Początki działalności Grupy Operacyjnej KERM "Prusy Wschodnie" na terenie Warmii i Mazur (10 marca 1945 - trzecia dekada maja 1945)

Dubicki, Tadeusz

Początki działalności Grupy

Operacyjnej KERM "Prusy

Wschodnie" na terenie Warmii i

Mazur (10 marca 1945 - trzecia

dekada maja 1945)

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 37-54

Tadeusz Dubicki

POCZĄTKI DZIAŁALNOŚCI GRUPY OPERACYJNEJ KERM

„PRUSY WSCHODNIE” N A TERENIE WARMII I MAZUR

(10 marca 1945 — trzecia dekada maja 1945)

P r u s y W schodnie b y ły p ierw szy m te r y to r iu m III Rzeszy sprzed 1939 roku, do k tó reg o jesien ią 1.944 ro k u d o ta r ły w o jsk a radzieckie.

O b ejm o w an o t e r e n y b a rd zo zniszczone w s k u te k zaciętych w alk , było to ró w n ież n a s tę p s tw e m d y r e k ty w y w ład z h itle ro w s k ic h o „ m a r tw e j i spalonej ziem i” (Tote u n d v e r b r a n n t e Erde), zgodnie z k tó r ą k a żd y te r e n opuszczony przez N iem ców m ia ł zostać „ p u s ty n ią ” pod w zględem g o sp o d arczy m i d e m o ­ graficznym . P la n y te ty lk o częściowo zdołano zrealizow ać — w połu d n io w ej części P r u s W schodnich — bow iem g a u le ite r P r u s W schodnich, E ric h Koch, zw lek ał z w y d a n ie m ro zk azu o d e m o n ta żu i w y w ie zie n iu u r z ąd z eń p r z e ­ m ysłow ych, licząc n a s k u teczn y opór w ojsk niem ieckich *. D opiero po p rzejściu w ojsk 3 F r o n t u B iałoruskiego do n a ta rcia , niem ieck ie dow ództw o w ojskow e i w ładze cyw ilne n a k a z a ły w s zy s tk im m ieszk ań co m P r u s W schodnich w ciągu k ilk u godzin e w ak u o w ać się n a zachód. Większość N iem ców u c ie k ała do P iła w y lu b na W ybrzeże Z alew u W iślanego do p r z e p r a w w re jo n ie R osen­ berg u , B r a n d e n b u r g a i B a l g i 2.

W sum ie n a jb a rd z ie j u c ie rp ia ły te r e n y północne i w schodnie 3. M iejscow y p rz em y s ł stra cił 82% p o ten c jału . W n a jw a ż n ie js z y c h działach g o sp o d a rk i stan d e w as tac ji p rz e d s ta w ia ł się n astęp u jąc o (wg s ta n u w lipcu 1945 r.): p rz em y sł d r z e w n y — 90%, b u d o w y m as zy n i m e ta lo w y — 88%, m in e r a ln y — 82%, spożyw czy — 78%, b u d o w la n y — 70% *.

Z arz ąd z en ia w ładz h itle ro w s k ic h w s p ra w ie e w ak u a c ji ludności oraz wcześniejsza s a m o rz u tn a ucieczka na zachód (w ro k u 1944 około 0,5 m iliona Niemców) sp o w o d o w ały o g rom ne w y lu d n ien ie. Z p o n a d m iliona m ie sz k ań

-1 T . W a l i c h n o w s k i , W a r m i a — M a z u r y — P o w i ś l e -1939— -1945, W a r s z a w a -1972, s . 78. 2 H i s t o r i a W i e l k i e j W o j n y N a r o d o w e j Z w i ą z k u R a d z i e c k i e g o 1941— 1945, W a r s z a w a 1965, t . 5, s . 126. 3 Z n i s z c z e n i a w o j e n n e n i e r u c h o m o ś c i w i n n y c h m i a s t a c h W a r m i i i M a z u r l i c z ą c y c n p o w y ż e j 5 t y s . m i e s z k a ń c ó w p r z e d s t a w i a ł y s i ę n a s t ę p u j ą c o : O r n e t a — 35 %, L i d z b a r k W a r m i ń ­ s k i — 55 %, O l s z t y n — 42 %, S z c z y t n o — 45°/o, K ę t r z y n — 50%, D o b r e M i a s t o — 62%, B a r t o ­ s z y c e — 60 %, G i ż y c k o — 6 0 % , B a r c z e w o — 65 %, I ł a w a — 75 %, E . O s i k o w s k i , Z n i s z c z e n i a w o j e n n e w z a b u d o w i e m i a s t i r o s i w P o l s c e w e d ł u g s t a n u w d n i u 1 m a j a 1945, P o l s k a L u d o w a , 1968, t 7, s . 190— 191: n i e c o o d m i e n n e d a n e p o d a ł W y d z i a ł O d b u d o w y p r z y U r z ę d z i e P e ł n o m o c n i k a R z ą d u R P n a O k r ę g M a z u r s k i . W s p r a w o z d a n i u z 15 I X 1945 r . s t a n z n i s z c z e ń p r z e d s t a w i o n o n a s t ę p u ­ j ą c o : N i d z i c a — 7 1% , p o w . O l s z t y n — 40 %, B r a n i e w o — 65%, P a s ł ę k — 50%, M o r ą g — 50%, S u s z — 48 %, O s t r ó d a — 32%, B a r t o s z y c e — 25 %, R e s z e l — 25 %, S z c z y t n o ч— 40%, M r ą g o w o — 13%, K ę t r z y n — 40 %, G i e r d a w y — 42 %, W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e ( d a ­ l e j W A P O ) , I I , U r z ą d P e ł n o m o c n i k a R z ą d u R P n a O k r ę g M a z u r s k i , t . 224. 4 D . Ł a n i e c , W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e w l a t a c h 1945— 1948. S t u d i a z o d b u d o w y p o z a r o l ­ n i c z y c h d z i a ł ó w g o s p o d a r k i , O l s z t y n 1978, s . 20. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1981 n r 1 (151)

38 T adeusz D u b i c k i

ców, w k o ń cu m arc a 1945 to k u , pozostało około 170 tys.5, w ty m znaczny p ro c e n t s ta n o w iła ludność autochtoniczna.

N ie k o rzy stn a sy tu a c ja gospodarcza i de m o g ra fic z n a spow odow ała, iż o r­ g an izacja w ła d zy na ty m te re n ie była z ad a n ie m n iezw y k le s k o m p lik o w an y m . W y m a g ało czasu op raco w an ie: k o n k r e tn y c h zasad p rz e jm o w a n ia ty ch ziem, s y s te m u o rg an izacji i f u n k c jo n o w an ia w ła d zy oraz zg ro m ad zen ie odp o w ied ­ nich k a d r . J e d y n ą re a ln ą siłą, k tó r a m ogła n a ty c h m ia s t po w y zw o len iu W arm ii i M a z u r zapew nić p o rz ąd e k publiczny, ochronę m ien ia p rz ed znisz­ czeniem i rozszabrow aniem , b y ły oddziały radzieckie.

Z godnie z re g u la m in e m p r a w i zw y czajó w p ro w a d ze n ia w o jn y lądow ej i zasad o k u p a cji w o je n n ej w stre fa c h p r z y fro n to w y c h i fro n to w y ch , w ładza czasowo spoczyw ała w rę k a c h k o m e n d a n tó w w o jen n y ch , k tó r z y d ziałali po ­ przez tzw. k o m e n d a tu ry . P o d s ta w ą p r a w n ą ich działalności n a te r e n a c h w y ­ zw olonych by ł a rt. 43 K onw encji H askiej z 18 p a źd z ie rn ik a 1907 roku, k tó r y m ów ił wręcz o konieczności podjęcia w szy stk ich n iezb ęd n y ch śro d k ó w przez zwycięskie w o js k a w celu p rz y w ró ce n ia i z ap e w n ien ia p o rz ą d k u n a m iejsco­ w y m te re n ie 6. Sposób i z as ad y działan ia k o m e n d a n tu r n a t e r e n a c h polskich ziem zachodnich i północnych znacznie różniły się je d n a k od późniejszej f o r ­ m a ln e j oku p acji ziem niem ieckich. O d m ien n e t r a k to w a n ie w y n ik a ło z decyzji „W ielkiej T r ó jk i”, zgodnie z k t ó r y m i ziem ie te m ia ły p rzy p aść Polsce. S y ­ ste m k o m e n d a n tu r w o je n n y ch m ia ł więc od p o czątk u d z ia łan ia c h a r a k te r tym czasow y, u zależniony od te r m in u gotowości p rzejęcia ty c h ziem przez w ładze polskie, p r z y czym d ążenie do jego najszybszego objęcia ziem za­ chodnich i p ó łnocnych było w s p ie ran e p o sta n o w ien iem r z ąd o w y m 7 o raz d zia­ łan iem w s zy s tk ic h organizacji d e m o k ra ty c z n y c h w k r a ju .

D użą a k ty w n o ść w tej sp ra w ie p r z e ja w ia ła P P R , k tó r a n a posiedzeniach p le n a r n y c h К С w l u ty m i m a j u 1945 roku, jak o głów ne bieżące z ad a n ie p rz y ję ła budow ę polskiej w ła d zy na ziem iach od zy sk an y ch i zorganizow anie m as o w ej a k cji przesiedleńczej 8. W y łan iała się konieczność o p ra co w a n ia p la n u r e k o n s tr u k c ji ocalałego p o ten c jału ekonomicznego oraz jego dalszej ro z b u ­ d ow y, a ze spraw» n a jp iln ie jszy c h : m eto d przejęcia i zabezpieczenia m iejsco­ w ego p rzem ysłu.

P rz y g o to w a n ia do realizacji ty c h z ad a ń poczyniono jeszcze p rz ed w y ­

z w o l e n i e m ziem z achodnich i północnych, z d aw a n o sobie bow iem spraw ę,

iż p rzejęcie ich będzie w'ymagało zastosow ania nieco in n y ch m eto d niż na ziem iach „ s ta r y c h ” . Za n a jb a rd z ie j o d p o w ia d ając ą istn ie jąc y m w a r u n k o m d z iałan ia w ładze c en tra ln e uznały7 k oncepcję g ru p o p eracy jn y ch , k tó r ą s p r a w ­ dzono już w o k resie zabezpieczania i u r u c h a m ia n ia p rz e m y s łu n a ziem iach „ s ta r y c h ” w 1945 ro k u s. 5 E . W o j n o w s k i , W a r m i a i M a z u r y u> l a t a c h 1945—1947, K s z t a ł t o w a n i e s i ę s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h , w y d . 2, O l s z t y n 1970, s . 44. 6 K . G o l c z e w s k i , P o m o r z e Z a c h o d n i e n a p r z e ł o m i e d w u e p o k 1944— 1946, P o z n a ń 1964, s . 81. 7 W m a n i f e ś c i e P K W N w k w e s t i i Z i e m O d z y s k a n y c h p o s t u l o w a n o : a n i c h w i l i n a z i e m i p o l s k i e j , u w o l n i o n e j o d n a j a z d u h i t l e r o w s k i e g o , n i e m o ż e d z i a ł a ć ż a d n a a d m i n i s t r a c j a p r ó c z p o l s k i e j ” , c y t . z a A . M a g i e r s k ą , Z i e m i e z a c h o d n i e i p ó ł n o c n e w o k r e s i e k o m e n d a n t u r w o j e n ­ n y c h . K s z t a ł t o w a n i e s i ę p o l s k i e j a d m i n i s t r a c j i c p w t l n e j , D z i e j e N a j n o w s z e , 1973, t . 2, s . 233. 8 N . K o ł o m e j c z y k , S p r a w a z i e m z a c h o d n i c h w p r o g r a m i e i d z i a ł a l n o ś c i P o l s k i e j P a r t i i R o b o t n i c z e j , w : P o l s k a P a r t i a R o b o t n i c z a n a P o m o r z u Z a c h o d n i m . P o d r e d . B . D o p i e r a ł y , P o z n a ń 1965, s . 40. 9 N a p o d s t a w i e z a c h o w a n y c h a r c h i w a l i ó w , z a m o m e n t r o z p o c z ę c i a t w o r z e n i a g r u p o p e ­ r a c y j n y c h n a l e ż y p r z y j ą ć d z i e ń 17 s i e r p n i a 1944 r o k u , K i e d y t o w R e s o r c i e G o s p o d a r k i N a r o d o ­

Poczqt ki d z i a ł a l n o ś c i G r u p y O p e r a c y j n e j KERM 39

B iorąc pod uw ag ę sp e c y lik ę t e r e n u n ależało z m o d y fik o w a ć' zasady pracy , do czego K ie ro w n ictw o G ru p O p e rac y jn y ch w W arszaw ie p rz y stąp iło na p o le­ cenie m in is tra H ilareg o Minca na p o czątk u m a rc a 1945 ro k u 10. W zw iązku z ty m w y d a n o O r i e n t a c y j n ą i n s t r u k c j e o p r a c y g r u p o p e r a c y j n y c h na Z i e ­

m i a c h Z a c h o d n i c h (l eżą cyc h poza g r a n i c ą 1939 r.), p o d p isa n ą przez k ie r o w ­

n ik a k pt. inż. A lfred a W iślickiego 27 m a rc a 1945 ro k u u . Z nacznie p o szerzała ona z ak re s d z ia łań now o tw o rz o n y ch ekip, k tó r e m ia ły p rz ejąć p r a k ty c z n ie w s zy s tk ie p rz ed się b io rs tw a i z a k ła d y na ty c h tere n ac h . O k reślało to już po ­ czątkow e s tw ie rd ze n ie : „ Z a d an ie m g ru p o p e ra c y jn y c h n a Z iem iach Z ac h o d ­ nich jes t o rg an izacja od p o d sta w polskiego p rz em y słu i życia gospodarczego, celem ja k najszybszego jego u r u c h o m i e n i a , G r u p y O p e rac y jn e są o śro d ­ k iem o r g a n iz ac y jn y m i obsadzają k luczow e sta n o w isk a w o rg a n iz ac jac h g o ­ sp o d arczy ch i p rzem ysłow ych, r e g u lu ją w p ie rw s z y m okresie n a p ły w siły roboczej, stosunki gospodarcze i [poprzez] sw ój a p a r a t n a w ią z u ją k o n ta k t z w łaściw y m i n a d rzę d n y m i w ła d za m i g o sp o d arczy m i” 12.

I n s tr u k c ja dla ziem od zy sk an y ch z ak ła d a ła ścisłą w s p ó łp ra cę g ru p ope­ ra c y jn y c h z o rg a n am i tw orzącej się w ła d zy a d m in is tra c y jn e j. W ty m celu s t r u k t u r ę tery to ria ln e g o zasięgu działan ia g r u p dostosow ano do zasad obo­ w ią z u ją c y c h t e r e n o w y a p a r a t a d m in is tr a c y jn y o d p ow iednich szczebli. Z n a ­ lazło to odbicie w o k re ślen iu te r e n ó w działan ia poszczególnych ekip, p o k r y ­ w a ją c y c h się z p odziałem ziem od zy sk an y ch na 4 okręgi a d m in is tr a c y jn e 13. N a czele g ru p o p e ra c y jn y c h w poszczególnych o k ręg ach u stan o w io n o p e ł­ n om ocników głów nych, p o d leg a jąc y ch jed y n ie pełno m o cn ik o w i rządu, z k tó ­ ry m m usieli w sp ó łp raco w ać i stosow ać się do jego poleceń. P e łn o m o c n ik rz ąd u m ia ł p r a w o od w o łan ia p e łn o m o c n ik a głów nego g r u p y operacy jn ej. Dalsza h ie r a r c h ia w ła d zy w e w n ą tr z g r u p y o b e jm o w a ła p ełn o m o cn ik ó w o bw o­ dow ych, k tó r y c h m ian o w ali p ełnom ocnicy główni, u sta la jąc jednocześnie t e r y ­ to r ia ln y zasięg ich działalności, zasadniczo o d p o w ia d ając y obw odow i (pow ia­ towi). I n s t r u k c ja p rz e w id y w a ła ró w n ież fu n k c je delegatów , w y s y ła n y c h przez p ełn o m o cn ik ó w głó w n y ch do poszczególnych fa b ry k czy przedsiębiorstw . Mieli oni pełn ić fu n k c je ty m czaso w y ch k ie ro w n ik ó w zak ład ó w , co było do­ w o d em re aliz m u o p raco w u ją cy c h in stru k cje , gdyż n a ziem iach o d zyskanych t r u d n o b y ło b y tw o rzy ć n a w zó r ziem „ d a w n y c h ” n o rm a ln e trzyosobow e zarządy.

G r u p y o p e rac y jn e działające na ziem iach od zy sk an y ch m u siały rów nież u w zględnić specyficzne sto su n k i p ra w n o -w łas n o śc io w e n a ty m obszarze. N a ­ leżało też pam iętać, że od chwili w y zw o len ia w ładzę s p ra w o w a ła tu w o jsk o w a a d m in is tra c ja radziecka, k t ó r a sw obodnie d y sp o n o w ała z d o b y ty m m ien iem

w e j i F i n a n s ó w P K W N u t w o r z o n o W y d z i a ł G r u p O p e r a c y j n y c h , k t ó r e g o k i e r o w n i k i e m m i a ­ n o w a n o k p t . i n ż . A l f r e d a W i ś l i c k i e g o : A r c h i w u m A k t N o w y c h ( d a l e j A A N ) , P K W N , V I I J / 4 . k . 2 2 . 10 S . J a n k o w s k i , D o l n o ś l ą s k i e G r u p y O p e r a c y j n e K E R M i M i n i s t e r s t w a P r z e m y ś l u ( k w i e - ( t e ń — w r z e s i e ń 1945 r. ), R o c z n i k W r o c ł a w s k i , t . 15/16, s . 68. 11 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 155, k . 4. I n s t r u k c j a n r 3/1 z 27 I I I 1945 r . 12 I b i d e m . 13 14 m a r c a 1945 r . R a d a M i n i s t r ó w p o d j ę ł a u c h w a ł ę o p o d z i a l e Z i e m O d z y s k a n y c h n a 4 o k r ę g i a d m i n i s t r a c y j n e . U c h w a ł a R M t w o r z y ł a w m i e j s c e w o j e w ó d z t w i p o w i a t ó w — o k r ę g i i o b w o d y , z a m i a s t u r z ę d ó w w o j e w ó d z k i c h i s t a r o ś c i ń s k i c h — i n s t y t u c j ę o k r ę g o w y c h i o b w o ­ d o w y c h p e ł n o m o c n i k ó w . P i e r w s z y m i p e ł n o m o c n i k a m i o k r ę g o w y m i z o s t a l i : g e n . A l e k s a n d e r Z a w a d z k i — Ś l ą s k O p o l s k i , S t a n i s ł a w P i a s k o w s k i — D o l n y Ś l ą s k , d r A l e k s a n d e r K a c z o c h a - - J ó z e f s k i — P o m o r z e Z a c h o d n i e , d r J e r z y S z t a c h e l s k i — P r u s y W s c h o d n i e : H . R y b i c k i , P o w ­ s t a n i e i d z i a ł a l n o ś ć w ł a d z y l u d o w e j n a z a c h o d n i c h i p ó ł n o c n y c h o b s z a r a c h P o l s k i 1945—1949, P o z n a ń 1976, s . 39.

40 Tadeusz D u b i c k i

n iem ieckim . I n s tr u k c ja mocno p o d k re ś la ła tę okoliczność p r z y okazji o m a ­ w ia n ia t r y b u p rz e jm o w a n ia zak ład ó w od k o m e n d a n tu r. W y raź n ie zaznaczano, że n a ty m t e re n ie fu n k c jo n u je pojęcie „zdobyczy w o je n n e j” i że do do w ó d ztw a radzieckiego n ależy w y zn aczen ie kom isji, k tó r a „ p r z y s tą p i do zd aw a n ia pod z arząd polski tery to rió w i p rz ed się b io rs tw p rz em y s ło w y c h i g o sp o d ar­ czych u w zg lęd n iają c p rz y ty m in te re s y Polski i Z w iąz k u R adzieckiego” “ . W p ie rw s z y m rzędzie n a k a z y w a n o zapoznać się z tere n em , a n a stęp n ie p rz e ­ p ro w ad zić a n alizę pod w zględem in fo r m a c y jn y m i o rg a n iz ac y jn y m . N iezbędną o rien tac ję w postępie p rz e p ro w a d z a n y c h p r a c m ia ły dać o rg an o m k ie ro w ­ n icz y m cotygodniow e r a p o r t y sk ła d a n e przez p e łn o m o c n ik ó w o bw odow ych pełno m o cn ik o w i głów nem u, k tó reg o zad a n ie m było p rz esła n ie K ie ro w n ic tw u

G ru p O p e rac y jn y ch zbiorczej in fo rm a cji o sta n ie okręgu

Po czątk o w o p ełnom ocnicy głów ni m ieli szerokie k o m p eten cje, p rz e w i­ d y w a n o bow iem , że po zako ń czen iu akcji przejęcia i zabezpieczenia p rz e ­ m ysłu, będą oni pełnić fu n k c je k ie ro w n ik ó w w o jew ó d zk ich w y d ziałó w p rz e ­ m ysło w y ch , k tó r e g ru p y zobow iązane b y ły zorganizow ać.

W isto tn e j s p ra w ie d y sc y p lin y działan ia i zasad p o d p o rz ąd k o w a n ia człon­ k ó w g r u p o p e ra c y jn y c h in s tr u k c ja p o d k reślała, że w szyscy oni są p ra c o w n i­ k a m i p a ń stw o w y m i, k tó r y c h p r a c ę w t e re n ie jednoczy K ie ro w n ictw o G ru p O p e ra c y jn y c h w M in isters tw ie P rz e m y s łu .

Zalecenia i in s tr u k c je m ia ły oczywiście c h a r a k te r ra m o w y . P o d k re ś la ła to cy to w an a in s tru k c ja , d a ją c p ra co w n ik o m „w o ln ą rę k ę ” w p rz y p a d k a c h nagłych, n a s u w a n j'c h przez życie. S tw ie rd z a ła ona, że w ów czas p ra co w n ik g r u p y „— — d e cy d u je śm iało i sam odzielnie zgodnie z in te re s a m i p a ń ­ s t w a ” I5.

A k c ja o rganizacji g ru p o p e rac y jn y c h dla ziem od zy sk an y ch m ia ła sp e­ cyficzny przebieg, gd y ż p o w s ta w a ły one niezależnie od siebie, w ró żn y ch w a ­ r u n k a c h i te rm in a c h . J e d y n y m c zy n n ik iem łączącym te d z iałan ia w jed n o litą akcję było K ie ro w n ictw o G r u p O p e rac y jn y ch w W arszaw ie, k t ó r e o p raco ­ w y w a ło w y ty c z n e obow iązujące dla w s zy s tk ic h g rup. W jego gestii leżało ró w n ie ż m ia n o w a n ie p e łn o m o c n ik ó w g łó w n y c h poszczególnych ekip.

P r a c e n a d u tw o rz e n ie m g r u p y o p e rac y jn e j „ P r u s y W sch o d n ie” rozpoczęto 10 m a rc a 1945 r o k u w W arsz a w ie 16. K ie ro w a ł n im i od p o c zą tk u p p o r. Ig n a cy M arzyński, m ia n o w a n y p ełn o m o cn ik iem g łó w n y m tej grupy.

W p ie rw o tn y c h p la n a c h zakładano, iż w k ro czen ie na o b e jm o w a n y te r e n odbędzie się tr z e m a szlakami-.

— z P o m o rza na: K w id zy n , Elbląg, Iław ę do linii O s tró d a — M o rąg — O rneta;

— od s tr o n y W ars z a w y na: Nidzicę — Olsztyn, L id b a r k W arm iń s k i, Iław ę do linii na zachód od jezior w sch o d n io p ru sk ich ;

— z B iałegostoku n a Ełk, Giżycko — Olecko 17.

W iodącą e k ip ą była, w m yśl ty c h założeń, g ru p a w arsz aw sk a , k tó rej m iało p rz y p aść obsadzenie c en traln e j części P r u s W schodnich — z O lsztynem, w y z n ac z o n y m n a stolicę okręgu. Początkow o zakład an o , że dla obsadzenia całego t e r e n u d ziałania g ru p y , będzie niezb ęd n e u tw o rz en ie 30 ekip po 10 osób

14 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 155, k . 4. I n s t r u k c j a n r 3/1 z 27 I I I 1945 r . 15 I b i d e m , s . 10.

16 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 207, k . 2— 3. O r g a n i z a c j a G r u p y O p e r a c y j n e j „ P r u s y W s c h o d ­ n i e ” .

Począt ki d z i a ł a l n o ś c i G r u p y O p e r a c y j n e j KERM 41

w każdej. Do tak ie j w zorcow ej ek ip y m ieli wchodzić: pełnom ocnik, k w a ­ term istrz, zastępca p erso n aln y , s e k re ta rk a - m a s z y n is tk a , in ż y n ie r-e le k try k , m ech an ik , szofer oraz 3 osoby „ w ed łu g p o tr z e b y ” . G ru p a m ia ła być zdolna do sam odzielnego zorg an izo w an ia życia gospodarczego na p o w ie rzo n y m sobie terenie, a n a stęp n ie do p rz ek sz tałc en ia się w W ydział P rz e m y s ło w y , co miało być p u n k te m d ccelo w y m jej działania.

W zw iązku z n ie s p rz y ja ją c y m i w a r u n k a m i m iejscow ym i (zniszczenia, b r a k o p arcia o ludność m iejscow ą) zdecydow ano, iż p oczątkow o g r u p a nie będzie lokow ać sw ych p ra c o w n ik ó w w m a ły c h m ie jscow ościach. P r o g r a m działania z aw ie rał się w in s tru k c ji: „N ależy ograniczyć się do m ia s t i te obsadzić, i po stw o rz en iu w a r u n k ó w ob ejm o w ać p rz e m y s ł” ls.

M o n to w an ie g ru p y o p e rac y jn e j „ P r u s y W sch o d n ie” trw a ło n ies p ełn a 3 t y ­ godnie. Obok szczegółow ych u s ta le ń o rg a n iz ac y jn y ch ” , d z iałan ia o b ejm o w ały tak ż e p r o g r a m o w a n ie i u s ta le n ie z a k re s u prac, k tó r e g ru p a m ia ła w ykonać. P rz e p ro w ad z o n o m. in. o r ie n ta c y jn y szacunek p r z ew id z ia n y c h do p rzejęcia p rz ed się b io rs tw przem y sło w y ch , liczbę ich oceniano w ów czas na około 15 0 0 20. P rz y g o to w a n ia do w y ru s ze n ia w te r e n ukończono pod koniec m arca. P o n ie w a ż do tego czasu zach o d n ią część O k ręg u M azurskiego obsadziły już ek ip y M orskiej G r u p y O p e r a c y j n e j 21, p la n y m a r s z r u ty g r u p y „ P ru s y W sc h o d ­ n ie ” zm ieniono — p u n k te m w y jśc io w y m dla w s zy s tk ic h ekip m ia ła być W a r ­ szawa. P ie rw sz a część ek ip y pod k ie ro w n ic tw e m R o m u ald a K ozikow skiego m ia ła w y ru s zy ć 29 m a rc a 1945 ro ku. W y jazd te n je d n a k w o statn iej chwili odroczono 22, gdyż p o jaw iła się możliw ość lepszego zao p a trz e n ia gru p y , k tó r a 31 m a r c a — o trzy m ała k r e d y t w w ysokości 0,5 m in zł. P ra c o w n ik o m g ru p y w y d a n o s o rty m u n d u ro w e , d w u ty g o d n io w e ra c je żywności dla 75 osób, za­ opatrzono w leg ity m a cje oraz zaśw iadczenia służbow e 2S. O statecznie p ierw sza ek ip a w y ru s zy ła z W ars z a w y 4 kw ietn ia. N ależały do niej 54 osoby, k iero w ał n ią osobiście p e łn o m o c n ik głów ny ppor. Ig n a cy M a r z y ń s k i 24.

P o d ró żo w an o trz e m a ciężarów kam i i sam o ch o d em o s o b o w y m 25. O śm io­ osobowy sztab g r u p y tw orzyli, obok p ełn o m o cn ik a głów nego M arzyńskiego, jego ów czesny zastępca K a zim ierz T alikow ski, d w ó c h in s p e k to ró w oraz c zte­ re ch p ra co w n ik ó w b iu ro w o -k a n c e la ry jn y c h . P o n a d to w ekipie tej z najdow ało się sześciu in ży n ieró w : A le k s a n d e r N ey m an , T ad eu sz Baliński, Józef Knysz, J a n N a w ro t, J e r z y U rsyn-N iem cew icz, Z y g m u n t Tietz; 17 tec h n ik ó w — m. in.

18 I b i d e m . 19 W p l a n a c h o r g a n i z a c y j n y c h g r u p y p r z e w i d y w a n o u t w o r z e n i e w M ł a w i e l u b D z i a ł d o w i e t z w . b a z y p o m o c n i c z e j , k t ó r a d y s p o n o w a ł a ł a b y p o m i e s z c z e n i a m i d l a 20— 30 o s ó b , o d p o w i e d n i m z a p a s e m ż y w n o ś c i o r a z w ł a s n y m i s a m o c h o d a m i . M i a ł a o n a s p e ł n i a ć r o l ę b a z y w y p a d o w e j d l a u d a j ą c y c h s i ę n a W a r m i ę i M a z u r y . T a m t e ż p l a n o w a n o t y m c z a s o w e z a i n s t a l o w a n i e s i ę p e ł n o m o c n i k a g ł ó w n e g o g r u p y w r a z z e s z t a b e m : A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 207. k . 3 O r g a n i ­ z a c j a G r u p y O p e r a c y j n e j „ P r u s y W s c h o d n i e ” . 20 I b i d e m . 21 M o r s k a G r u p a O p e r a c y j n a z o s t a ł a s f o r m o w a n a w B y d g o s z c z y , s k ą d 25 m a r c a w y r u ­ s z y ł y w t e r e n 3 g r u p y p o w i a t o w e — e l b l ą s k a , k w i d z y ń s k a i m a l b o r s k a . G r u p y t e d z i a ł a ł y w s k ł a d z i e M o r s k i e j G r u p y O p e r a c y j n e j d o k o ń c a k w i e t n i a 1945 r . , a n a s t ę p n i e p o j e j r o z w i ą ­ z a n i u p r z e k a z a n o j e p o d k i e r o w n i c t w o g r u p y o p e r a c y j n e j „ P r u s y W s c h o d n i e ” : A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 155, k . 81. P i s m o p e ł n o m o c n i k a g ł ó w n e g o M o r s k i e j G r u p y O p e r a c y j n e j i n ż . W ł . S z e d r o w i c z a d o p o r . I. M a r z y ń s k i e g o , 24 I V 1945 v. G d a ń s k . 22 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 14. 23 I b i d e m . 24 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 207, k . 23. O G r u p a c h . 25 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 31. P i s m o k w a t e r m i s t r z a G r u p O p e r a c y j n y c h , i n ż . Z . K o s z t o w s k i e g o d o k i e r o w n i k a G r u p O p e r a c y j n y c h , W a r s z a w a , И I V 1945 г.

42 T adeusz D u b i c k i

F ran cis zek Jan ick i, R em igiusz C zarnocki, S te fan Św iecki, F elik s B an d u rsk i; sześciu tec h n ik ó w m ec h an ik ó w , k r e ś la r z — Z y g m u n t Z aw adzki, d r u k a r z — W ac ła w S zym ański, sześciu k iero w có w oraz dziew ięciu „ ró ż n y c h ” 26.

W t r a k c ie podróży, k t ó r a w iodła przez Nidzicę, D ą b ró w n o i O lsztynek, g ru p a obsadziła te p ow iaty, z o s taw iając w N idzicy pięciu ludzi z pełn o m o c­ n ik ie m W ła d y s ła w e m P a p ro c k im , w D ą b ró w n ie trze ch ludzi z Jó zefem Grosz- k o w s k im i w O lsz ty n k u pięciu ludzi z p ełn o m o cn ik iem Z y g m u n te m M ia- nowiczem.

W y m ien io n e ek ip y były p ierw szy m i p rz ed sta w icie ls tw am i w ładz polskich w ty c h m iastach ; in fo rm o w ał o ty m w rap o rcie do k i e r o w n ik a G r u p y O p e­ ra c y jn e j k pt. inż. A lfre d a W iślickiego — pełn o m o cn ik głó w n y g ru p y „ P ru s y W sch o d n ie” zaznaczając jednocześnie, iż w k a żd e j z ty ch ekip z n ajd o w a ł się tylko je d e n człow iek u z b ro jo n y w k a r a b i n 27.

G ru p a p osuw ała się szybko, jej p o d s ta w o w a część, z pełn o m o cn ik iem M arzy ń s k im , d o ta rła do O lsztyna w nocy z 5 na 6 k w ietn ia.

J e d n ą z p ierw szy c h czynności było n a ty c h m ia s to w e w y s ła n ie dw u o s o b o ­ w y ch ekip do L id z b a rk a W arm iń sk ieg o , O rnety, M orąga i O stródy. J e d n o ­ cześnie n a w iąz an o k o n ta k t z p r z e b y w a ją c y m już od 30 m a r c a 28 na te re n ie O lsztyna p e łn o m o c n ik iem rz ą d u płk. dr. J a k u b e m P r a w in e m . O bok czysto fo r­ m alnego obow iązku z am eld o w a n ia się, s k o n s u lto w a n o sy tu a cję na te re n ie m ia sta i okręgu, om ów iono p r o g r a m n ajn ie zb ę d n ie jsz y ch p rac.

Je d n o cześn ie n a w iąz an o k o n t a k t z m iejsco w ą k o m e n d a n tu rą . J a k w y n ik a z r a p o r t u z 7 k w ie tn ia , ustalo n o w ów czas z k o m e n d a n te m , że chw ilow o o b iek ty p rz em y sło w e nie b ę d ą p rz e k a z y w a n e s tro n ie polskiej. U dało się n a ­ to m ia st uzy sk ać zgodę na in stalo w a n ie p lacó w ek g ru p y w te r e n ie oraz n a p r z ep ro w a d z en ie przez jej p ra c o w n ik ó w zw iad u gospodarczego 2S.

Po czątk i fu n k c jo n o w an ia g r u p y o raz in stalo w a n ia się w te re n ie były m ocno u tru d n io n e .

W sp o m in ając te n okres, p ełnom ocnik głó w n y stw ierd zał; „Trudności, na jak ie n a p o tk a ła g r u p a po p rz y b y ciu w p ierw szy c h d n iach k w ie tn ia do Ol­ sztyna, b y ły zniechęcające:, m ieliś m y do czynienia z k o m p le tn y m bezludziem, gdzie pojęcie b ezpieczeństw a osobistego nie istniało. B r a k do stateczn ej ilości śro d k ó w tr a n s p o r tu , n ie re g u la rn o ś ć i n iepew ność k o m u n ik a c ji i w reszcie b r a k żywności b y ły p ierw szą przeszkodą, z k t ó r ą m ie liś m y się u p o r a ć ” 3°.

M iejscow e w a r u n k i o kreśliły od ra zu k ie r u n k i działan ia g ru p y . W p i e r ­ w szej kolejności zabezpieczano p o d sta w o w e w a r u n k i egzystencji członków ekipy, p rz y d ziela ją c im k w a t e r y i o rg an izu jąc w yżyw ienie. Mimo niezw y k le ciężkich w a r u n k ó w s ta rtu , n i k t z p r a c y nie rezygnow ał. Z d aw an o sobie j e d ­ n a k sp ra w ę , że niezb ęd n e są dalsze w zm ocnienia k a d ro w e . Z k o n k r e tn y m i

26 A A N . G r u p y o p e r a c y j n e , 56, k . 27. L i s t a p r a c o w n i k ó w G r u p y O p e r a c y j n e j M i n i s t e r ­ s t w a P r z e m y s ł u n a P r u s y W s c h o d n i e w y j e ż d ż a j ą c y c h w d n i u 4 k w i e t n i a 1945 r . 27 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 24. R a p o r t n r 1 d o k i e r o w n i k a G r u p O p e r a c y j n y c h w W a r s z a w i e , O l s z t y n , 7 I V 1945 r . 28 30 m a r c a , w z w i ą z k u z w e j ś c i e m d r . J e r z e g o S z t a c h e l s k i e g o w s k ł a d R z ą d u T y m c z a ­ s o w e g o , n o w y m p e ł n o m o c n i k i e m r z ą d u n a O k r ę g z o s t a ł m i a n o w a n y p r z e z p r e z y d i u m K R N p ł k d r J a k u b P r a w i n , d o t y c h c z a s o w y p e ł n o m o c n i k r z ą d u p r z y d o w ó d z t w i e 3 F r o n t u B i a ł o ­ r u s k i e g o ; D a t ę 30 m a r c a 1945 r . u w a ż a s i ę z a p o c z ą t k u j ą c ą o f i c j a l n ą d z i a ł a l n o ś ć w ł a d z p o l ­ s k i c h w O k r ę g u M a z u r s k i m : E . W o j n o w s k i , o p . c i t . , s . 50 n . 29 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 24. 30 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 35, k . 66. S p r a w o z d a n i e I. M a r z y ń s k i e g o n a Z j e ż d z i e P r z e ­ m y s ł o w y m , 28 V I I I 1945 r .

Począt ki d z i a ł a l n o ś c i Grupy. O p e r a c y j n e j KERM 43

p o s tu la ta m i w tej s p ra w ie w y s tą p ił p e łn o m o c n ik głó w n y już 7 k w ie tn ia w ra p o rc ie s k ie ro w a n y m do K ie ro w n ic tw a G r u p O p e ra c y jn y c h w W a rs z a ­ wie. W nioskow ał w n im o szybkie p rz y słan ie d alszy ch 30 in ż y n ie ró w i te c h ­ n ików , 20 sp ecjalistó w p rz e m y s łu spożywczego, 20 sp ecjalistó w sam o ch o d o ­ w ych, 10 e le k try k ó w i 5 h y d r a u lik ó w 31.

O czekując na te posiłki sztab g r u p y o p ra co w a ł ty m czaso w y p la n d z ia ła ­ nia, do sto so w an y do okoliczności. Z a w ie ra ł on ogólne w s k az an ia co do k ie ­ r u n k ó w i m eto d pracy . N a jis to tn iejsz e p u n k t y m ó w iły o konieczności:

— zain stalo w a n ia się za w szelk ą cenę w teren ie; — n a w iąz an ia d o b ry c h s to su n k ó w z k o m e n d a n tu ra m i; — p rz ep ro w a d z e n ia w y w ia d u gospodarczego;

— zabezpieczania o b iek tó w nie z ajęty c h przez oddziały radzieckie; — z ak ła d a n ia m ag a zy n ó w i pom ieszczeń do sk ła d o w a n ia znalezionych m as zy n i urządzeń.

W m ia r ę m ożliwości n ależało ró w n ież sta rać się o p rz ek a za n ie stronie polskiej przez k o m e n d a n t u r y radzieckie p rz ed się b io rs tw użyteczności p u b licz­ nej oraz organizow ać życie tam , gdzie w ła d ze a d m in is tr a c y jn e jeszcze nie d o ta r ły 32.

T ak z ary s o w a n y p r o g r a m d z iałan ia o bow iązyw ał w s zy s tk ic h członków gru p y , k t ó r e j zasięg d z iałan ia sy s te m aty c zn ie się powiększał, k o n ty n u o w a n o bow iem a k cję w y s y ła n ia coraz to n o w y c h ludzi w teren . 10 k w ie tn ia obsa­ dzono G ie rd aw y , 12 k w ie tn ia M rągowo, 14 k w ie tn ia K ę trzy n , n a to m ia s t 15 k w ie tn ia w y d e leg o w a n o z O lsztyna 10-osobową g ru p ę dla obsadzenia póź­ n iejszy ch p o w ia tó w piskiego, ełckiego, oleckiego, gołdapskiego, w ę g o rze w ­ skiego i g i ż y c k ie g o 33. O bsadzenie, w ciągu p ierw szy c h 10 dn i obecności na t e re n ie okręgu, 16 m ia s t p o w ia to w y ch było n iew ątp liw ie su k cesem o rg a n iz a ­ cyjnym , chociaż oczywiście oznaczało d o piero w s tęp do w iaściw ej p ra cy . 15 k w ie tn ia r e z e rw y k a d ro w e g r u p y o p e rac y jn e j w y c ze rp a ły się — z n a jd o ­ w ało się w ów czas w O lsztynie 22 p ra c o w n ik ó w niezb ęd n y ch do p ra c y w s z ta ­ bie oraz z a tru d n io n y c h w m ieście i n a t e re n ie p o w ia tu . Dalsze w y s y ła n ie g ru p o p e ra c y jn y c h w te r e n było więc uzależnione od o trzy m an ia „posiłków k a d r o ­ w y c h ” z W arszaw y.

D o ta rły one do O lsztyna w trzech rz u ta c h — 17, 13 i 25 k w ie tn ia — w su m ie p rz y b y ło w ów czas 80 osób 34. N iezależnie od nich, zjaw iło się w Ol­ sztynie in d y w id u a ln ie około 30 osób, a po n ad to uzu p ełn ili g ru p ę zgłaszający się do p r a c y re p a tr ia n c i zza B uga oraz osoby o d d eleg o w an e przez P U R i zw iązki z aw odow e 35.

P o w iększenie s ta n u osobowego pozwoliło na w zn o w ien ie a k cji obsadzania pow iatów . N ajpóźniej d o ta rto do p o w ia tó w p ó łnocnych stan o w iąc y ch w k w i e t ­ n iu stre fę p rz y fro n to w ą . N a t e re n ie ty m (Bartoszyce) w y s tą p iły tru d n o śc i

31 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 24. 32 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 35, k . 67. . S p r a w o z d a n i e p o r . I. M a r . z y ń s k i e g o , Z j a z d P r z e ­ m y s ł o w y , 28 08 1945 r . 33 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 229, k . 1. M e l d u n e k p e ł n o m o c n i k a g ł ó w n e g o g r u p y M a r z y ń - s k i e g o d l a p e ł n o m o c n i k a r z ą d u p ł k . P r a w i n a , 15 I V 1945 r . 34 E k i p ę , k t ó r a w y r u s z y ł a 17 k w i e t n i a , p r o w a d z i ł Z b i g n i e w T u r c z a k , p o n a d t o z n a j d o w a l i s i ę w n i e j : R u d o l f D a n i e c , T a d e u s z G r a b o w s k i , B r u n o n S c h l i e m a n n , I l d e f o n s I w a n o w s k i , W ł a d y s ł a w S t a s i a k , D o n a t F r o l e w i c z , S t a n i s ł a w K r y s t , L u d w i k Z a l e s k i , M a r i a n W a l e n d o w s k i , M a r i a n D e r w a l s k i , T a d e u s z J a n k u n i e c , M i e c z y s ł a w W a ł k a n i s , F r a n c i s z e k G o ł ę b i o w s k i : A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 37. L i s t a p r a c o w n i k ó w G r . O p . „ P r u s y ■ W s c h o d n i e ” . 35 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 213, k . 199.

44 Tadeusz D u b i c k i

w zain stalo w a n iu się d eleg o w a n y ch p raco w n ik ó w . M iejscow y k o m e n d a n t nie został b o w iem p o w iad o m io n y o ich p rzy b y ciu i dopiero w w y n ik u p r z e p r o ­ w ad zo n y c h ro zm ó w cofnął w y d a n e u p rz ed n io polecenie opuszczenia m iasta. P o d o b n y p rz y p a d e k odn o to w an o także wcześniej n a t e r e n ie pobliskiej O rn e ty 56.

Szybkie i s p r a w n e zain stalo w a n ie się w teren ie, u t r u d n ia ł szczególnie b ra k śro d k ó w tr a n s p o r tu . Z d arz ało się, że w yznaczona ek ip a przez k ilk a dni nie m ia ła możliwości w y ru s ze n ia z Olsztyna. S ztab g ru p y d y sp o n o w ał w p r a w ­ dzie k ilk o m a sam ochodam i, je d n a k ze w zględu n a całk o w ity b r a k b e n zy n y s ta ły one dość długo b e z u ż y te c z n ie 37. T akże k o rz y s ta n ie z kolei było u t r u d ­ nione, o b słu g iw a ła ona g łów nie tr a n s p o r ty w ojskow e, p o n a d to tr a n s p o r t te n o d b y w a ł się w b a rd zo w o ln y m tem p ie (zdarzało się, że 100 k m p o k o n y w a n o w ciągu 36 godzin). W tej s y tu a cji do bliższych w y ja zd ó w — na te r e n p o ­ w ia tu olsztyńskiego — jako śro d k a lokomocji najczęściej u ż y w an o zaprzęgów k o n n y c h 38.

P ra c o w n ic y g r u p y byli p rz ew a ż n ie p ierw szy m i i przez długi ok res j e d y ­ n y m i p rz ed sta w icie la m i w ład z polskich na te r e n a c h swego działania, w zw iąz­ k u z ty m często m usieli sam i p o d e jm o w a ć tr u d o rg a n iz o w a n ia lokalnej a d m i n i s t r a c j i 39.

Życie zw ery fik o w a ło p ierw o tn ie p lan o w a n e obow iązki członków grupy, co oficjalnie z aa k ce p to w an o w p rzy to czo n y m już ty m c z aso w y m p lan ie dzia­ łan ia o p ra co w a n y m przez sztab gru p y .

T a k więc w p o c zą tk a c h działalności g ru p y „ P r u s y W sch o d n ie” , n a plan p ierw szy w y s u n ęły się z ad a n ia o c h a r a k te r z e o r g a n iz a c y jn o -a d m in is tra c y j­ n ym . Miało to sw oje d o b re s tro n y , s p rz y jało sto p n io w e m u „ w p ro w a d z e n iu ” w p ro b le m a ty k ę teren ó w , k tó r e b y ły w zasadzie p u s ty n ią z aró w n o d e m o g ra ­ ficzną, ja k i gospodarczą.

Mimo p r z ed s ta w io n y ch trudności, obsadzenie w szy stk ich p o w ia tó w O k rę ­ gu M azurskiego siłam i g ru p y o p e rac y jn e j zakończono pod koniec m a ja 4B. O gółem obsadzono 26 p o w ia tó w o raz m ia sto w y d zielo n e — O lsztyn. E kipy początkow o d w u - lu b trzyosobow e, z czasem zw iększały liczebność, nie osiąg­ nięto je d n a k p r z e w id y w a n y c h w p i e rw o tn y c h p lan a ch dziesięcioosobowych stanów .

K oniec m a ja sta n o w ił w y r a ź n ą cezurę czasową w działalności g r u p y ope­ r a c y jn e j „ P r u s y W sch o d n ie” . W szedł b o w iem w ów czas w życie rozkaz S z tab u 3 F r o n tu B iałoruskiego o p rz e k a z y w a n iu m ie n ia w ła d zo m po lsk im 41.

Dotychczasowe p ra c e ró żn y ch ogniw g r u p y poleg ały — ja k już w s p o m ­ n ian o — n a b a d an iu specyfiki t e r e n u oraz p o d e jm o w a n iu o g raniczonych p rac gospodarczych, w tra k c ie k tó r y c h sp o rad y czn ie zabezpieczano o b iek ty nie obsadzone przez wojsko.

36 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 221, k . 1. . S p r a w o z d a n i e z i n s p e k c j i g r u p t e r e n o w y c h . 37 W r a p o r t a c h z 14 i 24 k w i e t n i a , s k i e r o w a n y c h d o K i e r o w n i c t w a G r u p w W a r s z a w i e , p e ł n o m o c n i k M a r z y ń s k i d o m a g a ł s i ę p r z y d z i a ł u n i e z b ę d n y c h d l a z a p e w n i e n i a t r a n s p o r t u g r u p y 2 t y s . l i t r ó w b e n z y n y : A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 56, k . 31, 48. P i s m o k w a t e r m i s t r z a g r u p y o p . i n ż . Z . K o s z t o w s k i e g o d o K i e r . G r . O p . , W a r s z a w a , 14 I V 1945. 38 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 207, k . 23. 39 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 229, k . 1. M e l d u n e k p e ł n o m o c n i k a g ł ó w n e g o g r u p y M a r z y ń -s k i e g o d l a p e ł n o m o c n i k a r z ę d u p ł k . F r a w i n a , 15 I V 1945 r . 40 N a j p ó ź n i e j o b s a d z o n o B r a n i e w o — 28 m a j a 1945 г . : A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 20Э, k . 126. R a p o r t n r 1 p e ł n o m o c n i k a A l e k s a n d r a G u t o w s k i e g o . 41 E . W o j n o w s k i , o p . c i t . , s . 55.

Począt ki d z i a ł a l n o ś c i G r u p y O p e r a c y j n e j KpRM _{4 5}

W o m a w ia n y m okresie (początek k w ie tn ia — koniec m aja) liczba p r a ­ cow n ik ó w g r u p y ro sła sy s te m aty c zn ie o siągając 31 m a j a 1945 r o k u 150 o s ó b 12, co stan o w iło około 60% zap o trze b o w a n ia na fachowców. N a p o d sta w ie z a ­ c h o w an e j d o k u m e n ta c ji m ożna od tw o rzy ć zasady d z ia łan ia w y p r a c o w a ­ n e w ów czas przez g ru p ę o p e rac y jn ą „ P r u s y W sch o d n ie” . N a jej czele stał p ełn o m o cn ik główny, k t ó r e m u podlegał sztab g ru p y m ieszczący się w Ol­ sztynie. (Pełnom ocnik głó w n y podlegał na t e re n ie O k rę g u M azurskiego p e ł­ nom o cn ik o w i rz ą d u RP). S k ła d sztab u zm ienił się nieco, oprócz p e łn o m o c ­ n ik a głów nego w chodzili d w a j jego zastępcy, trze j in s p e k to rz y s p r a w u ją c y n a d zó r n a d g ru p a m i p o w ia to w y m i oraz k ie ro w n ic y r e fe r a tó w b ran żo w y ch , z k t ó r y c h jed e n był zastępcą p e łn o m o c n ik a głównego, p o n a d to niezbędni p ra co w n ic y techniczni.

W t e re n ie g r u p y o p e rac y jn e tw o rz y li — p e łn o m o c n ik obw odow y, zastępca (zastępcy), delegaci oraz in n i p ra co w n ic y i specjaliści, inżynierow ie, technicy, w y k w a lifik o w a n i robotnicy.

P r o g r a m działan ia w p ie rw s z y m okresie b y ł do sto so w an y do realiów . Dążono do zain stalo w a n ia p ełn o m o c n ik ó w w teren ie, k tó r z y n a s tę p n ie przez u m ie ję tn e n a w iąz an ie k o n t a k t u z k o m e n d a n ta m i m ieli p rz y stąp ić do p r z e j­ m o w a n ia w zg lęd n ie zabezpieczania obiektów, głów nie n iew ie lk ic h z ak ład ó w b ra n ż y spożywczej, nie o bsadzonych przez oddziały radzieckie.

R e alizacja n a w e t tego p la n u „ m in im u m ” n a p o ty k a ła n a ró ż n o ra k ie t r u d ­ ności, p rz ed e w s zy s tk im nie m ożna było liczyć na re a ln ą pom oc a d m in istracji. U rz ąd P ełn o m o c n ik a R P dop iero się tw o rzy ł, a sta ro sto w ie z n ajd o w a li się w nielicznych pow iatach . P o n a d to środki, ja k im i d y s p o n o w ali re p re z e n ta n c i polskich w ład z gospodarczych, b y ły w ięcej niż sk ro m n e, b ra k o w a ło żywności, s p ra w n e g o tr a n s p o r tu , często d a c h u n a d głową. W tak ic h w a r u n k a c h p r a ­ cow nicy g ru p o p e ra c y jn y c h sw oje p ierw sze k ro k i k ie ro w a li z w y k le do ko ­ m e n d a n t u r w ojennych. P r z y jm o w a n o ich ta m z re g u ły przy ch y ln ie, u z y sk i­ w ano zgodę na z ak w a te ro w a n ie , z ap ro w ia n to w y w a n o . Ogólnie biorąc, k o n ta k ty to w a rzy sk ie u k ła d a ły się dobrze, n a to m ia s t służbow e nie zaw sze ta k w y ­ glądały. K o m e n d an c i u n ik ali rozm ów n a te m a ty z w iązan e z m iejsco w ą gospo­ d a rk ą, z as ła n ia jąc się b ra k ie m w y ra ź n y c h in s tru k c ji z d o w ó d ztw a 3 F r o n t u B iałoruskiego. W re zu lta c ie p ro w a d zo n y c h p e r tr a k ta c ji, w większości k o m e n ­ d a n tu r p e łnom ocnicy u zyskali p ozw olenie na p ro w a d ze n ie w y w ia d u gospo­ darczego, zab ro n io n o im je d n a k bezpośredniego d ostępu do w ażniejszych o b iek tó w p rzem y sło w y c h 43. O graniczali się więc do b a d a n ia tere n u , sp o rz ą ­ d zania jego c h a r a k te r y s t y k i gospodarczej oraz z b ie ra n ia d a n y c h o w a ż n ie j­ szych o b iek ta ch p rz em y sło w y c h i m ożliwości ich u ru c h o m ien ia .

N a js p ra w n ie j p rz eb ieg ały te p ra c e w Olsztynie, gdzie n a m iejscu z n a j­ d o w ał się sztab g ru p y oraz a p a r a t w y k o n aw czy U rz ęd u P e łn o m o c n ik a Rządu. Początkow o m iasto i p o w ia t tr a k to w a n o jak o je d e n obwód, 5 m a ja 1945 ro k u w ydzielono o d rę b n ą jednostkę — obw ód m iejski. P e łn o m o c n ik ie m n a O lsztyn m ia n o w a n o Je rze g o Koneckiego, na p o w ia t — Je rze g o M ścichowskiego, a jego zastępcą K a zim ierz a P u łaczew sk ieg o 11.

P r a c e m ają ce na celu u sta le n ie s ta n u faktycznego g o sp o d a rk i w Olsztynie

42 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 292, L i s t y p ł a c .

43 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 208, k . 14. S p r a w o z d a n i a p e ł n o m o c n i k ó w , s . 1 ( O s t r ó d a ) ; k . 147 ( N i d z i c a ) ; A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 209, k . 2 ( L i d z b a r k ) .

44 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 221, k . 42. R a p o r t i n s p e k t o r a W ł . Z i e l i ń s k i e g o , O l s z t y n , 5 V 1S45 r .

46 Tadeusz D u b i c k i

podjęto już 8 k w ie tn ia . K ie ro w n ictw o g ru p y d o konało p o d z ia łu z n a jd u ją c y c h się w ów czas w m ieście p ra co w n ik ó w na trzyosobow e ekipy, k tó r y c h z ad an iem było p r z ep ro w a d z en ie in sp e k cji o b iek tó w p rzem y sło w y ch . W celu u s p r a w ­ nienia p r a c y m iasto podzielono na 9 re jo n ó w działan ia l5. N a jis to tn iejsz y m w y n ik ie m p r z ep ro w a d z o n ej lu s tra c ji było stw ierd zen ie, iż obok o biektów z ajęty c h i zabezpieczonych przez w o jsk a radzieckie, z n a jd u je się p e w n a liczba z ak ład ó w sto jący ch bezpańsko, k tó r e m ożna n a ty c h m ia s t p rzejąć. W sp ra w o z d a n iu z 12 k w ie tn ia liczbę ich określono na 27 (w ty m m.in. skład z 1 tys. ton węgla, t a r t a k z 2 tys. m 3 surow ca, z ak ład k a m ie n ia rs k o -b e to - n iars k i z zapasem 100 w o rk ó w cem en tu , ta b r y k a m eb li z k ilk o m a w ag o n am i d r e w n a ) JG.

T e początk o w e pobieżne oceny zostały n a stęp n ie u z u p ełn io n e o i n fo r­ m acje dotyczące s ta n u całej gosp o d ark i O lsztyna ” . W re zu lta c ie stw ierdzono, iż 20 k w ie tn ia w m ieście było 78 obiek tó w p rz em y sło w y c h — w ty m 6 „ za­ k ła d ó w e n erg e ty c z n y c h ”, 19 z ak ła d ó w p rz em y s łu m etalo w eg o (w arsztaty, ga raże, z a k ła d y m echaniczne, z ak ład y b u d o w y maszyn), 11 z ak ład ó w p rz em y s łu drzew nego, 3 z a k ład y graficzne, 6 z ak ład ó w b u d o w la n y ch , 25 z ak ład ó w p rz e- tw órczo-spożyw czych oraz 8 „ ró ż n y c h ” J8.

W czasie inspekcji, trzy o s o b o w a ek ip a g ru p y w składzie: B ru n o n S c h lie ­ m ann, M a rian D e rw a ls k i i R udolf Daniec, d o k o n ała oględzin p rz y s ta n i na jeziorze Ukiel. Z n a jd o w a ły się w niej: 4 m o to ró w k i z silnikam i, 4 m o to ró w k i bez silników , 19 jac h tó w m ieczow ych, 1 s ta te k pasażerski, 15 z w y k ły ch łódek rybackich, p o n a d to k ilk a ja c h tó w i m o to ró w ek z atopionych 4S.

P rz e p ro w ad z o n e n a t e r e n ie całego O k ręg u z w iad y gospodarcze sp o w o ­ d o w a ły podjęcie przez k iero w n ic tw o g r u p y decyzji o u tw o rz e n iu specjalnych re fe ra tó w , m a ją c y c h z ajm o w ać się poszczególnym i d z ia łam i gospodarki.

Najw częśniej, bo już 9 k w ie tn ia pow ołano re fe r a ty : energ ety czn y , k tó ­ rego p ra c a m i k ie ro w a ł inż. S te fa n P e r k o w s k i oraz t r a n s p o r tu sam ochodow ego pod k ie ro w n ic tw e m M ieczysław a S te fan iak a . K ilk an a śc ie d n i później — 20 k w ie tn ia utw o rzo n o r e f e r a t wodociągów i k a n aliza cji z inż H ip o litem N o sarzew sk im na c z e le 5°. P o zo stałe r e f e r a ty — chem iczny, m echaniczny, m etalo w y , spożywczy i d rz ew n y p o w s ta w a ły stopniowo, t a k iż ogólna liczba p raco w n ik ó w w s zy s tk ich r e fe r a tó w w ynosiła 1 sie rp n ia 121 o s ó b 51.

P ie rw s z y rozpoczął sw oją działalność r e f e r a t energ ety czn y , k tó reg o p r a ­ cow nicy p rz ep ro w a d z ili od 9 k w ie tn ia szereg inspekcji w celu z b ad a n ia stanu e le k try fik a c ji O k ręg u M azurskiego. W p ra c y tej odczuw ano d o tk liw ie b ra k jak ic h k o lw ie k p lan ó w i sc h e m a tó w m iejsco w y ch u rz ąd z eń i sieci e n erg e ­ tycznych. Mimo ty c h tru d n o ści stw ierd zo n o istn ien ie czterech ele k tro w n i: m iejsk iej w Olsztynie, e le k tro w n i n a stacji filtrów , e le k tro w n i p rz y ujściu rzeki W ad ąg do rzeki Ł y n y i e le k tro w n i w o d n ej w B rą sw a łd zie 52.

45 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 222, lr. 3. R a p o r t i n s p e k t o r a W t . Z i e l i ń s k i e g o , 12 I V 1945 r . 46 I b i d e m . 47 S p o ś r ó d 2640 b u d y n k ó w i s t n i e j ą c y c h w m i e ś c i e , c a ł k o w i c i e z n i s z c z o n y c h b y ł o 1040, C z . B r o w i ń s k i , O l s z l y r t 1945— 1770, t . 2, O l s z t y n 1S74, s . 43. 48 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 221, k . 19. 49 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 228, k . 27. R a p o r t z o g l ę d z i n p r z y s t a n i n a j e z i o r z e U k i e l , 27 I V 1945 r . 50 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, k . 127. R e f e r a t E n e r g e t y c z n y G r u p O p e r a c y j n y c h n a O k r ę g M a z u r s k i . 51 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 207, k . 23. O G r u p a c h . 52 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, k . 127.

Począt ki d z i a ł a l n o ś c i G r u p y O p e r a c y j n e j KERM 47

Od 17 k w ie tn ia p o d jęto p ra c e n a d u r u c h o m ie n ie m lekko uszkodzonej e le k tro w n i n a d Ł y n ą . Po czątk o w o p ra c o w a ł tu cały fa ch o w y p e rso n el grupy, a p o n a d to ek ip a e le k try k ó w z olsztyńskiej g r u p y k o leja rs k iej oraz p ra co w n ic y m a g is tr a tu i in n y ch p o w s ta ją c y c h w O lsztynie urzędów . Liczba z a t ru d n io n y c h zw iększała się szybko — w p ie rw s z y m d n iu p ra c y (17 k w ie tn ia ) p ra co w a ło 10 osób — (6 z P K P i 4 z G ru p y O p eracy jn ej), n a to m ia s t 25 k w ie tn ia już 111.“ . Od 25 k w ie tn ia całością p ra c zw iąz an y c h z u ru c h o m ie n ie m e le k t r o w ­ ni k ie ro w a ł inż. L u d w ik Zaleski. M im o ich in ten sy w n o ści jeszcze w połow ie m a ja te r m in u ru c h o m ie n ia e le k tro w n i by ł o d l e g ł y 5I. J e d n a k że , w s k u te k energ iczn ej i n te r w e n c ji p ełn o m o cn ik a głów nego g r u p y p por. M arzy ń s k ieg o w D ow ództw ie 3 F r o n tu B iałoruskiego, u zy sk an o p ozw olenie na u ru c h o m ie ­ nie n ieuszkodzonej e le k tro w n i w B rąsw ald zie, m im o iż w y p o sażen ie jej m iało być w yw iezione w r a m a c h „zdobyczy w o je n n e j” . Dzięki tem u , po n a ­ p ra w ie u szkodzonej linii w ysokiego napięcia, w d ru g iej p ołow ie m a ja w Olsz­ ty n ie zabłysło św iatło 65.

S u k c e se m zakończyły się ró w n ie ż d z ia łan ia in n y ch p ra co w n ik ó w gru p y , k tó rz y w d n iac h 23—28 k w ie tn ia pod k ie r u n k ie m insp. M ieczysław a S te f a ­ n ia k a zabezpieczyli i z in w e n ta ry z o w a li m a t e r i a ły p ę d n e i p o jaz d y m ec h an ic z ­ n e z n a jd u ją c e się na te re n ie O kręgu. W re zu lta c ie zdołano w ów czas zwieźć do m ag a zy n ó w i g a raż y g ru p y ogółem ty siąc litró w ropy, 300 litró w oleju m aszynow ego, 200 litró w oleju „ m in im a l” , 200 k g sm aru , sam ochód osobowy „ D K W ”, sam ochód osobow y „O pel” , k o m p le t kó ł z g u m a m i do „D iesla” 50. A tm o sfe rę to w arzy szącą ty m p o sz u k iw a n io m o d d a ją dobrze w s p o m n ien ia tele te c h n ik a M ieczysław a Millo, k t ó r y u r u c h a m ia ł m. in. R ejo n o w y U rz ąd T e le k o m u n ik a c y jn y w Olsztynie: „W p ołow ie m a ja 1945 r., n a p ó łn o cn y ch to rac h linii k o lejo w y c h w io d ący ch przez B ran iew o , C y n ty , Bartoszyce, F r y - dląd, K orsze, G ie rd a w y i inne, zbocza to ró w u sła n e są ró ż n y m sp rz ęte m tele ­ k o m u n ik a c y jn y m — Z czasem t r a f i to w szy stk o do O k ręg o w ej S k ła d n ic y S p rz ę tu T elek o m u n ik ac y jn eg o w O lsztynie —” 57.

Od. 5 m a ja zabezpieczeniem w a rto ścio w y c h su ro w có w i m a te ria łó w z aj­ m o w ała się m ie jsk a g ru p a o p e rac y jn a k ie ro w a n a przez p ełn o m o cn ik a K o ­ neckiego. Dla u s p ra w n ie n ia p ra c m iasto podzielono n a 3 dzielnice o p eracy jn e. Do z ad a ń g ru p dzielnicow ych należało:

— sporządzić d o k ła d n ą e w id en cję o b iek tó w p rzem y sło w y ch ;

— s ta r a ć się o zabezpieczenie o b iek tó w w r a m a c h tech n iczn y ch m ożli­ wości;

— sporządzić p la n zwózki c enniejszych m a te ria łó w i su ro w có w do cen ­ tra ln e g o m a g a z y n u w p o ro z u m ien iu z o d p o w ied n im re fe r e n te m za po śre d n ictw e m p ełnom ocnika;

— rozw ażyć s p r a w y u ru c h o m ien ia i obsady o b iek tó w w po ro zu m ien iu z re fe re n ta m i.

C złonkow ie g ru p dzielnicow ych byli zobow iązani tak ż e do codziennego sk ła d an ia r a p o rtó w pełno m o cn ik o w i K o neckiem u.

53 I b i d e m , Jc. 128. 54 O s t a t e c z n i e z e l e k t r o w n i n a Ł y n i e p r ą d d o p ł y n ą ł d o O l s z t y n a 11 g r u d n i a 1945 r . : С z. B i ' o w i i i s k i , o p . c i t . , s . 50. 55 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, k . 128. 56 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 221, k . 37. R a p o r t z 28 I V 1945 r . 57 S t . B a d o w s k a , B . K o z i e ł ł o - P o k l e w s k i , W s p o m n i e n i a t e c h n i k ó w i i n ż y n i e r ó w — p i o n i e r ó w o d b u d o w y w o j e w ó d z t w u o l s z t y ń s k i e g o , K o m u n i k a t y W a r m i ń s k o - M a z u r s k i e , 1975, n r 2, s . 128.

48 Tadeusz D u b i c k i

O d m ien n ie zorg an izo w an o działan ie g ru p w tere n ie , na szczeblu o bw o­ dów. Początkow o szczególną rolą w tej p ra c y o d g ry w a li in s p e k to rz y u d z ie la ­ jący m iejsco w y m pełn o m o cn ik o m w s k azó w ek i w szelkiej m ożliw ej pomocy. •Jako członkow ie sz tab u r e p re z e n to w a li oni k iero w n ic tw o gru p y . Ich a u to ­ r y t e t b y l p om ocny w u k ła d a n iu s to su n k ó w z k o m e n d a tu ra m i bądź z o r g a n i­ z u jący m i się polskim i w ła d za m i a d m in is tra c y jn y m i. P o n a d to byli oni obo­ w iązan i do stałego in fo rm o w a n ia sz tab u g ru p y o a k tu a l n y m sta n ie p ra c w y k o n y w a n y c h przez poszczególne ekipy. W ich k o m p ete n cji leżały rów nież d ecyzje p e rs o n a ln e — np. w Nidzicy in s p e k to r S te fa n ia k zap ro p o n o w ał zm ianę dotychczasow ego p e łn o m o c n ik a W ła d y sław a P a p ro c k ie g o n a J a n a M ajdeekiego, i n s p e k to r H e n r y k R e in h a rd d o m ag a ł się od sz tab u w O lszty ­ nie w zm ocnienia dw uosobow ej g ru p y w W ęgorzew ie, co zostało z r e a li­ z o w an e iS.

J a k w y n ik a z d o k u m en tó w , w k w ie tn iu na t e r e n ie O k rę g u M azurskiego działało trze ch in s p e k to ró w — W ła d y sław Zieliński, M ieczysław S te fa n ia k i H e n ry k R e in h a rd .

T e m a ty k a w s zy s tk ic h ów czesnych r a p o rtó w jes t zbliżona. Z a w ie r a ją one in fo rm a cje na te m a t s to su n k ó w z k o m e n d a tu ra m i w o je n n y m i, organizacji polskich w ładz a d m in is tra c y jn y c h , c h a r a k te r y s ty k ę p rz e ję ty c h te re n ó w (znisz­ czenia, sy tu a c ja dem ograficzna, narodow ościow a).

J a k w y n ik a ło z n a d e s ła n y c h do O lsztyna r a p o rtó w sto su n k i z w ła d za m i radzieckim i w d ru g iej połow ie k w ie tn ia u k ła d a ły się dobrze, z w y ją tk ie m Olecka, w k tó r y m k o m e n d a n t p r z y ją ł pracow ników ' g r u p y o p e rac y jn e j „chłodno, ale pozw olił pozostać” 5S. W e w s zy s tk ich ra p o rta c h p o d k re ś lan o d o t­ k liw y b r a k r ą k do p ra cy . Np. w N idzicy do u ru c h o m ie n ia n a jw aż n ie jsz y ch ocalałych o biektów p o trze b a było p iln ie 28 osób, w D ą b ró w n ie — 2 9 00. K ie ­ row nictw o g r u p y o p e rac y jn e j czyniło s ta ra n ia o pozyskanie n iezb ęd n y ch p r a ­ cowników'. W ok ó ln ik u n r 16 z 15 m a ja w s k az y w a ło ono n a konieczność p o zy sk iw an ia fachow ców w szy stk im i d o stęp n y m i d rogam i. D o k u m e n t te n p o d ­ k r e ś la ł celowość p ro w a d ze n ia a k cji r e je s tra c ji m iejsco w y ch sił, a niezależnie od tego p o stu lo w an o w e r b u n e k — w e w s p ó łp ra cy z w ła d za m i a d m in is tr a ­ cyjnym i, z w iązk am i zaw odow ym i, p a rtia m i p olitycznym i — z te re n ó w P o lsk i c e n t r a l n e j 61.

Mimo w szelk ich trudności, w 'y m ierne e fe k ty p ie rw s z y c h dw ó ch ty godni działalności g ru p p o w ia to w y ch b y ły zachęcające. Do 20 k w ie tn ia zdołano bow iem u ru c h o m ić 9 m ły n ó w (1 w odnych, 2 parow'e), 8 p ie k a rń , 3 m le ­ czarnie, 3 gorzelnie, b ro w a r, a p o n a d to 2 t a r t a k i i 2 w a r s z ta ty sam ochodo­ w e 62.

N ajw ięcej obiektów oddano do u ż y tk u w B isk u p cu — po jed n y m m łynie,

58 Z m i a n y w o b s a d z i e p o s z c z e g ó l n y c h g r u p p o w i a t o w y c h , z w ł a s z c z a n a s t a n o w i s k u p e ł ­ n o m o c n i k a w y s t ę p o w a ł y d o ś ć c z ę s t o . P r z y k ł a d o w o — p e ł n o m o c n i k J a n M a j d e c k i z N i d z i c y z o s t a ł p ó ź n i e j p r z e n i e s i o n y d o D o b r e g o M i a s t a , a p e ł n o m o c n i k W ł a d y s ł a w P a p r o c k i o b j ą ł s t a n o w i s k o p e ł n o m o c n i k a g r u p y w E ł k u , P o t w i e r d z a t e n w n i o s e k p o r ó w n a n i e o b s a d y p e ł n o ­ m o c n i k ó w g r u p y z k o ń c a m a j a ( a n e k s ) z a n a l o g i c z n ą l i s t ą p e ł n o m o c n i k ó w n a d z i e ń 15 k w i e t n i a : E . W o j n o w s k i , o p . c i t . , s . 39. 59 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 221, k . 14. R a p o r t i n s p e k t o r a H . R e i n h a r d a , 1945 r . 60 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 221, k . 9. R a p o r t i n s p e k t o r a M . S t e f a n i a k a , 1945 r. 61 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 155, k . 116. O k ó l n i k n r 16, O l s z t y n , 15 V 1945 r . 62 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, k . 125. W y k a z o b i e k t ó w u r u c h o m i o n y c h d o t y c h c z a ­ s o w y c h r a p o r t ó w z t e r e n u d o 20 I V 1945 r .

Począt ki d z i a ł al n oś c i G r u p y O p e r a c y j n e j KERM ₄₉

w a rsz ta c ie sam ochodow ym , t a r ta k u , gorzelni, p ie k a rn i, m leczarni; w Olsztynie u ru c h o m io n o 2 m ły n y , 3 p ie k a r n ie i w a r s z ta t sam o ch o d o w y GS.

O b raz działalności g ru p w o m a w ia n y m okresie nie b y łb y p e łn y bez u w z g lęd n ien ia w a ru n k ó w , w jak ic h przyszło im działać. W s k u te k złej s y t u ­ acji a p ro w iza cy jn e j i s a n ita r n e j w y s tą p iły zac h o ro w a n ia na d u r brzuszny, k t ó r e n a stęp n ie ro zszerzyły się w epidem ie. Było to szczególnie groźne, po ­ niew aż, w m ieście b y ł ty lk o jed e n szpital, k o lejo w y (zorganizow any przez le k a rz y S ta n is ła w a Flisa i F lo ria n a Piotrow skiego), k t ó r y n ie m ógł p o m ieś­ cić w szy stk ich chorych na d u r e4. W ładze a d m in is tr a c y jn e zdobyły p e w n ą ilość szczepionki. O bow iązkow i szczepień o c h ro n n y ch pod leg ali m. in. w szys­ cy p ra co w n ic y g r u p y o p e rac y jn e j, k t ó r y c h zobow iązano do p o d d a n ia się im pod g ro źb ą u t r a t y k a r t y żyw nościow ej K .

S zczepienia nie ro z w iąz y w a ły oczywiście p ro b lem u , gdyż d la lik w id a c ji źródeł c h o ro b y n iezbędne było p rz ed e w s zy s tk ich szybkie u ru c h o m ie n ie w o ­ dociągów i kan alizacji. Z a jm o w a ł się ty m r e f e r a t w odociągów i k an alizacji gru p y , k t ó r y 10 m a j a rozpoczął p rz y g o to w an ia w ty m k i e r u n k u M.

W p r a c y n a p o ty k a n o n a różnego ro d z a ju przeszkody, m.in. w Olsztynie s p r a w n y re m o n t u tru d n ia ło obsadzenie stacji p om p przez w ojska rad zieck ie 67. Z d ecy d o w an o się więc n a tym czasow e ro zw iązan ie — w ie rce n ie s tu d n i gospo­ d a r s k ic h °8, k t ó r y c h w m ia s ta c h O k rę g u n ie było, ze w zględu n a pow szechność wodociągów. O stateczne u ru c h o m ie n ie w odociągów w O lsztynie n a stąp iło 14 lipca; w ty m też m n ie j więcej czasie w K ętrzy n ie, Ostródzie, P asłęku, Reszlu, n a to m ia s t w B iskupcu, B artoszycach, L id z b a r k u i G iżycku r e je s t r o ­ w a n o n a p o c zą tk u sie rp n ia p o w ażn e z aa w a n so w a n ie p r a c 69.

J a k już w spom inano, d a w ały się odczuć w ielkie tru d n o ś c i ap ro w izacy jn e. M iejscow e z ap asy żyw ności ok azały się m in im aln e , przeznaczano je zresztą głów nie na p o trz e b y w o j s k a 70. W ty m położeniu ap ro w iza cja p ra co w n ik ó w g ru p y o p e rac y jn e j b y ła m ożliw a p rz ed e w s zy s tk im dzięki pom ocy k o m e n d a n ­ tu r, k tó r e często b r a ły ich n a sw o je w yżyw ienie.

W sp ra w o z d a n iu z G ołdapi pełn o m o cn ik g r u p y stw ierd zał, że ż y je z p r z y ­ d ziałów k o m e n d a n tù ry 71, p odobnie było w . P i s z u , E łku, Olecku, Szczytnie.

Stopniow o, w m ia r ę z ag o s p o d aro w an ia się g ru p w tere n ie , o rganizow ano z a o p a try w a n ie p ra co w n ik ó w . Np. w M o rą g u u tw o rz o n o sto łó w k ę z a o p a tr u ­ 63 W w y k . a 7 . ie o b i e k t ó w u r u c h o m i o n y c h d o 20 k w i e t n i a f i g u r u j ą t a k ż e z a k ł a d y w E l b l ą g u i K w i d z y n i e . N i e u w z g l ę d n i o n o i c h w p o d a n y m z e s t a w i e n i u , g d y ż w o m a w i a n y m o k r e s i e d z i a ł a ł y w n i c h e k i p y p o d l e g ł e M o r s k i e j G r u p i e O p e r a c y j n e j . 64 C z . B r o w i ń s k i , o p . c i t . , s . 56—57. 65 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 222, k. 5. 66 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, k . 57. S p r a w o z d a n i e R e f e r a t u W o d o c i ą g ó w i K a n a l i z a c j i . 67 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, s . 88. S p r a w o z d a n i e R e f e r a t u W o d o c i ą g ó w i K a n a l i z a c j i 9 s i e r p n i a 1945 r . O l s z t y n . 68 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 213, s . 1S4. R a p o r t z b u d o w y s t u d n i w i e r c o n e j o d 7 V — 14 V 1945 r . 69 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 226, k . 88. S p r a w o z d a n i e R e f e r a t u W o d o c i ą g ó w i K a n a l i z a c j i , 9 s i e r p n i a 1945 r . 70 P e w i e n w p ł y w n a u t r z y m u j ą c ą s i ę z ł ą s y t u a c j ę a p r o w i z a c y j n ą O k r ę g u w 1945 r . m i a ł a i n f o r m a c j a p r z e k a z a n a p r e m i e r o w i p r z e z p e ł n o m o c n i k a r z ą d u , p ł k . P r a w ł n a , w k t ó r e j b e z p r z e p r o w a d z e n i a d o k ł a d n e g o s z a c u n k u s t w i e r d z i ł o n , ż e t e r e n r o l n i c z y m u s i b y ć z a s o b n y w ż y w n o ś ć . S p o w o d o w a ł o t o , ż e w ł a d z e c e n t r a l n e u z n a ł y O k r ę g M a z u r s k i z a s a m o w y s t a r c z a l ­ n y i n i e u d z i e l a ł y w y s t a r c z a j ą c e j p o m o c y w t y m w z g l ę d z i e : D . Ł a n i e c , o p . c i t . , s . 55. 71 A A N , G r u p y O p e r a c y j n e , 209, k . 110. S p r a w o z d a n i e p e ł n o m o c n i k a K o s s a , k w i e c i e ń 1945 r . K o m u n i k a t y — 4