Kazimierz M. Czarnecki, Ewa Kraus
Aparatura pojęciowa profesjologii
jako nowej dziedziny wiedzy :
(informacje terminologiczne)
Problemy Profesjologii nr 2, 13-17
UNIWERSYTET ZIELONOGÓRSKI • POLSKIE TOWARZYSTWO PROFESJOLOGICZNE
P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 2/2008
Kazimierz M. Czarnecki, Ewa Kraus
APARATURA POJĘCIOWA PROFESJOLOGII
JAKO NOWEJ DZIEDZINY WIEDZY
(Informacje terminologiczne)
S tre szcze n ie
O pracow anie zaw iera podstaw ow e inform acje o pow staw aniu now ych dziedzin wiedzy; kryteriach w arun kujących uznanie społeczne i naukow e nowej dziedziny w iedzy, a w szczególności analizę term inologii nowej dziedziny w iedzy, ja k ą je s t profesjologia.
T H E C O N C E P T U A L A P P A R A T U S O F P R O F E S S IO L O G Y AS A N E W B R A N C H O F K N O W K E D G E
S u m m a ry
T his study contains basic inform ation on the creation o f new branches o f know ledge, the criteria for the so cial and scientific recognition o f new branch o f know ledge and in particular the analysis o f term inology o f the new branch o f know ledge nam ed professiology.
П О Н Я Т И Й Н А Я А П П А Р А Т У Р А - П Р О Ф Е С С И О Л О Г И Я К А К Н О В А Я О Т Р А С Л Ь З Н А Н И Й (Т ерм инологические информации) С о д ер ж а н и е В этом труде находятся инф ормации о возникаю щ их новых отраслях знаний, критериях обуславливаю щ их общ ественную и научную акцептацию новых отраслей знаний, а особенно анализ терм инологии знаний, какой является профессилогия.
1. K ryteria powstawania nowych dziedzin wiedzy
N auka św iatow a, w tym rów nież polska, je st w ciągłym rozwoju. W krajach bogat szych i przyw iązujących do nauki w iększą wagę je s t on większy, w ielokierunkow y; w krajach biedniejszych i mniej św iadom ych roli nauki w rozw oju państw a - m niejszy, skrom niejszy, czasem w ręcz m inim alny. Faktem je st to, że pow stają i rozw ijają się coraz to now e dziedziny wiedzy o przyrodzie, społeczeństw ie i technice. Przykładow o m ożna w ym ienić z terenu Pol ski pow stanie PRA KSEOLOGII - nauki o sprawnym działaniu, której tw órcą był prof. T ade usz Kotarbiński (1886-1981); PED AGOGIK I PRACY - nauki o zaw odowym przygotow aniu człow ieka do pracy i jej w ykonyw aniu, której tw ó rc ą je st prof. Tadeusz W. N ow acki.
Pow stanie nowej dziedziny w iedzy je st w arunkow ane w ielom a czynnikam i. Z. Ko walewski (1973, s. 210) stw ierdził, że „Pow staw anie nowych dyscyplin naukow ych je s t fak tem historyczno-kulturow ym . którego interpretacja zależna je st od przyjętego punktu w idze nia” . Uważa, że ważnym w yznacznikiem pow stawania i analizy nowych dyscyplin nauko
14 K azim ierz M. Czarnecki, Ewa K raus
w ych je st kryterium instytucjonalno - kulturowe, które skłania uczonych do rozpatryw ania następujących zagadnień:
- norm i w zorców postępow ania badaw czego (stopnia ich skodyfikow ania i sform alizow a nia),
- funkcji społeczno-celow ościow ych, wyrażających się m iędzy innymi w więzi instytucjo nalnej,
- instrum entalnych zasobów środków technicznych, którymi dysponuje dana dyscyplina, - więzi istniejącej m iędzy uczonymi danej dyscypliny, jej spoistości,
- form alno-praw nego statusu reprezentującego dyscyplinę naukową.
E. G eblew icz (1973, s. 9) stw ierdził, że „Proces specjalizacji w dziedzinie badań na ukowych je st szczególnym przypadkiem zjawiska, które socjologow ie nazyw ają „profesjo
nalizacją”, polega on na zaw ężaniu czynności zawodowych i ustalaniu się określonego toku
kształcenia, w ym aganego do upraw iania określonego zaw odu” . Cytowany uczony, analizując problem kryteriów pow staw ania now ych dyscyplin naukow ych stwierdził, że trzy warunki są szczególnie znaczące:
- form a instytucjonalnego uznania, np. utworzenie pracowni, zakładu, katedry poświęconej danej dyscyplinie wiedzy,
- w yodrębnianie się z zakresu zagadnień wchodzących w skład nauki pew nego ich zespołu, o którym się sądzi, że dojrzał do tego, aby zacząć traktow ać go ja k o problem atykę od dzielnej specjalności,
- względy praktyczne, w ym agające w cześniejszych rozstrzygnięć teoretycznych.
Cytow any uczony stw ierdził, że jeżeli są spełnione w ym ienione wyżej w ym agania lub przy najmniej jed n o z nich to „Jesteśm y wtedy świadkami pow staw ania nowych specjalności na ukowych zajm ujących się zagadnieniam i teoretycznym i, których rozw iązanie je s t konieczne do podejm ow ania racjonalnych decyzji praktycznych w pewnym zakresie” .
Z. W iatrowski (1985) uw aża, że w yodrębniająca się nowa dyscyplina wiedzy musi spełniać następujące warunki:
- przedm iot badań nowej dyscypliny wiedzy, nowej nauki, - metody badań naukow ych, typow e dla nowej dyscypliny wiedzy, - podstaw ow e tw ierdzenia naukow e i term inologia,
- organizację w ew nętrzną nowej dyscypliny wiedzy,
- zw iązek nowej dyscypliny w iedzy z innymi dyscyplinam i naukowym i, - społeczne uzasadnienie nowej dyscypliny wiedzy,
- źródła historyczne nowej dyscypliny wiedzy.
Analizując przytoczone kryteria pow staw ania nowych dyscyplin wiedzy autorzy tego opracow ania doszli do w niosku, że powinny być spełnione następujące kryteria:
- przesłanki obiektyw ne, które stanow ią m erytoryczne dow ody w ystępow ania zjaw iska stającego się przedm iotem sam odzielnej nauki, a które nie znalazło się dotychczas w krę gu zainteresow ań badaw czych,
- w yraźnie określony przedm iot badań, który nie w ystępuje ja k o podstaw ow y w żadnej z ju ż istniejących dyscyplin naukow ych,
Aparatura pojęciowa profesjologii ja k o nowej dziedziny wiedzy 15
- metody badań, wśród których przynajm niej je d n a je st m etodą podstaw ow ą i typow ą dla nowej dziedziny wiedzy,
- teoretyczne przesłanki nowej dziedziny wiedzy, najlepiej własna teoria,
- własna, dla nowej dziedziny wiedzy, te rm in o lo g ia pojęciow a, ję zy k p o dstaw ow ych i p ochodnych o ra z pom ocniczych pojęć,
- placówki badaw cze i usługow e nowej dziedziny wiedzy (pracow nia, zakład, katedra, in stytut),
- kadra naukow a, specjalistyczna i specjalizująca się w nowej dziedzinie wiedzy,
- publikacje i w ydaw nictw a specjalistyczne, bądź zaw ierające wyniki rozw ażań i badań nowej dyscypliny wiedzy,
- potencjalni i faktyczni odbiorcy w yników badań nowej dyscypliny wiedzy,
- możliw ości współpracy naukow o - badaw czej z uczonymi i instytucjami naukow ym i o takim samym lub zbliżonym profilu w iedzy (K. M. Czarnecki, 2001, s. 35-38).
2. Profesjologia jako nowa dziedzina wiedzy - definicje i pojęcia
Termin „ p ro fesjo lo g ia” składa się z dwóch części: łac. professio, który oznacza zaw ód i logos - oznacza: słow o, n a u k a . Profesjologia w dosłownym ujęciu oznacza naukę o zaw o dach, zatrudnieniu. D okładniejsza analiza pierw szej części term inu „professio” oznacza rów nież „rozw ój w zaw odzie” , a szerzej rozwój zaw odowy. O znacza to, że term in „profesjolo gia” posiada swoje korzenie w term inie pierw otnym - „professio” i oznacza naukę o zaw o dowym rozw oju człowieka. Jednakże pojęcie „człow iek” je st bardzo szerokie, a pojęcie „rozw ój człow ieka” oznacza pewien (ograniczony) czas je g o życia. Bliższa analiza term ino logiczna ujęcia „zaw odow y rozw ój człow ieka” prowadzi do następującego je g o rożwinięcia: profesjologia je st zatem nauką o:
- p rozaw odow ym ro zw o ju dzieci w ieku przedszkolnego i uczniów m łodszych klas szkoły podstaw owej,
- szkolno - zaw odow ym rozw oju uczniów starszych klas szkoły podstawowej i uczniów gimnazjum,
- zaw odow ym ro zw oju uczniów szkół zaw odowych (zasadniczych, średnich) oraz stu dentów w szystkich typów uczelni w yższych,
- zaw odow ym rozw oju d o rosłych pracujących we wszystkich w yuczonych przez nich zawodach,
- pozaw odow ym rozw oju em ery tó w i rencistów .
Term in „zaw odow y rozw ój człow ieka” obejm uje trzy głów ne składniki: w a ru n k i zaw odow ego ro zw o ju ; proces zaw odow ego ro zw o ju ; w yniki zaw odow ego rozw oju. T er min „ w a ru n k i zaw odow ego ro zw o ju ” obejm uje dzieci, młodzież, dorosłych pracujących oraz em erytów i rencistów; term in „p ro c es zaw odow ego ro zw o ju ” obejm uje rów nież dzieci, młodzież, dorosłych pracujących oraz rencistów i em erytów; term in „w yniki zaw odow ego ro zw oju” obejm uje także dzieci, m łodzież dorosłych pracujących oraz em erytów i rencistów . Zatem rozw inięta definicja term inu „profesjologia” je s t następująca: p rofesjologia je s t to n a u k a o w a ru n k a c h , p rocesie i w y n ik ach prozaw odow ego rozw oju dzieci; szkolno — z a w odow ego rozw oju uczniów szkól zaw odow ych i g im n a zju m ; zaw odow ego ro zw oju
16 K azim ierz M. C zarnecki, E w a K raus
uczniów szkół zaw odow ych i studentów uczelni w yższych; zaw odow ego rozwoju pracu jących; pozaw odow ego rozwoju em erytów i rencistów.
Termin „warunki zaw odow ego rozw oju” obejmuje: „w arunki podm iotowe”; „w a
runki przedm iotowe” oraz „w arunki integracyjne” - podm iotow o - przedm iotow e i sytu
acyjne.
Term in „proces zaw od ow ego rozwoju” obejm uje całe życie człow ieka i dzieli się na następujące (um ow nie ustalone) okresy:
1) okres preorientacji zaw odow ej dzieci w ieku przedszkolnego i uczniów m łodszych klas
szkoły podstaw ow ej,
2) okres orientacji zaw odow ej uczniów starszych klas szkoły podstaw owej, uczniów gim nazjum i liceum ogólnokształcącego,
3) okres uczenia się zaw odu przez uczniów szkół zaw odowych i studentów uczelni w yż
szych,
4) okres zaw odow ej pracy dorosłych pracujących,
5) okres pozaw odow ego rozwoju em erytów i rencistów.
Termin „wyniki zaw odow ego rozw oju” obejm uje następujące ich przejawy:
1) wiadom ości i proste um iejętności przedzaw odow e dzieci w ieku przedszkolnego
i uczniów m łodszych klas szkoły podstawowej,
2) orientację prozaw odow ą uczniów starszych klas szkoły podstaw owej, uczniów gim na zjum,
3) orientację zaw odow ą uczniów liceów ogólnokształcących,
4) adaptację zaw odow ą uczniów szkół zawodowych i studentów,
5) identyfikację z w ybranym zaw odem uczniów szkół zaw odow ych i studentów, 6) stabilizację w uczeniu się w ybranego zawodu uczniów szkół zawodowych i studentów,
7) sukcesy w uczeniu się zaw odu uczniów szkół zaw odowych i studentów,
8) interioryzację zdobyw anej w iedzy i um iejętności zaw odowych, 9) strukturyzację w iedzy i um iejętności zaw odowych,
10) kwalifikacje zaw odow e absolw entów szkół zaw odowych i studentów uczelni w yższych, 11) plany dalszego rozw oju zaw odow ego absolw entów szkół zaw odowych i uczelni w yż
szych,
12) adaptację, identyfikację, stabilizację i sukcesy w pracy zaw odowej absolw entów szkół zaw odowych i uczelni w yższych,
13) słabnącą aktyw ność zaw odow ą i „m yślenie o em eryturze” pracowników, 14) odejście na em eryturę,
15) postzaw odow ą ak ty w n o ść życiow ą em erytów i rencistów: biologiczną (fizyczną), psy chiczną (um ysłow ą) i społeczną (środow iskową).
3. T erm in o lo g ia n au k o w a w opisie profesjologii ja k o nauki
Łatwo je st zauw ażyć szeroki w achlarz term inologiczny, jaki bezpośrednio, pośrednio i pom ocniczo w iąże się z now ą nauką - profesjologią. M ożna w nim w yróżnić pojęcia pod s ta w o w a - w iodące - kluczow e, ja k np. „zaw odowy rozwój”, „zaw odowa w iedza”, „zaw o
Aparatura pojęciowa profesjologii ja ko nowej dziedziny wiedzy 17
dow e k w alifik acje” ; pojęcia pom ocnicze w opisie pojęć kluczow ych, ja k np. rozw ój, zm ia na, oraz pojęcia uzupełniające treść opisu zaw odow ego rozw oju człowieka.
Trzeba tu w yraźnie podkreślić ten fakt, że pojęciam i integralnie zw iązanym i z „profe- sjologią” ja k o nauką są te rm in y m etodologiczne, takie, ja k „ p ro fe sjo g ra fia ” ja k o podsta w owa m etoda badań naukow ych profesjologii; „ p ro fe sjo g ra m ”, jako m ateriał badaw czy do analizy zaw odowego rozw oju człow ieka; m e to d a an a liz y , oceny i in te rp re ta c ji w y tw orów d ziała n ia przedzaw odow ego, zaw odowego i postzaw odow ego. T rzeba również w tym m iej scu w yróżnić term inologią zw iązaną z teoretycznym i podstawami profesjologii, ja k o nauki, np. te o rię m iejsca i p rz e strz e n i je d n o stk i, i g ru p zaw odow ych w społecznym po d ziale zaw odów , i p rac y lu d zk iej.
M ożna, w zakończeniu tego opracow ania sądzić, i tak sądzą je g o w spół-autorzy, że profesjologia ja k o nauka o zaw odowym rozw oju człow ieka posiada swoją, typow ą dla tej nowej dziedziny w iedzy, term inologię. A w ięc spełnia jedno z w ażnych kryteriów w yodręb niania się nowych dyscyplin wiedzy. Dowodem takiego tw ierdzenia je st pierw szy spis pojęć profesjologicznych w przygotow yw anym do druku Leksykonie profesjologicznym (2008), opracowany przez członków Polskiego T ow arzystw a Profesjologicznego pod naukow ą redak cją prof. K azim ierza M. Czarneckiego, tw órcy profesjologii i prof. B ogusław a Pietrulew icza -z a ło ż y c ie la i pierw szego prezesa Polskiego Tow arzystw a Profesjologicznego.
L ite r a tu r a źró d ło w a
C zarnecki K., U kierunkow anie zaw odow e człow ieka, K atow ice 1981.
C zarnecki K., Rozwój zaw odow y człow ieka i je g o uw arunkow ania, W arszaw a 1983. Czarnecki K., Rozwój zaw odow y człow ieka, W arszaw a 1985.
Czarnecki K., P rofesjologia w zarysie. Z arys nauki o rozw oju zaw odow ym człow ieka, W arszaw a 1986. Czarnecki K. M., K araś S., Profesjologia w zarysie, Radom 1996.
Czarnecki K., Psychologia zaw odow ego rozw oju osobow ości, K raków 1998. Czarnecki K. M., N aukow y rozw ój człow ieka, K raków 2001.
Czarnecki K., K ow olik P., Profesjologia, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna XXI w ieku, W arszaw a 2005, tom IV. G eblew icz E., Pow staw anie now ych dyscyplin naukow ych, W rocław 1973.
K otarbiński T., Przegląd problem ów nauki o nauce. Studia z zakresu filozofii, etyki i nauk społecznych, W ar szaw a 1970.
Kotarbiński T ., Prakseologia, W rocław 2000.
Kow alew ski Z., Z m iany w strukturze nauki, [w:] Pow staw anie now ych dyscyplin naukow ych, W rocław 1973. Kraus-Klich E., U w arunkow ania niepow odzeń w studiow aniu studentów W yższej Szkoły H um anitas w S o
snow cu. Praca dyplom ow a napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. K azim ierza M. C zarneckiego, obroniona z w ynikiem bardzo dobrym z w yróżnieniem . S osnow iec 2008.
N owacki T. W ., Podstaw y dydaktyki zaw odow ej, W arszaw a 1971. N owacki T. W ., Leksykon pedagogiki pracy. Radom 2004. W iatrowski Z., Pedagogika pracy w zarysie, W arszaw a 1985.
