Krzysztof Wolski
Domy podcieniowe w Pruchniku
Ochrona Zabytków 6/4 (23), 206-210
Ryc. 255. Pruchnik — widok wschodniej pierzei rynkowej. Stan obecny.
DOMY PODCIENIOWE W PRUCHNIKU
KRZYSZTOF WOLSKI
M iasteczko P ru ch n ik w powiecie jarosław skim posiada jeszcze do dnia dzi siejszego dobrze zachow aną a rch itek tu rę drew nianą. W skutek swego położenia poza szlakam i kom unikacyjnym i i z powodu trudności dostępu (niew ygodne po łączenia autobusow e z Jarosław iem ) nie budziły tam tejsze zabytki arch itek tu ry większego zainteresow ania. Do 2-ej w ojny św iatow ej trzy p ierzeje ry n k u — południow a — a głów nie zachodnia i w schodnia, posiadały dobrze zachowane domy drew niane ze szczytowym i podcieniam i. Szpeciły ry n ek ty lko dw a nowe m urow ane budynki z bezstylow ym podcieniem , postaw ione m iędzy innym i drew nianym i. Północna pierzeja ry n k u już przed rokiem 1914 podcieni nie po siadała. Podczas 2-ej w ojny św iatow ej niektóre d rew niane zabytkow e budynki zostały rozebrane, lecz większość pozostała.
Nie tylko rynek w P ru ch n ik u jest zabudow any dom am i podcieniowym i, ale rów nież i ulica K ańczudzka, w innych zaś ulicach zn ajdują się ciekawe domy drew niane z podcieniem w ysuniętym (gankiem) na słupach, w zdłuż środkowej części ściany czołowej budynku.
W szystkie te budynki staw iane są k o nstruk cją w ieńcow ą (użycie łętek i sum ików spotykane jest jedynie przy bardzo długich budynkach), z dachem krytym gontem , k tóry obecnie byw a zastępow any biachą), naczółkowym , przy czółkowym lub prostym czterospadow ym ; dachy szczytowe w y stępu ją wyłącznie w nowszych budynkach. P ięterek zupełnie brak.
Ryc. 256. Podcienia przy zachodniej pierzei Rynku (fot. z 1952 r.).
Czas pow stania tych budynków drew nianych, to d ru g a połowa X IX w ie ku; niek tó re domy są datow ane, np. dom Zająców w R ynku nosi na sosrębie d atę 1869. K ilka starszych obiektów pochodzi z pierw szej połow y X IX wieku. O jeszcze starszych nic nie wiadomo. Obecna zabytkow a zabudow a m iasteczka jest już trzecią z rzędu, licząc od pierw szej połowy X V III wieku, kiedy to miasteczko k ilk ak ro tn ie ulegało pożarom.
Istniejące bud ynki drew niane zaliczyć można do kilku typów:
1) dom y w ielotraktow e z podcieniem trzy-, cztero- lub pięciosłupowym od szczytu, z sienią główną wzdłuż budynku na osi lub z boku. Sień nieprze- jazdow a. N astępne tra k ty często dobudow ane później.
2) Domy wielo lub jed notraktow e z sienią w zdłuż boku b udynku i podcie niem w zdłuż szczytu opartym n a dwóch słupach.
3) Domy jedno trak to w e z podcieniem od szczytu (o rzucie kw adratow ym z sienią wzdłuż na osi lub z boku).
B udynki z podcieniem w ysuniętym na słupach (gankiem) wzdłuż części środkow ej szczytu lub czoła przedstaw iają następujące typy:
1) podcienie w ysunięte na czterech słupach (ganek) przed ścianą czołową budynku, sień sym etryczna (lub z drobną asym etrią) w poprzek na osi, budynek jednotraktow y.
2) podcienie w ysunięte na czterech słupach (ganek) przed ścianą szczyto- tową, sień sym etryczna (lub z drobną asym etrią) wzdłuż, od połowy d łu gości bud y n k u spotyka się z sienią poprzeczną.
3) podcienie w ysunięte na dw u słupach (ganek) przed ścianą czołową, przestrzeń m iędzy słupam i oszklona, sień sym etryczna lub nie, często sieni brak. Typ ten reprezen tu ją nowsze budynki.
Ryc. 257. Dom podcieniowy przy ul. Kańczudzkiej (fot. z 1952 r.).
Odmienny typ przedstawiają dwa budynki o podcieniu wpuszczonym („ga nek wpuszczany“) szerokości sieni, w ścianie czołowej budynku. Głębokość wpuszczonego podcienia wynosi około 1,5 m. Sień poprzeczna, asymetryczna lub z drobną asymetrią. Wymienione domy są to domy Niżników w ulicy Kań czudzkiej i dom Dziurkiewiczów. — Podkreślić tu należy, że wpuszczany ganek występuje również w budownictwie wiejskim w okolicach Pruchnika (wieś Jo- dłówka), jest też w starych dworach drewnianych lub murowanych (dwór w Hawłowicach Górnych).
Drewniany dom kościelnego przedstawia nieco odmienny typ budownictwa podcieniowego, gdyż „wpuszczone“ podcienie zajmują połowę długości ściany czołowej budynku z tym, że wejście do podcienia znajduje się ze strony szczy towej budynku. Sień symetryczna w poprzek. Dach gontowy czterospadowy bez dymników.
Budynki istniejące obecnie w Pruchniku nie posiadają sieni przejazdowej. Ustawienie podcieniowych domów w Pruchniku — kalenicą czy szczytem do ulicy lub rynku ■— uwarunkowane jest szerokością parcel budowlanych. Wąskie parcele przyrynkowe zmuszały do ustawienia szczytowego, natomiast szersze fronty działek przy ulicach pozwalały na sytuowanie kalenicowe (czołowe).
Podcienia drewnianych domów pruchnickich posiadają interesujące, — nie kiedy piękne — motywy zdobnicze. Ukośnie żłobkowane słupy domów podcie niowych w rynku i w ulicy Kańczudzkiej, kraty nadsłupia „ganków
wpuszcza-n ych“ k w adratow e w układzie ukośwpuszcza-nym lub też rom bowe, przedstaw iają rem i niscencje o rn am entyki a rc h ite k tu ry m iejskiej X V III wieku. T aka np. d rew n ia n a k ra ta rokokow a, p rzysłaniająca em pory w kościele Franciszkanów w P rze myślu, znalazła tu swoje odzw ierciedlenie, być może za pośrednictw em pow tó rzenia w form ach zdobniczych budow nictw a sakralnego.
Głowice słupów , kostki, przew iązania, ow alne lub faliste podcięcia mieczy w ykazują pokrew ieństw o z elem entam i ośm nasto- i dziew iętnastow iecznej a r ch itek tu ry m onum entalnej, pomimo ciekaw ych i oryginalnych przeobrażeń, spo w odow anych koniecznością przystosow ania form zdobniczych do m ateriału i techniki oraz sw oistym ujęciem przetw órczym ludowego cieśli m ałom iastecz
kowego. In d y w id u aln y sm ak artystyczny cieśli p rzejaw ia się też w ozdobnych w ykrojach desek b alu strad i szalow anych fasad szczytów.
P ru ch n ik był m iasteczkiem zbyt ubogim, by bogactwo form barokow ych mogło tu znaleźć odzw ierciedlenie w falistych w ykrojach szczytów lub w pięk nie toczonych w ieszarach; tym niem niej arkadow e podcienia pruchnickie prze ja w ia ją tendencję naśladow ania form daw nego m urow anego podcieniowego ry n k u w Jarosław iu.
C harak terysty cznym jest, że w budynkach nowszych, pochodzących z d ru giej połowy X IX w., unikano stosow ania mieczy czy zastrzałów , przy zachowa niu innych trad y cy jn y ch form i elem entów zdobniczych. N iekiedy (np. w domu położonym w południow o-zachodniej części rynku,) zam iast miecza w prow a dzono poziomo biegnący ornam ent roślinny w m anierze końca X IX wieku.
Istniejące obecnie domy podcieniow e ulegają przeobrażeniom przez częste obniżanie dachu podczas zm iany pokrycia z gontu na dachówkę, przez co budy
nek traci n a w ysm ukłości i zatraca charakterystyczną, stylowo jednolitą syl w etkę (np. dom M arkiew iczów przy ul. Kańczudzkiej).
W okresie okupacji 1939— 1944 zostało rozebranych kilka domów podcie niowych w R ynku i w ulicy Kańczudzkiej, w tym dw a domy z podcieniam i na czterech słupach od szczytu, z dachem gontowym naczółkowym , o sieni prze jezdnej z boku wzdłuż budynku. Z domów tych jeden stał w północno-w scho dniej stronie R ynku wzdłuż ulicy Jarosław skiej, a dru gi w północno-zacho dniej stronie R ynku wzdłuż ulicy w kierunku Górnego Przedm ieścia. Oba te budynki służyły daw niej jako karczm y zajezdne.
R easum ując powyższe uwagi, stw ierdzić należy, że otoczenie sta ra n n ą opie k ą podcieni pruchnickich, jako jednego z nielicznych reliktów polskiej archi te k tu ry drew nianej, przedstaw ia się jako spraw a konieczna i pilna. Koniecz ne jest w najbliższym czasie przeprow adzić konserw ację niektórych obiektów chylących się ku ruinie, i ochronić je przed za tratą stylowego ch a rak teru a r ch itek tu ry i ornam entyki.
Ryc. 259. Słup z podcieni Rynku.
