z osobam i fizycznym i (obyw atelam i państw członkow skich) m uszą zostać utw orzone na podstaw ie przepisów państw a członkow skiego oraz posiadać statutow ą siedzibę, zarząd lub głów ne przedsię biorstw o na terenie W spólnoty (art.48.1).
Natomiast przepis art. 44.2 stanowi: „Rada i K om isja wykonują funkcję, które są im powierzone na podstawie pow yższych przepisów zwłaszcza [...] g).koordynując w niezbędnym zakresie i w celu zapewnie nia ich rów now ażności gw arancje, ja k ie są w ym agane w państw ach członkowskich od spółek w rozumieniu art. 48.2 dla ochrony interesów wspólników i osób trzecich” . Głów nym celem cytow anego przepisu jest znoszenie ograniczeń swobody prowadzenia działalności gospodarczej istniejących w państwach członkowskich, poprzez „zrów nanie gw aran cji” jakie są wymagane dla ochrony interesów wspólników, a także osób trzecich.
Rada E uropejska w ciągu trw ającego blisko 35 lat procesu har m onizacji unijnego praw a spółek przyjęła następujące dyrektyw y i ich projekty oraz rozporządzenia11:
Dyrektywa Pierw sza (N r 68/151 ) 12 z 9 m arca 1968 roku o publi kacji ogłoszeń, w ładzy reprezentacyjnej organów i niew ażności spół ek; tzw. dyrektyw a o jaw ności.
11 A naliza w ybranych dyrektyw i ro zporządzeń zo stała p rzed staw io n a przez I. Hykawy, J. Kraussa, W. O palskiego, M. M odrzejew ską, J. M odrzejew skiego w części II Prawu spółek. Dyrektywy i rozporządzenia, [w:] M. Safjan, I. Hykawy, Prawo W spól
not. ...op. cit., s. 83-336.
22 Agnies2.ka B a rcik
D yrektyw a D ruga ( N r 77/91 )13z 13 grudnia 1976 roku dotyczy zakładania spółek akcyjnych oraz utrzym ania i zm iany kapitału; zm ie niona dyrektyw ą z 23 listopada 1992 roku (N r 92/101 ) 14, która rozsze rzyła dotychczasow e ograniczenia dotyczące nabyw ania przez spółkę sw ych w łasnych akcji na oddziały spółki em itującej.
D yrektyw a Trzecia (N r 7 8 /8 5 5 )15 z 9 października 1978 roku 0 fuzji spółek akcyjnych, m ająca na celu ochronę akcjonariuszy i osób trzecich na w ypadek połączenia spółek akcyjnych.
D yrektyw a C zw arta (Nr 78/600)16 z 25 lipca 1978 roku dotyczy rocznych spraw ozdań finansow ych spółek kapitałow ych.
Propozycja D yrektyw y P iątej w now ej zm odyfikow anej wersji z 1983 ro k u 17 i dalszym i zm ianam i, ma na celu ujednolicenie gw aran cji w ym aganych w obec spółek w celu ochrony interesów wspólników 1 osób trzecich, w odniesieniu do struktury spółek akcyjnych oraz upraw nień i obow iązków ich organów.
D yrektyw a Szósta (N r 82/891 )18 z 17 grudnia 1982 roku uzupeł nia dyrektyw ę trzecią w zakresie łączenia spółek akcyjnych, a ponadto reguluje ich podział.
D yrektyw a Siódm a (N r 83/349)19 z 13 czerw ca 1983 roku doty czy rachunkow ości spółek oraz zaw iera m .in. w arunki, na jakich mają być tw orzone rachunki zbiorow e przez grupy spółek.
D yrektyw a Ó sm a (N r 84/253)20 z 10 kw ietnia 1984 roku dotyczy kw alifikacji rew identów .
Propozycja D yrektyw y D ziew iątej nie została oficjalnie ogłoszona w form ie projektu w D zienniku U rzędow ym ; obejm uje regulacje pra w a holdingow ego.
Propozycja D yrektywy Dziesiątej™ przedstawiona Radzie 14 stycz nia 1985 roku; dyrektyw a o fuzji transgranicznej, rozstrzyga problem y
” O fficial Journal z 31.01.1977r„ nr L 26, s. 1. 14 O fficial Journal z 28.11.1992r„ nr L 347, s. 64. 15 O fficial Journal z 2 0 .10.1978r.,nr L 295, s. 36. 14 O fficial Journal z 14.08.1978r„ nr L 222, s. 11.
17 O fficial Journal z 2 9 .0 9 .1983r., nr C 240 w raz ze zm ianam i propozycji z 2 0 .1 2 .1 9 9 0 O fficial Jo u rn al 1991r., nr C 7/4 oraz projektu z 20.11.1991 r. O fficial Journal 199 lr., nr C 321/9.
18 O fficial Journal z 3 1.12.1982r„ nr L 378, s. 47. 19 O fficial Journal z 18.07.1983r„ nr L 193, s. 1. 20 O fficial Journal z 12.05.1984r„ N r L 126, s. 20. 21 O fficial Journal z 2 5 .0 1 .1985r„ Nr C 23/11.
H arm onizacja polskiego praw a sp ó łek z przepisam i u n ijn y m i
kolizyjne w ynikające z łączenia się spółek akcyjnych podlegających w łaściw ości różnych państw członkow skich.
D yrektyw a J e d e n a sta (N r 8 9 /6 6 6 )22 z 21 grudnia 1989 roku o przewidzianej przez praw o handlow e publikacji ogłoszeń przez o d działy spółek; uzupełnia dyrektyw ę pierw szą i przew iduje stoso w anie w stosunku do odd ziału tej sam ej p ro ced u ry o g ła sz a n ia co w stosunku do w spólnotow ych spółek kapitałow ych.
Dyrektywa D w unasta (N r 89/667)23 z 21 grudnia 1989 roku do tyczy jednoosobow ych spółek z ograniczoną odpow iedzialnością, h ar m onizacji regulacji ich tw orzenia w ram ach W spólnoty.
Propozycja Dyrektywy Trzynastej™ przedstaw iona Radzie ^ s t y c z nia 1989 roku chroni interesy akcjonariuszy i osób trzecich w w ypadku oferty publicznej zakupu akcji prow adzącej do przejęcia kontroli nad spółką.
Propozycja D yrektyw y Czternastej, w stępny projekt z 1987 roku nie został oficjalnie opublikow any w D zienniku U rzędow ym ; przew i duje regulacje problem atyki rozw iązyw ania i likw idacji spółek.
Jeśli chodzi natom iast o rozporządzenia:
R ozporządzenie (N r 2 1 3 7 /8 5 )25 z 25 lipca 1985 roku dotyczy Europejskiego Ugrupow ania Interesów G ospodarczych (European E co nomic Interest G rouping - EEIG ) będącego długoterm inow ą m iędzy narodow ą w spółpracą przedsiębiorstw , przy jednoczesnej gw arancji zachow ania ich niezależności i autonom ii w znaczeniu praw nym i go spodarczym.
Rozporządzenie (N r 2157)26 z 8 października 2001 roku dotyczy statusu Spółki Europejskiej ( Societas E uropea); na jeg o podstaw ie zostaje pow ołana do życia (po blisko 30 latach prac legislacyjnych) Spółka Europejska27. Spółka E uropejska będąca spółką, którą tw orzą połączone spółki zarejestrowane w kilku państwach członkowskich, może
22 O fficial Journal z 30.12.1989 r„ N r L 395, s. 36. 23 O fficial Journal z 30.12.1989 r., N r L 395, s. 40.
24 Official Journal z 14.03.1989 r., N r C 64 ze zm ianam i propozycji z 14.09.1990r. Official Journal 1990r., Nr C 240/7.
25 O fficial Journal z 31.07.1985 r., N r L 199, s .l . 26 O fficial Journal z 10.11.2001 r., N r L 294, s .l.
27 Szerzej m in. J. N apierała, Societas E uropea, „Przegląd Praw a H andlow ego” 2002, nr I I , s. 23-30 a także A. S zu m ań sk i, S półka E u ro p e js k a , „K w artaln ik Praw a Pryw atnego” 1997, z. 2, s. 249 -2 7 2 oraz B. K urcz, M. K urcz, Spółka E uro p ejska
24 A gnieszka B a rcik
działać na obszarze całej U nii, na podstaw ie jednakow ych reguł i przy ujednoliconym system ie zarządzania i ogłoszeń.
3. Polski kodeks spółek handlowych
U staw a kodeks spółek handlow ych28 je st w yrazem harm onizacji praw a w ew nętrznego z praw em unijnym . H arm onizacja polskiego pra w a spółek opierała się nie tylko na uw zględnieniu obow iązujących ak tów w spólnotow ych, w tym w pierw szej kolejności dyrektyw, ale także na czerpaniu w zorców z praw odaw stw państw członkow skich. Dosto sow anie polskiego praw a spółek do standardów unijnych było jednym z zasadniczych celów przyśw iecających jego nowelizacji. Ponadto nowy kodeks postaw ił sobie za cel w spieranie przedsiębiorczości przy jedno czesnej ochronie obrotu gospodarczego, a także stw orzenie ja k najbar dziej dogodnych w arunków prow adzenia działalności gospodarcze, w szczególności dla m ałych i średnich przedsiębiorców .29 O czywiście now y kodeks przejął bardzo wiele rozw iązań, konstrukcji i postano w ień z kodeksu handlow ego30, który chociaż nie zaw ierał większości now oczesnych regulacji i instytucji unorm ow anych w praw ie unijnym, stanow ił fundam ent dla now ego aktu praw nego, który go zastąpił.
N ow a regulacja praw a spółek handlow ych je st ponadto w yrazem stanow iska, w edług którego praw o to je st częścią praw a handlowego, zaś praw o handlow e stanow i część praw a cyw ilnego. Przepis art.2 k.s.h. stanow i, że „jeżeli w ym aga tego w łaściw ość (natura) stosunku praw nego spółki handlow ej, przepisy kodeksu cyw ilnego stosuje się odpo w iednio” . Tak w ięc m iędzy przepisam i kodeksu spółek handlow ych i kodeksu cyw ilnego istnieje stosunek lex specialis - lex generalis. W tym m iejscu należy zaznaczyć, że w U nii Europejskiej pow szechny staje się pogląd o konieczności odrzucenia koncepcji dualizm u prawa handlow ego i cyw ilnego, co je st akcentow ane w toku prac nad Euro pejskim K odeksem C yw ilnym 31.
28 U staw a z dnia 15.09.2000r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz.1037 z późn. zm .).
29 Por. Kodeks spółek handlow ych. Projekt, M inisterstw o Spraw iedliw ości. D e p artam en t L eg islacy jn o -P raw n y , W arszaw a 1999; D ruk S ejm ow y N r 16870.
30 R oz p o rząd z en ie P rezy d en ta R zeczp o sp o litej z dnia 27 czerw ca 1934r. Ko deks H andlow y ( D z.U . nr 57, poz. 502 z późn. zm.).
31 Przykładow o, w system ach praw nych: w łoskim , szw ajcarskim i holenderskim praw o sp ó łek je s t regulow ane przepisam i kodeksu cyw ilnego.
H arm onizacja polskiego p raw a sp ó łek z przepisam i u n ijn y m i
Polski kodeks spółek handlow ych poszerza katalog spółek h an dlowych regulując dwa nieznane kodeksow i handlow em u typy spółek: spółkę partnerską i spółkę kom andytow o-akcyjną, które to spółki w y stępują w ustaw odaw stw ach państw U nii Europejskiej. W szczególno ści spółka partnerska, w zorow ana m.in. na niem ieckich Partnerschafts- gesellschaft um ożliw ia tw orzenie przedsiębiorstw w form ie spółek oso bowych przez przedstaw icieli w olnych zawodów, dzięki czem u będą one m ogły sprostać w ym ogom konkurencji w poszczególnych sekto rach usług, na rynku unijnym i m iędzynarodow ym .
Najdalej idące zm iany dotyczą spółki akcyjnej, a przede w szyst kim w prow adzenia m ożliw ości dobrow olnego i przym usow ego w yku pu akcji, co jest w yrazem dostosow ania do standardów unijnych. W pro wadzono także, w zorem ustaw odaw stw a francuskiego i angielskiego m ożliw ość statutow ego w zm ocnienia upraw nień prezesa zarządu spół ki akcyjnej. W zorow ana na praw ie niem ieckim je st natom iast instytu cja w arunkow ego podw yższenia kapitału zakładow ego, której celem jest udzielenie szerokich upraw nień zarządow i w zakresie em isji akcji przeznaczonych dla obligatariuszy obligacji zam iennych i obligacji z praw em pierw szeństw a oraz akcji przeznaczonych dla pracow ników spółki. Pow yższe rozw iązanie um ożliw ia skuteczniejszą ochronę inte resów pracow ników spółki akcyjnej. Ponadto w celu zw iększenia b ez pieczeństw a obrotu gospodarczego podw yższone zostały m inim alne wysokości kapitału zakładow ego spółek kapitałow ych: do 50 tys. zł. dla spółki z ograniczoną odpow iedzialnością (art. 154§ 1) i do 500 tys. zł. dla spółki akcyjnej (art.3 0 8 § l). P rzyjęta m inim alna kw ota kapitału zakładow ego spółki akcyjnej je st zgodna z art.6 drugiej dyrektyw y, ustalającym jako m inim alną w ielkość kapitału akcyjnego kw otę 25 tys. euro.
Na uwagę również zasługuje unowocześnienie regulacji dotyczą cych łączenia, podziału i przekształcania poszczególnych typów spółek. Kodeks umożliwia łączenie się spółek kapitałowych m iędzy sobą oraz ze spółkami osobowymi, jednakże spółka osobow a nie może być spółką przejmującą lub nowo zawiązaną. Spółki osobowe m ogą łączyć się ze sobą tylko przez zawiązanie spółki kapitałowej (art.491). Przewidziano dwa sposoby łączenia spółek: przez przejęcie spółki (inkorporację) oraz przez zawiązanie nowej spółki (fuzję). Regulacje powyższe uwzględniają postanowienia trzeciej dyrektywy o łączeniu się spółek akcyjnych, a na wet rozszerzają ich zastosowanie na łączenie się spółek z ograniczoną
26 A gnieszka B a rcik
odpow iedzialnością oraz łączenie się spółki akcyjnej ze spółką z ograni czoną odpow iedzialnością. Przepis art. 12 trzeciej dyrektyw y wymaga natom iast zapew nienia ochrony pracow nikom łączących się spółek. Pol ski kodeks spółek handlow ych pozostaw ił regulację tej kwestii kodekso wi pracy.
Jeśli chodzi o podział spółek to dopuszczalny je st podział tylko i w yłącznie spółek kapitałow ych. K onieczność regulacji podziału spół ek przew iduje dyrektyw a szósta, zgodnie z którą postępow anie w spra w ie podziału spółek stanow i odw rotność procesu łączenia. Chodzi tutaj 0 analogię faz i czynności, a także przepisów o ochronie wspólników 1 w ierzycieli. K odeks spółek handlow ych w pełni zastosow ał się w tym zakresie do w spom nianej dyrektywy.
Przekształcenie w św ietle kodeksu je st m ożliw e dla wszystkich typów spółek. Przekształcać się m ogą spółki osobow e w kapitałowe, spółki kapitałow e w osobow e, spółki osobow e w inne spółki osobowe i spółki kapitałow e w inne spółki kapitałow e. R egulacje w tym zakre sie naw iązują do postanow ień trzeciej dyrektywy.
K odeks spółek handlow ych nie zaw iera kom pleksow ej regulacji praw a holdingow ego (dotyczącego koncernów ). Praw ne możliwości tw orzenia i funkcjonow ania struktur holdingow ych w Polsce w ynikają z zaw artej w kodeksie cyw ilnym , zasady sw obody umów. D o tej pory praw o holdingow e nie je st rów nież przedm iotem kom pleksow ej regu lacji w św ietle ustaw odaw stw a unijnego. W spom niany wyżej projekt dyrektyw y dziewiątej nie został naw et oficjalnie opublikow any w Dzien niku U rzędow ym W spólnot.
Z rezygnow ano także w polskim kodeksie z regulacji instytucji E uropejskiego U grupow ania Interesów G ospodarczych (tzw. zrzesze nia gospodarczego). P odstaw ow ym argum entem przem aw iającym za tym rozw iązaniem była okoliczność, że postanow ienia wspólnotow ego rozporządzenia R ady dotyczącego EEIG staną się częścią now ego po rządku praw nego z chw ilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej.
Podsumowanie
T ransform acja gospodarcza w Polsce i kształtow anie się w jej ram ach gospodarki w olnorynkow ej zrodziły konieczność korzystania z dorobku praw nego krajów rozw iniętych gospodarczo. Głównym punk tem odniesienia w tym zakresie je st dorobek praw ny U nii Europejskiej
H arm onizacja polskiego p raw a sp ó łek z p rzepisam i u n ijn y m i 27
i jej krajów członkow skich. Polski kodeks spółek handlow ych je st nie zaprzeczalnie konsekw entną próbą harm onizacji praw a w ew nętrznego z ustaw odaw stw em unijnym . Idea „europeizacji”, na której oparto now e polskie praw o spółek niew ątpliw e w płynęła na jakość i przejrzystość jego rozwiązań, a także uw zględnienie potrzeb szeroko rozum ianego obrotu gospodarczego.
Streszczen ie
Praw o spółek je s t je d n ą z części p raw a h andlow ego, której d o sto so w an ie do ustaw odaw stw a Unii E uropejskiej u znano za p rio ry teto w e ze w zg lęd u na stw o rzen ie atrakcyjnych w arunków g o spodarczych w P olsce dla p rzed sięb io rcó w zag ran iczn y ch i krajow ych. W arty k u le ogran iczo n o się do p rzed staw ie n ia g łó w n y ch zo b o w iązań , w ynikających z U kładu E uropejskiego oraz z asad n iczy ch zm ian w k o d ek sie sp ó łek handlow ych, będących w yrazem dostosow ania polskiego praw a spółek do standardów europejskich. Ponadto, om ów iono po d staw o w e z ało żen ia eu ro p ejsk ieg o p raw a spółek zaw arte przede w szystkim w dyrektyw ach.
S u m m ary
The commercial com panies’ law is the part o f the com m ercial law which adapta tion to the European U nion legislation w as regarded as a p rio rity and n ecessity on account o f creating attractiv e econom ic co n d itio n s for foreign and P olish e n tre p re neurs in Poland.
The content o f the elaboration on account o f editorial requirem ents is lim ited to presenting the m ain o b lig atio n s for P oland resu ltin g from the E u ro p ean A g reem en t and crucial am endm ents to the C om m ercial Code which are the m eans o f adaptation o f Polish law to the European standards.
The basic rules o f the European com m ercial law w hich are m ainly included in the European directives w ere presented in addition.
Bibliografia
Dauses M. A., Prawo gospodarcze Unii Europejskiej, Beck, Warszawa 1999. Hykawy 1., Dyrektywa jako specyficzny środek harmonizacji praw a w Euro pejskie Wspólnocie Gospodarczej, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1993, nr 8-9.
Kurcz B., Kurcz M. Spółka Europejska -Societas Europea, „Prawo Unii Eu ropejskiej 2002”, nr 1.
Mik C„ Zasady ustrojowe europejskiego prawa wspólnotowego a polski porządek konstytucyjny, „Państwo i Prawo” 1998, nr 1.
Napierała J., Societas Europea, „Przegląd Prawa Handlowego” 2002, nr 11. Poliński R., Kodeks spółek handlowych a dyrektywy Unii Europejskiej, „Prze gląd Prawa Handlowego” 2001, nr 7-8.
28 A gnieszka B a rcik
Safjan M., Hykawy I., Prawo Wspólnot Europejskich a praw o polskie. Pra wo gospodarcze, O ficyna Naukowa, Warszawa 2002.
Smith L. J., Cussy C., Taylor C., W ludyka T., Prawo spółek w Republice Federalnej Niemiec, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoszech, Universitas, Kraków 2000. Szumański A., Spółka Europejska, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1997, z. 2.
Arkadiusz Bereza
Zmiany struktur i terytorialnego zakresu
działania sądów pionu pokojowego
w Królestwie Polskim w latach 1876-1915
System sądow nictw a K rólestw a Polskiego oparty w sw ych pod stawach na modelu francuskim nadal funkcjonow ał po pow staniu stycz niowym, mim o intensyw nej polityki unifikacyjnej caratu w K rólestw ie Polskim. Pow ażnym im pulsem dla przyśpieszenia prow adzonych prac przygotow aw czo-legislacyjnych było w p ro w ad zan ie w g uberniach Imperium R osyjskiego now oczesnej organizacji sądow nictw a przew i dzianej w ustaw ach sądow ych A leksandra II z 20 XI / 2 X II 1864 r., które m ogły stanow ić ram y prac organów pow ołanych do przygotow a nia reformy sądow nictw a w K rólestw ie Polskim .
Ostatecznie na mocy aktów praw nych zatwierdzonych przez cesa rza Aleksandra II w dniu 1 9 II /3 III 1875 r. (ogłoszonych ukazem Senatu Rządzącego z 6/18 III 1875 r.) i kolejnych aktów w ykonawczych w pro wadzono w Królestwie Polskim rosyjski model sądownictwa. Reform a nie polegała jednak na recepcji wprost regulacji rosyjskich na ziem iach polskich, gdyż szereg jej rozwiązań instytucjonalnych i proceduralnych było nie do zaakceptow ania dla caratu z przyczyn natury politycznej. D alsze odstępstw a od rosyjskiej organizacji sądow nictw a w ynikały z przesłanek społecznych i odm iennych warunków prawnych Królestwa Polskiego.1
1 Z b ió r Praw, P ostanow ienia i rozporządzenia rządu w g u b ern ia ch K rólestw a polskiego obowiązujące, wydane po zniesieniu w 1871 r. urzędow ego w ydania D zienni ka Praw Królestwa Polskiego, zebrał i p rzełożył Stefan Godlewski, (dalei: Thiór P ra w ).
t.VI, W arszaw a 1881, s.73-243. O ryginał w języ k u rosyjskim znajduje się w u rzęd o wym zbiorze S o b ra n ije U zakonienij i R a sp o ria żen ij P ra w itielstw a izd a w a jem o je p r i
P raw itielstw ujuszczem Senatie fdalei: S U iR P ). 1875, nr 20, st.254. Przygotow anie re
formy, polityczne jej przesłanki oraz przebieg prac legislacyjnych szczegółow o przed staw ia A .K orobow icz, S ą dow nictw o K rólestw a P o lskieg o 1876-1915, L ublin 1995, s. 15-79. Różnice m odelu sądow nictw a pokojow ego K rólestw a P o lsk ieg o i C esarstw a Rosyjskiego patrz: A .B ereza, D as M o d eli d e r F ried en sg erich tsb a rkeit im K onigreich
Polen im H intergrund des R ussischen R eiches in den Jahren 1 876-1915, [w:] Sachsen
im Spiegel des Rechts, Ius Com m une Proprium que, Bóhlau verlag Koln, Weimar, Wein 2001, ss. 355-370.
30 A rkad iu sz Bereza
Now a organizacja zakładała podział na piony sądownictwa ogólne go i sądownictwa pokojowego, które nie były ze sobą instancyjnie powią zane. Podział ten opierał się na założeniu oddzielenia jurysdykcji w spra wach mniejszej wagi, należącej do sądownictwa pokojowego i w spra wach poważniejszych rozpatrywanych przez sądy ogólne. Do pionu ogól nego należały sądy okręgowe oraz Warszawska Izba Sądowa, zaś organa mi jurysdykcji pokojowej były sądy gminne, sędziowie pokoju oraz in stancja apelacyjno-kasacyjna w postaci zjazdu sędziów pokoju. Nad nimi istniał jeszcze Senat Rządzący w charakterze najwyższego sądu kasacyjne go czuw ającego nad jednolitością orzecznictwa sądów niższych.
Pion sądownictwa pokojowego wyróżniał się niezwykłą rozmaito ścią form organizacyjnych sądu. Sąd gm inny dla ludności wiejskiej orze kał kolegialnie pod kierunkiem wybieranego - co do zasady - sędziego gm innego, zaś w m iastach w yrokow ał jednoosobow o sędzia pokoju, urzędnik służby cywilnej pochodzący z nominacji M inistra Sprawiedli w ości.2 Postępow anie przed sądam i pionu pokojow ego zgodnie z du chem reform y miało być szybkie i pozbawione w dużej części formali zmu procesowego. Instancją wyższą w okręgu pokojowym był zjazd sę dziów pokoju reprezentowany i kierowany przez pochodzącego z nomi nacji M inistra Sprawiedliwości prezesa zjazdu. Był on sądem orzekają cym kolegialnie w kompletach złożonych z prezesa zjazdu oraz zasiadają cych w równej liczbie sędziów gminnych i sędziów pokoju z okręgu po kojow ego.3 Zjazd sędziów pokoju spełniał rów nież niezwykle poważną rolę jako instytucja spajająca strukturę sądownictwa w ramach okręgu pokojow ego ze względu na swoje kom petencje w zakresie nadzoru admi nistracyjnego. Uzupełniały je upraw nienia prezesa zjazdu do przeprowa
2 N a tem at statusu u rzęd n iczeg o sędziego pokoju i sędziego gm innego patrz: A. B ereza, G. Sm yk, S ta n o w isko p ra w n e u rzęd n ikó w adm in istra cyjn ych i sądow ych
w K ró lestw ie P olskim p o p o w sta n iu styczniow ym , C PH , 2001, LIII, z. I, 245-262;
A. B ereza, Sęd zia g m in n y w K rólestw ie P olskim w latach 1876-1915 ja k o urzędnik
słu żb y o b yw a telskiej, [w:] A dm inistracja, zarządzanie i handel zagraniczny w warun kach integracji, M ateriały K onferencyjne - A dm inistracja, K rakow ska S zkoła Wyższa
im . A n d rzeja F ry c za M o d rzew sk ieg o , K raków 2002, ss. 11-48.
’ Ze względu na skład orzekający na posiedzeniach zjazdu, być może właściwszą n azw ą b y łab y - zjazd sędziów pokoju i sędziów gm innych. Pozostałem jed n ak przy tradycyjnych o kreśleniach znajdujących się w aktach praw nych, m ateriałach archiw al nych i ów czesnej prasie praw niczej, a więc: zjazd sędziów pokoju, zjazd pokojowy czy - c h o ciaż rzad k o - zjazdow y sąd pokoju. A .B ereza, Z ja zd sęd zió w p o ko ju I okręgu
p okojow ego w Lublinie w latach 1876 - 1915 (ustrój, organizacja wewnętrzna i obsada p e r so n a ln a ) - artykuł oddany do druku.
Z m iany stru k tu r i tery to rialn eg o zakresu d ziałan ia sądów 31
dzania rewizji oraz kontroli finansów sądów niższych. Skupienie wielu spraw dotyczących administracji sądowej w rękach prezesa i zjazdu sę dziów pokoju świadczyło o dominującej roli tych organów w okręgu pokojowym. Nowe sądy zaczęły form alnie funkcjonować w guberniach Królestwa Polskiego od dnia 1 lipca 1876 r. i utrzym ały się w tym kształ cie aż do ewakuacji rosyjskiej w czasie I wojny światowej.
I.
Sąd gm inny spraw ow ał sw oją jurysdykcję w now o utw orzonych okręgach sądow ych, k tóre nie m ogły liczyć w ięcej niż 4 gm iny.4 W okręgu każdego sądu gm innego w ybierany był przez zgrom adzenie gminne sędzia gm inny oraz co najm niej trzech ław ników i ich zastęp ców (tzw. kandydatów ) na okres trzech lat. Tw orząc okręgi sądów gminnych przestrzegano podstaw ow ego podziału dla celów adm ini stracyjnych. W skład okręgu sądow ego w chodziły więc tylko gm iny należące do tego sam ego pow iatu. Drugim kryterium branym pod uwagę była pow ierzchnia gm in i stopień zaludnienia.
Struktura w szystkich okręgów sądów gm innych została zatw ier dzona ukazem Senatu R ządzącego z 17/29 V 1876 r.5 N a jeg o m ocy podzielono 1299 gmin K rólestw a Polskiego na 369 okręgów sądow ych, których budow a nie była jednolita. N ie było okręgu sądu gm innego, który obejm ow ałby tylko jedną gm inę, a niew iele, bo tylko 12 okrę gów sądow ych złożonych było z dw óch gm in. Z nacznie liczniejszą grupę stanowiły okręgi sądow e obejm ujące po trzy gm iny - aż 153, ale przeważały okręgi czterogm inne w liczbie 204.6
4 Art. 4 po stan o w ien ia o zastosow aniu ustaw sądow ych z 20 XI 1864 r. do W arszawskiego O kręgu Sądow ego. W pierw szych p rojektach reform y sądow ej zak ła dano ograniczenie jury sd y k cji sądu gm innego do granic jed n ej gm iny, nie zakładając utworzenia odrębnych okręgów sądow ych. Patrz szerzej na ten tem at - A .K orobow icz,
Sądy gm inne w Królestw ie Polskim w św ietle reform y p o pow staniu styczniowym , [w:] Gmina wiejska i je j sam orząd pod redakcją H. B rodow skiej, W arszawa 1989, s. 247.
5 A rchiw um Państw ow e w L ublinie fdalei: A P IA L ubelski G ubernialny U rząd do spraw W łościańskich fdalei L G U dsW ll 477, G eneral-gubem ator w arszaw ski fdalei: G GW ) do gubernatora lubelskiego fdalei: G L ) z 15 V 1876 r., k. 303-303v, Rozpisanie gminnych okręgów sądow ych d la K rólestw a P olskiego, k. 311-313; L G U dsW l 478, Ukaz Senatu Rządzącego z 17/29 V 1876 r., k. 693; Lublinskija G ubem skija Wiedomo-
sti fdalei: I.G W 1 z 1876 r.. Dodatek do nr 21.
6 Z atw ierdzone 15/27 VI 1876 r. postanow ienie K om itetu do spraw K rólestw a Polskiego fdalei: K dsK P l - Sbornik praw itielstw iennych razporiażenij p o kriestijansko-
32 A rkad iu sz Bereza
W zależności od liczby gmin, wchodzących w sklad powiatu, byl on dzielony na okręgi sądowe, których liczba wahała się od dwóch do sied miu. Najczęściej dzielono powiat na trzy (zwłaszcza w guberni warszaw skiej i łomżyńskiej), cztery lub pięć okręgów sądów gminnych, lecz były również niewielkie powiaty podzielone jedynie na dwa okręgi (gómo-kal- waryjski i skierniewicki guberni warszawskiej oraz makowski guberni łomżyńskiej). O bok nich występowały powiaty, w których funkcjonowało nawet siedem sądów gminnych (wieluński guberni kaliskiej, noworadom- ski (Radomsko) guberni piotrkowskiej czy iłżecki guberni radomskiej).
N ajw ięcej sądów gm innych w 1876 r. funkcjonow ało w I okręgu pokojow ym guberni: w arszaw skiej, kaliskiej, lubelskiej, piotrkow skiej i siedleckiej.
W szelkie późniejsze zm iany dotyczące przeniesienia pow iatów pom iędzy okręgam i pokojow ym i tej samej guberni oznaczały zmianę zjazdu sędziów pokoju - jak o instancji w yższej dla sądów gm innych, spraw ujących jurysdykcję w okręgach sądow ych tych powiatów. Prze niesienie pow iatu skierniew ickiego w 1877 r. w raz z dw om a sądam i gm innym i z II do I okręgu pokojow ego guberni w arszaw skiej, zw ięk szyło liczbę sądów gm innych w I okręgu pokojow ym guberni war- szaw skiejz 25 do 27.7 N iew iele ustępow ał m u I okręg pokojow y gu berni lubelskiej, który po przeniesieniu całego pow iatu chełm skiego w raz z czterem a sądam i gm innym i z II do I okręgu pokojow ego guber ni lubelskiej w 1879 r. obejm ow ał aż 25 okręgów sądów gm innych.8
S. P eterb u rg 1876, s.80. A .S uligow ski (O reform ie są d o w ej w K rólestw ie Polskiem , o d b itk a z N iw y, W arszaw a 1875, s.7) p o d aje przew id y w an ą liczbę 428 okręgów są- dó w g m in n y ch , o p ierając się na sta ty sty czn ej k a lk u lacji je sz c z e sprzed w prow adzenia reform y. P o d o b n ą kalk u lację przep ro w ad za W .M iklaszew ski, (R ys o rganizacyi w ładz
sądow ych p o d łu g ustaw z 20 listopada 1864 r. i p o stanow ienia o wprowadzeniu refor m y sądow ej w Królestw ie P olskiem z dnia 19 lutego 1875 r., W arszaw a 1876, s.46-48)
przypuszczając, że pow stanie około 545 sądów gm innych. Obaj autorzy opierali się na sp raw o zd a n iu M in istra Spraw W ew nętrznych fdale.i: M S W 1 o zarządzie gm innym w g u b ern iach K ró lestw a P o lsk ieg o za 1873 r. (G azeta S ądow a W arszaw ska fd a le j: G S W ł z 1875 r., n r 31, s. 244) zak ład ając pow stanie w iększej liczby okręgów sądo w ych zbud o w an y ch z dw óch gm in.
7 R o ssijsk ij G o su d arstw ien n y j Isto riczesk ij A rchiw w S. Petersburgie <dalej: R G IA P ). F. 1149, op. 9T .1882, n r 78, M in ister S praw iedliw ości fd a le i: M S ) do Rady P aństw a z 27 V III 1882 r„ k.5.
8 APL, LG U dsW l 478, G L do LG U dsW ł z 16 VII 1879 r„ k.804-804v i Kopia ukazu Senatu R ządzącego z 11/23 VI 1879 r., k.805-807.
Z m iany stru k tu r i tery to rialn eg o zakresu d ziałania sądów
N atom iast w guberni kieleckiej dokonano w tedy zam iany pom iędzy okręgam i pokojow ym i tejże guberni przenosząc pow iat w łoszczow ski z 4 sądam i gm innym i do I okręgu pokojow ego, zaś pow iat pińczow ski z 6 sądami gm innym i do II okręgu pokojow ego.
Tab. 1. L iczba sądów gm innych w K rólestw ie Polskim w roku 1876, 1901 i 1914
Gubernia Okręg Pokojowy Liczba sądów gminnych 1876 1901 1914 Warszawska I 25 27 29 U 19 17 17 Piotrkowska I 25 22 22 U 18 12 12 III 11 11 Lubelska I 21 25 26 II 20 16 16 Łomżyńska I 13 17 17 II 12 13 13 Kielecka I 17 15 15 U 18 21 21 Kaliska I 23 23 24 II 18 17 17 Radomska I 23 23 23 n 17 17 17 Suwalska i 15 15 16 n 12 13 13 Płocka i 17 17 17 n 16 16 16 Siedlecka i 24 24 25 u 16 16 16 RAZEM 369 377 383
34 A rka d iu sz Bereza
Pow ażne zm iany m iały m iejsce rów nież w guberni piotrkowskiej, co zw iązane było z w ydzieleniem w 1888 r. z I okręgu pokojowego, now ego III okręgu pokojow ego złożonego z dw óch powiatów: łódz kiego i łaskiego, na których terenie funkcjonow ało 11 sądów gm in nych. W okrojonym w ten sposób I okręgu pokojow ym guberni piotr kow skiej, w którym do 1888 r. funkcjonow ało aż 26 sądów gminnych p ozostało je d y n ie 15. D ziesięć lat później liczba sądów gm innych w I okręgu pokojow ym guberni piotrkow skiej została pow iększona do 22 po przyłączeniu pow iatu now oradom skiego, który dotychczas w cho dził w skład II okręgu pokojow ego guberni piotrkow skiej.9
O prócz opisanych wyżej translokacji sądów gm innych pom iędzy okręgam i pokojow ym i, pow iększyła się także do końca lat osiem dzie siątych ogólna liczba sądów gm innych K rólestw a Polskiego. U tw orzo no dziew ięć now ych okręgów sądów gm innych przez reorganizację dotychczasow ych, zaś zlikw idow ano jeden. Przez pierw szych 15 lat funkcjonow ania sądow nictw a pokojow ego w K rólestw ie Polskim licz ba sądów gm innych pow iększyła się do 377.
W 1879 r. w II okręgu pokojow ym guberni kaliskiej zlikwidowano sąd gm inny VI okręgu powiatu kolskiego. Następne zmiany w latach 80. prow adziły do w zm ocnienia sądow nictw a gminnego. W 1884 r. powsta ły sądy gminne: V okręgu powiatu olkuskiego (II okręg pokojowy guber ni kieleckiej) i V okręgu powiatu m ariam polskiego (II okręg pokojowy guberni suwalskiej). D w a lata później sąd gm inny VII okręgu powiatu piotrkow skiego (I okręg pokojowy guberni piotrkowskiej), zaś w 1889 r. sąd gm inny V I okręgu powiatu będzińskiego (II okręg pokojowy guberni piotrkowskiej).10 N ajw iększa reorganizacja sądownictwa gminnego m ia ła m iejsce w guberni łomżyńskiej, gdzie utworzono aż pięć nowych są dów gminnych. Spośród nich, aż cztery pow stały w I okręgu pokojowym (V okręg powiatu łom żyńskiego i IV okręg powiatu szczuczyńskiego w 1884 r. oraz IV okręg powiatu m azow ieckiego i IV okręg powiatu
9 Z b ió r Praw, t. XXXV, N ajw yżej zatw ierdzone w dniu 18/30 I 1888 r. zdanie Rady P aństw a fdalei: N7.7.RPI. W arszaw a 1888, s . 153-155; SU iR P z 1888 r., nr 17, st. 164, GSW z 1888 r.. nr 14, s. 236.
10 Kratkija sw iedienija o sudiebnych ustunow lienijach Warszawskogo Sudiebnago
Okruga i diejatielrwsti ich za wremia c 1876 po 1901 god, Warszawa 1901., s. 18; Zbiór Praw, t. XLI, NZZRP z 29 XII 1889 r. / 10 I 1890 r„ Warszawa 1890 r„ s. 69; A. Bereza, O bsada kadrow a są d ó w gm innych w K rólestw ie P olskim w latach 1875-1915. Zasady prawne i praktyka [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości pod red. T. Maciejewskiego, Kosza
Zm iany stru k tu r i tery to rialn eg o zakresu d ziałan ia sądów 35
kolneńskiego w 1890 r.), zaś jeden (IV okręg pow iatu ostrow skiego w 1884 r.) w II okręgu pokojow ym guberni łom żyńskiej.11
Liczne zmiany w latach 80-tych można uzasadnić w prow adzeniem now ych przepisów dotyczących budow y okręgów sądów gm innych. Sztywne uregulowanie z postanowienia z 19 II / 3 III 1875 r. zastąpione zostało bardziej elastyczną regulacją wprow adzoną najwyżej zatwierdzo nym zdaniem Rady Państwa z 30 III / 11 IV 1882 r. Od tego czasu przy tworzeniu nowych granic okręgów sądowych w ym agano jedynie, aby gmina nie uległa podziałowi pomiędzy kilka okręgów .12
Dzięki temu m ożliw e stały się korekty granic okręgów sądow ych poprzez przeniesienie gm in z jednego okręgu sądow ego do drugiego, w celu ułatw ienia m iejscow ej ludności dostępu do sądu gm innego. Na skutek tych działań pow staw ały okręgi sądów gm innych, liczące naw et 5 gmin, co dotychczas było niem ożliw e.13
Od 1890 r. przez okres 20 lat nie nastąpiły żadne zm iany w struk turze sądow nictw a gm innego. D opiero w 1910 r. utw orzono now y sąd gminny VII okręgu pow iatu w arszaw skiego w I okręgu pokojow ym guberni w arszawskiej.
Pow ażniejsze zm iany nastąpiły w okresie ostatnich dw óch lat przed wybuchem I wojny światowej. W 1912 r. pojaw ił się sąd gminny VIII okręgu powiatu w arszaw skiego w I okręgu pokojow ym guberni warszawskiej.14 W 1913 r. rozpoczęto przygotow ania do uruchom ienia
" Z b ió r Praw, t. X L III, N Z ZR P z 6/18 X I 1890 r„ W arszaw a 1891 r„ s. 59;
SUiRP z 1891 r„ nr 9, s. 75 i 79; GSW z 1891 r„ nr 12, s. 182 i z 1892 r„ nr 2, s. 18;
A.Bereza, O bsada kadrow a..., s. 296.
12 Sborník p ra w itielstw ien n y ch razporiażenij p o kriestija n sko m u dielu..., t. IV,
s.222-223; SU iR P z 1882 r„ nr 40, st.240.
n Np. IV okręg pow iatu grójeckiego (I okręg pokojow y guberni w arszaw skiej), I okręg powiatu sieradzkiego (I okręg pokojowy guberni kaliskiej) czy II okręg powiatu piotrkowskiego (I okręg pokojowy guberni piotrkowskiej). Na podstawie spisów w: Gmina
i wojt, Rukowodstwo dla gminnych wojtow, upolnomocziennych, pisariej i drugich dolżnost- nych lic gminnago i sielskago samouprawlienija, a rawno dla czinow ujezdnoj administracji w guberniach Carstwa Polskogo, czetwiertoje dopolniennoje i isprawliennoje izxlanije, so-
stawil i izdal N.N.M ajewskij, S t.Petersburg 1913, s. 444-478, 480. 482, 485. Wydanie to (lub wcześniejsze) miało charakter nieoficjalny, lecz w praktyce traktowane było jak wyda nie urzędowe (APL, K ancelaria G ubernatora Lubelskiego fdalei: K G L ). 1912:17 st. III, Raport naczelnika pow iatu janow skiego do G L z 21 IV 1912 r„ nfol; Zam ojski zarząd powiatowy 39, Cyrkularz naczelnika powiatu zamojskiego z 28 I 1899 r„ k.2; Rkps Woje wódzkiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie, nr 1845, k.276).
14 Pamjatnaja kniżka Warszawskago Sudiebnago Okruga (dalej: P K WSO) na 1915 g., s. 38; Oczerk kriestijanskoj reformy w Priwislinskich guberniach S. Peterburg 1914, s. 114.
36 A rka d iu sz B ereza
now ych sądów gm innych w I okręgu pokojow ym guberni: kaliskiej, lubelskiej, suwalskiej i byłej siedleckiej. Spośród nich pełną działalność rozpoczęły sądy gm inne w guberniach wschodnich, a mianowicie: VI okręgu now oaleksandryjskiego guberni lubelskiej, IV okręgu powiatu augustow skiego guberni suwalskiej i VI okręgu powiatu garwolińskiego byłej guberni siedleckiej.15 N ie znalazłem potw ierdzenia otwarcia no w ego sądu gm innego guberni kaliskiej, co z pew nością miało związek z przygotow aniam i do wojny, ew akuacją instytucji sądowych z tego te renu, który stał się pierw szym celem ataku w ojsk niem ieckich w 1914 r. C ałkow icie niem ożliw ym okazało się otw arcie projektow anych now ych sądów gm innych z dniem 1 I 1915 r. Zakładano pow stanie 6 sądów gm innych: po jed n y m w pow iatach w arszaw skim , kieleckim i m akow skim (gubernia łom żyńska) oraz trzy w pow iecie będzińskim guberni piotrkow skiej.
Podobny los spotkał plany wielkiej reorganizacji sądow nictw a pokojow ego w zw iązku z utw orzeniem nowej guberni chełm skiej i jej w ydzieleniem z generał-gubem atorstw a w arszaw skiego. W skład no wej guberni w eszły całe w ydzielone powiaty, części powiatów, a naw et części gm in z guberni lubelskiej i ze zlikw idow anej guberni siedlec kiej. Pozostałe tereny guberni siedleckiej w łączono do guberni lubel skiej z w yjątkiem pow iatu w ęgrow skiego, który wchłonięty został przez gubernię łom żyńską.16 G ubernia chełm ska stanow iła now y okręg są dow y w łączony do okręgu K ijow skiej Izby Sądow ej, jednakże w za kresie sądow nictw a pokojow ego pozostaw iono na tym terenie sądy gm inne, które w takiej form ie nie były znane na terenie Cesarstwa.
U staw a o strukturze sądow nictw a w guberni chełm skiej i o zm ia nie etatów niektórych stanow isk sądow ych wyw ołanej utw orzeniem tej
15 Rkps W ojew ódzkiej B iblioteki P ublicznej im. H. Ł opacińskiego w Lublinie, n r 1255, s. 27v; A PL, K G L 1 9 1 1 :18st.III, Pism o L G U dsW l do G L z 16 IX 1911 r. P ism o G L do II D ep artam en tu MS z 3 IV 1912 r„ nfol; K G L 1913:10 st. III, PZSP I okręgu pokojow ego guberni lubelskiej do G L z 16 I 1913 r„ nfol.; P K WSO na 1915
g, s. 157-166; GSW z 1910 r., nr 16, s. 254 i z 1911 r., nr 26, s. 398 i nr 35, s. 535;
A. B ereza, O bsada kadrow a..., s. 300.
16 U staw a „o utw o rzen iu ze w schodnich części guberni lubelskiej i siedleckiej od ręb n ej g u berni ch ełm sk ie j z w yjęciem jej spod zarządu g en eral-g u b ern ato ra w ar sz aw sk ieg o ” została uchw alona przez D um ę Państw ow ą 14/27 VI 1912 r., za.ś sankcję c e sarza M ik o łaja II u zy sk ała 23 VI / 6 VII 1912 r. S U iR P z 1912 r., n r 128, otdieł
pierw yj, st. 1120. Szeroko na ten temat: A. W rzyszcz, Gubernia chełmska. Zarys ustro jo w y, L ublin 1997.
