"R-H'h UNIWERSYTET WARSZAWSKI

"R-H'h UNIWERSYTET WARSZAWSKI

Instytut Komunikacji Specjalistycznej

i Interkulturowej

KIEROWNIK ZAKT-ADU TEORII J4ZYKOW I AKWTZYCJI ryZYKOWEJ

Dr hab. Magdalena Olpir[ska-Szkielko

ul.

Szturmowa 4

02-678 Warszawa www. iks i. uw. ed u. p l

tel. (+48 22) ^5s-34-255 tel./fax (+48 22) 55-34-282

m.olpinska@uw.edu.pl

OCENA

rozprawy doktorskiej pani mgr Katarzyny Lisowskiej pt. ,,Die rhetorische Frage in

den politischen Reden" (,,Pytanie retoryczne w przem6wieniach politycznych").

Przedstawiona

mi

do recenzji rozprawa doktorska pani mgr Katarzyny Lisowskiej pt.

,,Die rhetorische Frage in den politischen Reden" (,,Pytanie retoryczne w przem6wie- niach politycznyrh"), napisana pod opiek4 naukow4 prof.

UR

dr. hab. Pawla B4ka, liczy 308 stron

i

^{sktrada sig}

z

5 rozdzial6w, zktorych pierwsze 4 rczdzialy stanowi4 czE(;6 teoretycznq, za{ rozdzial

5 -

^czq!;6 badawczqlanalitycznq rozprawy. Ponadto w sklad rczprawy wchodz4: wstgp,

w

kt6rym Autorka szczeg6towo przedstawia swoj4 pozycjg metodologicznq, cele pracy,

jej

struktrng oraz charakteryzuje vqtbrany przez siebie materralbadawczy, obszerne streszczenie w jgzyku polskim

i

bogaty spis litera- tury wykorzystanej przez Autorkg w trakcie przygotowywania

rozprary.

Rozpoczng od om6wienia czgScibadawczej rozprawy pani mgr Katarzyny Lisowskiej, czyli rozdziaLu 5, kt6ry stanowi najobszerniejszq, bo obejmuj qcqbez maLa

ll3,

^czgSC

calel rozprawy.

Pani mgr Katarzyna Lisowska poddaje

w tym

rozdziale systematycznej analizie 108

fragment6w przem6wieri politycznych, kt6re zostaly wybrane ze wzglgdu na wystg- powanie w nich

pytaf

retorycznych, poniewaz Autorka, zgodnie z tytuLem rozprawy, wlaSnie pytania rctoryczne stawia

w

centrum swoich zainteresowari badawczych. Jest

to

bardzo obszerny korpus wypowiedzi, I<t6re Autorka zebrala na podstawie jasno okreSlonych

kryteri6w

aktualnoSci, istotnoSci poruszanych problem6w spoleczno- politycznych

i

dostgpnoSci (wszystkie przem6wienia zostaly opublikowane na oficjal-

nych stronach informacyjnych m.in. parlamentu

i

rzqdu Republiki Federalnej Niemiec

i

s4 dostgpne w wersji elektronicznej dla szerokiego grona odbiorc6w). Wyb6r takich kryteri6w $wiadczy

o

sprawnosci

i

dojrzaloilci metodologicznej Doktorantki. JeSli

chodzi

o

spos6b prezentacji analizowanych fragment6w wypowiedzi polityk6w nie- mieckich,

to

wydaje

mi

sig, Ze

z

korzySci4

dla

czytelnika rozprary bytroby podanie przez Autorkg dodatkowych informacji, takich jaknazwiska polityk6w (tw6rc6w wy- powiedzi), ich przynaleznofi(, partyjna (opcja polityczna), oraz

to,

^gdzie, kiedy

i z

^ja- kiej okazji zostalo wygloszone dane przem6wienie

i

dla kogo (dla jakiego grona od- biorc6w) bylo ono pierwotnie przeznaczone. Informacje te pozwolifyby czytelnikowi lepiej umiejscowii owe wypowiedzi w kontekScie komunikacyjnym

-

^{na to,}

^jak

^bar-

dzo jest to istotne dla prawidlowej interpretacji danej wypowiedzi Autorka wielokrot- nie zwraca uwagg

w

swoich rozwahaniach, piszqc np.: _,,Forma

i

funkcje przem6wie6 zaleLq od uwarunkowari pozajgzykowych,

tj.

od tego w jakich okolicznoSciach wygla-

szafiejest przem6wienie

i

do kogo jest _ono kierowane.

t...]

^{To bardzo wazne, by}

_t...]

Wznaczyd gl6wne ^cele przem6wienia oraz okreSIil (zal<tadany przez m6wc9) profil odbiorcy" (s.259, por teL s. 60).

Jest to bardzo istotne takle z uwagi na rcalizacjg celu badawczego rozprawy. Autorka stawia sobie bowiem za cel ,,zbadanie potencjalu illokucyjnego pytari retorycznych"

(s. 260), a dokladniej: zbadanie relacji pomigdzy jgzykow4 realizacjq pytafi retorycz- nych (aktem lokucyjnym) a reprezentowan4

w

nich intencj4 nadawcy (aktem illoku- cyjnym) oraz ich si14 perlokucjn4 (aktem perlokucyjnym), czyli wymiarem bezpoSred-

niego lub poSredniego oddziatywania nadawcy na odbiorcg/odbiorc6w wypowiedzi.

Na podstawie swojej analizy Autorka, odwotruj4c sig do modeli proponowanych przez innych badaczy tego zjawiska (m.in. Meibauera 7986 oruz BEka 2012, s. 270

i

in.), kt6re

w

tw6rczy spos6b modyfikuj e

i

rozszerza, podejmuje pr6bg klasyfikacj

i

^pytaft

rctorycznych, dziel4c

je

_na

l0

rodzajow (klasyfikacjg tg odzwierciedla struktura roz- dziatu 5

-

podzialnapodrozdzialy _o potr6jnej numeracji,

tj.

5.1.1

-

5.1.3, 5.2.1, oraz 5.5.1

-

5.5.4). Wydaje ^sig

jednak,2ew

_{podziale tym} niejako nakladaj4 sig na siebie dwie kategorie pytafi retorycznych,

o

kt6rych wyr6znieniu decyduj

q

rohne kryteria podzialu

-

^podstawE Wznaczenia pierwszej z ^nich jest relacja pomigdzlz aktem loku- c)'jn)'m

i

illokucldn]'m danego aktu mowy (pytania rozstrzygajqce, pytania uzupelnia- j1ce oraz otwarte pytania

struktura aktu lokucyjnego, czyli konstrukcj a (gramatyczna, syntaktyczna) wypowie- dzi (pytania pojedyncze vs. seria pytari, pytania z tdzieleniem odpowiedzi, pytania, w kt6rych zidentyfikowano wyst4pienie danego elementu jgzykowego, _np. partykuly). O tym,2e mamy do czynienia

z

dwoma niejako niezalehnymi od siebie typologiami, mo- ze Swiadczyc to,

i2

niektore analizoware przez Autorkg

przy*ady

naIeZq do wigcej niZ tylko jednej

ztych

kategorii, np. przyldad nr ⁵ jest pytaniem rozsrrzygaj4cym, typ:

,,illokucja ^negatywna przy lokucj

i

pozytywnej" (s. 269) oraz,,pytaniem rctorycznym z udzieleniem odpowiedzi" (tamhe). Wydaje

mi

sig zatem, Le zagadnienie klasyfikacji analizowanychpytahretorycznych _moZe by6

dlaAutorki

rozprawy przedmiotem _dal- szych interesuj _{4c y} ch b adafi .

Na podstawie swojej

wnikliwej i

szczegotrowej analizy wypowiedzi polityk6w nie- mieckich Autorka wyciqga caLy szereg bardzo ciekawych

i

istotnych wniosk6w. Za

naj cenniej sze z nich uw aLam nastgpuj _4ce :

Po pierwsze, Atrtorce udalo sig zaprezentowaC

w

oparciu

o

wiele przekonuj4cych przyl<lad6w, _2e przy pomocy danej wypowiedzi (w tym pytania retorycznego) m6wca mohe realizowal nie tylko jedn4, lecz

kilka

rohnych intencji komunikacyjnych jedno-

czeSnie. Nalez4 do nich m.in. ,,budowanie wsp6lnoty dyskursu" (s. 271), wywolanie okreSlonych stan6w emocjonalnych

u

odbiorc6w, np. poczucia zagroaenia, sugestia (przekonanie odbiorcy,2e proponowane przez nadawcg rozwiqzanie danego problemu jest jedynym mozliwym do przyjgcia), manipulacja odbiorcy, a nawet agresja jgzyko- wa wobec przeciwnik6w polity czny ch.

Po drugie, Autorka

w

przekonuj4cy spos6b pokazuje, Ze klasyczna definicj

a

pytania retotycznego

jako

wypowiedzi, kt6ra przybiera gramatyczn4 formg pytania, jednak pytaniem nie jest, poniewaz nie zaldada udzielenia na nie odpowiedzi przez odbiorcg,

jest niewystarczaiqca, poniewa|

w wielu

przypadkach, cho6 pytanie retoryczne rze- czywiScie nie wymaga od odbiorcy udzielenia odpowiedzi

w

spos6b bezpoSredni

i

werbalny, to jednak sklania go do refleksji, poszukiwania odpowiedzi ,,wewngtrznej", czy ustosunkowania sig do tresci wyrahonej w pytaniu, cho6by

w

formie podzielenia opinii nadawcy (to te?jest przecieZ forma odpowiedzi). Czasem r6wniez sam m6wca wprost udziela na niekt6re pytania rcIoryczne odpowiedzi. IJkazanie tak szerokiego spektrum mozliwo5ci realizacji zamiarcw komunikacyjnych

i

zamierzonych lub nie-

zamietzonych reakcji odbiorc6w uwaham

za

^jedno

z

najwahniejszych osi4gnie6 tej praay doktorskiej.

Na zakofrczenie

tej

czgsci mojej recenzji

rozprary

doktorskiej pani mgr Katarzyny Lisowskiej dodam ^jeszcze, ze Autorkabardzo dobrze ,,zakotwicza" swoje badanjana gruncie literatury przedmiotu, odwoluj4c sig zar6wno do pozycji klasycznych, takich

jak

publikacje Johna

L.

Austina

i

Johna

R.

Searle'a, Michela Foucaulta, Ervinga Goffmana, Ji.irgena Habermasa, czy Herberta P. Grice'a (aby wymienid tylko niekt6- rych), kt6rych nie moglo zabraknq1

w

prezentacji wybranych przez Autorkg zagad- nieri,

jak

rownie? do pozycji najnowszych (kt6rych pozwolg sobie nie wymienia6,

gdy2przel<roczyLoby to ramy tej recenzji).

PrzejdE teraz zatem do om6wienia czgsci teoretycznej rozprawy, nd ktor4 skladaj4 sig

rozdzialy

l-4.

Autorka przedstawia w

tej

czEfici swojej rozprary szerokie spektrum zagadnieh i pro- blem6w badawczych, relewantnych z punktu widzenia realizacji cel6w jej rozprawy.

Nalez4 do nich m.in.: pojgcie pytania retorycznego, pr6bajego definicji

i

charaktery- styki, pojgcie dyskursu, pojgcie dyskursu politycznego, ^jego funkcje

i

cechy charakte- rystyczne, pojgcie mowy politycznej jako jego szczeg6lnej formy, zagadnienie polityki jgzykowej, komunikacji medialnej, medi6w masowych, pragmatycznych badari nad dyskursem, pojgcie twarzy

i

znaczenre rytual6w kulturowych w ^procesie komunikacji spolecznej, zagadnienie perswazji

i

manipulacji jgzykowej, czy teoria akt6w mowy.

Ptezentacjata opartajest o bogat4 literaturg przedmiotu, Swiad.cz4c o szerokiej wiedzy

r

oczytaniu Autorki. Pani mgr Katarzyna Lisowska sprawnie porusza sig

w

^g4szczu

termin6w, w4tk6w badawczych

i

wynik6w badari, podejmuj4c pr6bg ich uporz4dko- wania

w

spos6b

kytyczny i

analityczny. Przyl<tradowo, Autorka, referuj4c dyskusjg naukow4 na temat dyskursu, slusznie utoZsamia

go

zar6wno z tekstami m6wionymi, jak i tekstami pisanyml zauwazajqc, ze wszystkie wypowiedzi jgzykowe ludzi (teksty) zawsze wystgpuj4

w

kontekScie komunikacyjnym

i

sytuacyjnym

i

s4

z

nim nieroze- rwalnie powiqzane (s. 38

i

n.). Wydaje sig jednak, i?korzystne dla sp6jnoSci wywodu byloby, gdyby Autorka spr6bowata uporzqdkowa6 prezentowane tresci

w

spos6b bar- dziej problemowy, tak aby struktura poszczegolnych rozdzialow

i

podrozdzial6w nie tyle odpowiadala om6wieniurozwahafi

i

osi4gnigd badawczychposzczeg6lnych _auto-

szczeg6lnych zagadnieri

i

^problem6w badawczych.

Na

przyldad,

w

rozdziale

2.4

za- braklo odwolania sig do teorii akt6w mowy J.L. Austina

i

J. R. Searle'a, kt6rej Autor- ka poSwigca rczdz. 4,

z

kolei

w

rczdz. 4

-

nawiqzania do om6wionej wczesniej (w tozdz.2.4)

mylli

Theodora Pelstera

i

innych. Ponadto zkorzyilciq dlajasnoSci wywo- du bytoby uporz4dkowanie i ujednolicenie stosowanej przezAutorkE terminologii, np.

w tozdz.4.1 Autorkau?ywanaprzemian okresleh,,perlokutiverer" (s. 136), ,,perloku- tioncirer" (s. _{136, 138}

i

^in.) oraz ,,perlokutiver Akt/Teitakt/Sprechakt" (s. 139), oraz podobnie: ,,illokutioncirer" (s. ¹³⁹

i

^in.)

i

,,illokutiver Akt/Teitakt/Sprechakt" (s. 146).

Dla okreSlenia rodzaju reakcji odbiorcy na wypowiedzi jEzykowe nadawcy

i

^sposobu

jej

wywotywania Autorka u|ywa w r6znych miejscach rozprawy zamiennie termin6w perlokutiver Effekt (s.138), rhetorischer Effekt (s. 149), oraz funkcja perswazyjna ^(s.

279)' Nie bylo dla mnie jasne, czy Autorka celowo stosuje llrtaj r64ne okreslenia (dla- tego proszg _o wyjaSnienie tego podczas obrony rozprawy).

W tym miejscu chcialabym podkreSli6, ze sformulowane przeze mnie powyaej, atak1e

w

dalszej czgSci recenzji zastrzehenia,maj4 charakter jedynie formalny. WartoS6 me- rytotyczna tozprawy i ^{korzySci poznawcze dla}

jej

czytelnik6w sQ wysokie i nie ulegaj4

w

mojej opinii w4tpliwoSci. Pozwalam sobie sformulowai pewne drobne uwagi kry- tyczne tylko dlatego,

iz

sqdzg, 2e mogtyby one pom6c udoskonali6 Autorce

jej

_warsz-

tat naukowy, aich uwzglgdnienie wplynplyby korzystnie naksztakrozprawy, gdyby ta miata ukaza(, sig drukiem

i

by6 udostgpniora szerszemu gronu badaczy tej problema- tyki.

I

tak,

w

przypadku publikacjirozprawy dobrze bytoby usun4i wystgpuj4ce licznie w calej pracy powt6rzenia, kt6rych Autorce nie udalo sig unikn46. Dobrym przykladem jest tu np. Wstgp do rozprawy, kt6ry zostal podzielony na 4 czgsci: wstgp og6lny, cele

rozprawy, struktura rozprawy oraz przedmiot badari

i

korpus tekst6w. Chocia1 taka konstrukcja wprowadzenia do rozwaZan przedstawionych

w

rozprawie jest ze wszech miar sluszna, to jednak wydaje mi sig, 2e rezygnacja z takiego wyra1nego, formalnego podziaLu pomoglaby unikn46 wielu

z

owych powt6rzeri

, ^a

^{takae wraaenia pewnego}

nieuporzEdkowania w tresci rozprawy . To samo dotyczy dalszych czEilci rozprawy, np.

rozdz. 2.1

i

2.2, gdzie Autorka przedstawia dyskusjg na temat pr6by skonstruowana definicj i poj gcia dys kur s u.

W rozwaZaniach Autorki na temat dyskursu zabra*o mi odwolania sig do antropocen- trycznej teorii jgzyka Franciszka Gruczy (m.in. 1988, 1989, 1993,2000,2012a,20r2b i in.), atakze do modelu przetwaruania jgzykowego Willema M. Levelta (1989, 1992).

Refleksja nad koncepcj4 Franciszka Gruczy, wedle

ktorej

jqzyk stanowi inherentn4 wtraSciwoSl czlowieka, zaS wypowiedzi jgzykowe

-

^dyskurs

-

^s4 produktem jgzyka (dokladniej: idiolektu danego m6wcy, tworcy tekstu/dyskursu), pomoglaby Autorce m.

in. unikn4i

kilku

niezrqcznych sformutowari w pracy, takich jak _{np. tyt,ul rczdz. 2 roz-} prawy ,,Sprache der politischen Diskurse und ihre Charakteristika" (,,Jgzyk dyskur- s6w politycznych

i

ich charakterystyka"). Natomiast rozwaaenie modelu Willema M.

Levelta (i/lub _innych teorii przetwarzania jEzykowego),

a

szczeg6lnie poddanie gtgb- szej refleksji etapu konceptualizacji, na kt6rym

w

Swietle wszystkich dostgpnych od- biorcy 2r6deL jego _{wiedzy nastgpuje} rekonstrukcja tresci

i

interpretacja wypowiedzi nadawcy, pomogloby Autorce inaczej spojrze6 na problem wlaSciwego, czyli zgodne- go

z

intencjq nadawcy, odczytywania przez odbiorcg zamiaru komunikacyjnego na- dawcy wypowiedzi. Autorka przyjmuje, 2e odbywa sig

to

intuicyjnie: ,,Die lllokuton wird bei indirekten Sprechakten in der Regel intuitiv ercaten" (s. 171

i

^247). Tymcza-

sem,

jak

_sig wydaje, rozumienie wypowiedzi nadawcy nie tyle wynika z intuicji od-

biorcy,

ile z

^jego doSwiadczenia komunikacyjnego

i

odbywa sig na podstawie jego umiejgtnoSci analizy gramatycznej, pragmatycznej i wreszcie retorycznej wypowiedzi, nawet jeSli odbiorca tego sobie napoziomie metajgzykowym nie uSwiadamia.

Na koniec recenzii pozwolg sobie na kilka sl6w na temat strony formalnej i edytorskiej rczptawy.Pracazostalaprzygotowananiezwykle starannie pod wzglgdem formalnym, jgzykowym

i

edytorskim.

W

pracy znalazly sig bardzo nieliczne blgdy literowe, _iEzy- kowe (np. Terminologie de

la

Tradition,

s.22;)

oraz r6wnie nieliczne

i

drobne blgdy formalne, dotyczqce przede wszystkim braku niekt6rych odsylaczy

do

literatury przedmiotu (np. _Sadock

i

Zwicky, s. 13).

Z

powodu specyficznej konstrukcji niekt6- rych odsytaczy (np. s. 143-144:

Mikolajczyk2}}7,

Searle bezpodaniarokupublikacji, Searle/Vandervecken 1985; Graffe 1990

i

Wunderlich 1972) oraz wspomnianej wyzej niekonsekwencji terminologicznej mohe powsta6 u czytelnika w4tpliwo36, czy Autor- ka odwoluje sig

w

swoich rozwalaniach do prymarnej

,

^{czy do} sekundarnej literatury przedmiotu. Te drobne zastrzeAenia nie powoduj4, co chcialabym ponownie podkre-

Podsumowanie:

Rozprawa doktorska pani mgr Katarzyny Lisowskiej jest powaan4

i

udanqpr6b4 od- powiedzi na postawione problemy _badawcze. Doktorantka _zebrala bogat4 literaturg przedmiotu

i

uporala sig

zjej

ogromem

w

spos6b Swiadcz4cy _o

jej

_{wysokiej kompe-}

tencji badacza. Rzetelna i wnikliwa analizamaterialu empirycznego pozwolitra Autorce na sformulowanie ciekawych

i

istotnych wniosk6w.

Dla

czytelnik6w rozprawy 6ak dlapisz}cej te slowa) mohe mie6 ona wysok4 wartoSd poznawcz4. Na korzy11 Autorki tozprawy zaliczyc trzeba r6wnie2 bardzo dobre przygotowanie _rozprawy pod wzglE- dem jgzykowym i edytorskim.

Bior4c pod uwagg wymienione wyZej zalely przedloaonej mi do oceny rozprawy dok- torskiej wytuZam przekonanie,2e ptaca pani mgr Katarzyny Lisowskiej pt. ,,Die ^rhe- torische Frage in den politischen Reden" (,,Pytanie retoryczne _w przem6wieniach po- litycznych") odpowiadawszelkim wymogom stawianymtego typu rozprawom i wnio- skujg o dopuszczenie pani mgr Kataruyny Lisowskiej do dalszych etap6w przewodu doktorskiego.

W arczawa, 27 czerwca 2017

Magdalena O lpiriska- Szkielkol